მინდოდა აქვე რამე ქვესათაურიც მიმეწერა, ვთქვათ, უფრო აკადემიური ,,ლიტერატურული პარალელები“; ანდა ნახევრადთავისუფალი – ,,ლიტერატურული ასოციაციები“: არანაირ მეცნიერულ პასუხისმგებლობას რომ არ აკისრებს და ყველაზე მომგებიანია ავტორისათვის: თან მკვლევარივით ჭკვიანი ჩანს და თან – მწერალივით შემოქმედებითი; ანდა სრულიად არტისტული – ვთქვათ, ,,ეჭვიანობის მცდელობა“ – მარინა ცვეტაევას წაბაძვით. და იქვე განისაზღვრებოდა სტატიის სტილიც; მაგრამ ჟანრისა და სტილის ურთიერთმიმართების კვლევაში გატარებულმა მრავალმა დღემ ისე მომაბეზრა თავი, რომ მიიღეთ ეს წერილი, გნებავთ, როგორც ლიტერატურული კვლევა, გნებავთ, როგორც თავისუფალი ასოციაციები ანდა სულაც მცდელობა იმ ეჭვიანობისა, რომელსაც წიგნის მთარგმნელი ამ ნაწარმოების მომავალი მკვლევრების მიმართ განიცდის.
ნათანიელ ჰოთორნი 1804 წელს დაიბადა მასაჩუსეტსის შტატის ქალაქ-ნავსადგურ სალემში. დაბადების ადგილი ამჯერადაც ისეთივე მნიშვნელოვანია, როგორიც რეზო გაბრიაძისა და ქუთაისის შემთხვევაში, რადგან ჰოთორნი იყო სალემელი მწერალი, სალემის აღმწერელი და თუ გნებავთ, თქვით, რომ სალემის ბულბულიც, ოღონდ მე ნუ გამაგონებთ. მისი დიდი პაპისპაპა, უილიამ ჰათორნი, პირველი იმიგრანტი, რომელიც ინგლისიდან ამერიკაში გადმოსახლდა, უმკაცრესი პურიტანული საზოგადოების წიაღში პატივცემული მსაჯული გახლდათ და ეპოქის შესაბამისი გულქვაობაც ახასიათებდა. ხოლო უილიამის ვაჟიშვილ ჯონს კი მთლად მეტისმეტი მოუვიდა – კუდიანებს სჯიდა – არა, ევროპულად არ წვავდა კოცონზე, ამერიკულად აჰყავდა სახრჩობელაზე. ოცი კუდიანი გაასამართლეს და მათგან თოთხმეტი ქალი იყო. განა პაპისპაპის ცოდვების გამოსყიდვად არ უნდა ჩავთვალოთ, როდესაც იმ თოთხმეტი მოკლული ქალის სანაცვლოდ ნათანიელ ჰოთორნმა (რომელმაც გვარში ერთი ასო შეცვალა და ასე გაემიჯნა წინაპრების ულმობლობას) შექმნა ჰესტერ პრინი – მსოფლიო ლიტერატურის ერთ-ერთი (,,ერთ-ერთი“ მხოლოდ თავის დასაზღვევად დავწერე) საუკეთესო ქალი პერსონაჟი.
ჩემი აზრით, ,,ალისფერი დამღის“ – ამ დიდი წიგნის – ერთ-ერთი საუკეთესო მონაკვეთი ისაა, რომელიც ადამიანისა და მშობლიური მხარის ურთიერთდამოკიდებულებას ეხება. ნათანიელ ჰოთორნი, მსგავსად ჰესტერ პრინისა (რომლის პროტოტიპიც, დარწმუნებული ვარ, გარკვეულწილად თავადაც არის, როგორც მადამ ბოვარისა ფლობერი, თუ გნებავთ, ოთარაანთ ქვრივისა – ილია ჭავჭავაძე) მიჯაჭვულია მიწას, ადგილს, სადაც თავს უბედურად გრძნობს. ორივე შემთხვევაში ამის მიზეზი დანაშაულის გრძნობაა. ჰესტერი ვერ შორდება სალემს, ერთადერთ ადგილს, სადაც იგი განკვეთილია, რადგან სხვაგან ასე არსად დასტანჯავს თავისი ცოდვა, მან კი ტანჯვით უნდა გამოისყიდოს ჩადენილი დანაშაული. ვერც ჰოთორნი ტოვებს სალემს – ქალაქს, სადაც მისი ყადრი თითქმის არავინ იცის – მასაც სინდისის ქენჯნა აკავებს – სახელოვანი წინაპრებისაგან განსხვავებით, მშობლიურ მიწას ვერაფრით დაამახსოვრა თავი. და მხოლოდ მას მერე, რაც წერს დიდ რომანს, ანუ აკეთებს ღირსშესანიშნავ საქმეს, თავისუფლდება და პოულობს გზას ახალი ცხოვრებისა და ახალი მხარეებისაკენ. აი, რას წერს იგი:
,,ლამის ბედისწერად მიმაჩნდა, რომ სალემში დამედო ბინა; რათა აქაურებისათვის ნაცნობი სხეულის ნაკვთები და ხასიათის თვისებები არც ჩემი ხანმოკლე სიცოცხლის განმავლობაში მოჰკლებოდა ქალაქის ქუჩებს. თითქოს, როდესაც გვარის ერთი წარმომადგენელი საფლავში წვება, მის ადგილი მეორემ უნდა დაიკავოს, როგორც გუშაგები ცვლიან ერთმანეთს მეინ სტრიტზე. მიუხედავად ყველაფრისა, მიწასთან ამგვარი მიჯაჭვულობა არის ნიშანი იმისა, რომ კავშირი, რომელიც არაჯანსაღ სახეს იღებს, ბოლოს და ბოლოს უნდა გაწყდეს. კარტოფილის არ იყოს, ვერც ადამიანის მოდგმა გაიხარებს, თუკი რამდენიმე თაობას ერთსა და იმავე გამოფიტულ ნიადაგში ჩათესავენ.“
,,ალისფერი დამღის“ კითხვისას და მით უმეტეს, თარგმნისას, ქართულ ლიტერატურასთან პარალელები ხშირად ჩნდება, მაგალითად, შეუძლებელია მოხუცი ინსპექტორის აღწერამ ლუარსაბ თათქარიძე არ გაგვახსენოს, ხოლო ჰესტერ პრინის სახალხოდ შერცხვენის სცენამ – მარიტას შეურაცხყოფა ,,ნატვრის ხიდან“. თუმცა ჩემთვის უფრო ცხადი, სიღრმისეული და ღირსშესანიშნავი სხვა პარალელები იყო და მოდით, სიტყვას მათ შესახებ გავაგრძელებ.
1890 წელს გამოიცა ,,ალისფერი დამღა“, ხოლო იქამდე ორი წლით ადრე ქართულ ლიტერატურას ,,ალუდა ქეთელაური“ შეემატა. ეს თითქმის ერთდროულად დაწერილი ნაწარმოებები ერთსა და იმავე თემას ეხება – პიროვნებისა და საზოგადოების დაპირისპირებას. ერთი მხრივ, ვხედავთ პირქუშ, ჩაკეტილ, ტრადიციებზე გადაგებულ ხევსურულ თემს, მეორე მხრივ, არანაკლებ პირქუშ, რელიგიური დოგმებით შებოჭილ, ზნეობის დიქტატურით შევიწროვებულ პურიტანელთა საზოგადოებას. მართალია, პირველ მათგანს სიძველისაგან ხავსი მოსდებია, მეორე კი სულ ახალთახალია, მაგრამ მათ ერთი რამ აერთიანებთ: თავიანთი წევრებისაგან სრულ მორჩილებას მოითხოვენ და ინდივიდუალიზმის ყოველგვარ გამოვლინებას თრგუნავენ. რა თქმა უნდა, ორივე შემთხვევაში საზოგადოებრივი დიქტატურის მიზეზი შიშია, რომელსაც ვაჟა ასე მოხდენილად უწოდებს ,,სხვა-რიგის შიშს“. რისი ეშინია ხევსურთა საზოგადოებას, ეს იმედას ქავის აღწერისას ჩანს – მათ ყოველდღიურად უდგათ ფიზიკური გადარჩენის პრობემა, ამიტომაც განსხვავებულ აზროვნებას ისინი საზოგადოების ერთიანობაში ბზარის გაჩენად, ანუ დასასრულის დასაწყისად აღიქვამენ, ამის გამო ეჭიდებიან იმას, რაც ყველა მათგანს აერთიანებს – საერთო წარსულს. მასაჩუსეტსის ახალმოსახლეებს საერთო წარსული არ აქვთ, მაგრამ ძალიან უნდათ, რომ საერთო მომავალი ჰქონდეთ. მათ ვრცელი ოკეანე გადმოლახეს ახალი ცხოვრების დასაწყებად და სწორედ ამიტომ შიში, რომელიც მათ აკავშირებს და რომელიც ათასჯერ უფრო ძლიერია, ვიდრე გარშემო ტყეში დასახლებული ინდიელებისაგან მოგვრილი საფრთხე – ხელმოცარვის შიშია. სწორედ ამ შიშებიდან გამომდინარე, ორივე საზოგადოება შობს თავის მოკვეთილს: შატილისა – ალუდა ქეთელაურს, სალემისა – ჰესტერ პრინს.
,,ავტოკრატიული საზოგადოება მეამბოხე ადამიანს სჯის იმით, რომ აიძულებს გამუდმებით სინდისის ქენჯნით შეპყრობილმა იცხოვროს,“ – წერს ჰოთორნის მკვლევარი. ძლიერი ადამიანი, გინდაც პერსონაჟი, გამოირჩევა იმით, რომ არ ემორჩილება საზოგადოების ამ წნეხს და იბრძვის, რათა არ აჰყვეს გარე ჩაძახილს, საკუთარი სიმართლე გაიაზროს და თავს მოხვეული დანაშაულის გრძნობით შებოჭილმა არ იცხოვროს. ალუდა ქეთელაური და ჰესტერ პრინი ძლიერი პერსონაჟები არიან და ამიტომაც ორივე მათგანი განიცდის მეტამორფოზას, რათა სოციუმის ფასეულობების კლიშეებს დაუსხლტეს და ახალი სიბრძნე შეიმეცნოს. ალუდა ქეთელაურის მეტამორფოზის აღწერით არ მოგაბეზრებთ თავს, უამრავ ადამიანს, მათ შორის, ალბათ, თქვენი ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელსაც ჩემზე უკეთ მოუხერხებიათ ეს. ამჯერად ჰესტერ პრინზე შევჩერდები.
ალუდასაგან განსხვავებით, რომელიც ჯერ საკუთარ თავში აღმოაჩენს სამყაროს ახლებურ ხედვას და მხოლოდ მერე მიმართავს პროტესტს და ხატობისას ღიად უპირისპირდება (თუ იპირისპირებს) საზოგადოებას, ჰესტერ პრინი ჯერ საზოგადოებისათვის მიუღებელ საქციელს ჩადის და მხოლოდ მერე პოულობს მორალურ საყრდენს თავისი საქციელის არა გასამართლებლად, არამედ უკვე არსებული სიმართლის აღმოსაჩენად. ნაწარმოების დასაწყისში, მიუხედავად იმისა, რომ ჰესტერი ამაყად თავაწეული წარსდგება სამსჯავროზე, იგი მწვავე სინდისის ქენჯნას განიცდის და პატიმრობისაგან თავდახსნილს ეჩვენება, რომ მზე მხოლოდ იმიტომ ამოდის ცაზე, მის მკერდზე აელვარებული მთავრული A (პირველი ასო სიტყვა ,,ადიულტერისა“; მის ტარებას მოღალატე ცოლებს აიძულებდნენ ხოლმე) დაანახვოს მთელ ქვეყნიერებას. მაგრამ დროთა განმავლობაში მისი მსოფლმხედველობა იცვლება და ნაწარმოების მიმდინარეობისას, ვხედავთ ქალს, რომელმაც თავისუფლად აზროვნება ისწავლა და რომელიც ბოლოს და ბოლოს თავის საყვარელ მამაკაცს ეტყვის, იმას, რაც მათ შორის იყო (იგულისხმება აკრძალული სიყვარული), თავისებური სიწმინდე გააჩნდა. ნაწარმოების ბოლოს კი, მიუხედავად იმისა, რომ თავისი ცოდვის დამღა ჯერ ისევ გულზე ატყვია, ჰესტერ პრინი ხდება ერთგვარი მენტორი ყველა იმ ადამიანისათვის, რომელსაც კი ცხოვრებაში გზა არევია.
ძლიერი ხასიათის პერსონაჟებისთვის დამახასიათებელი დიდსულოვნებით ალუდაცა და ჰესტერიც კი არ უპირისპირდებიან საზოგადოებას, არამედ მიუტევებენ და ზრუნავენ მასზე.
მაგრამ არიან ნაკლებად ძლიერი პერსონაჟები, უფრო სწორად, პერსონაჟები, რომლებიც ვერ ახერხებენ გაიაზრონ საკუთარი შინაგანი სიმართლე და ამიტომაც თუმცა უპირისპირდებიან კულტურულ-ტრადიციულ კლიშეებს, მაგრამ საზოგადოებივი მორალის დარღვევის გამო თავსდატეხილ სინდისის ქენჯნას ვეღარ უძლებენ და ეწირებიან კიდეც. ასეთი პერსონაჟია აღაზა ვაჟა-ფშაველას პოემიდან; დავესესხები პერსონაჟის აღწერას, რომელიც მკვლევარმა ლევან გიგინეიშვილმა შემოგვთავაზა: ,,ისიც [აღაზაც] გამოირჩევა თემისაგან, მხოლოდ მას შეებრალება ზვიადაური, შეიძლება არა მარტო თავისი პიროვნული თვისებების გამო, არამედ იმის გამოც, რომ ცოტათი მაინც გაიცნო ეს პიროვნება და ნახა თავისი ქმრის მის მიმართ დამოკიდებულებაც. ის არა მარტო უთანაგრძნობს ზვიადაურს, არამედ წესის მიხედვით დაიტირებს კიდეც. აქ ვაჟა დრამატულად აღწერს მის შინაგან ჭიდილს, გაორებას: ერთი მხრივ, აქვს გუმანი, ინტუიცია, რომ რაც გააკეთა სწორია, მეორე მხრივ, მთელი მისი აქამდელი ცოდნა, თემის წესები და მსოფლმხედველობა მასში ებრძვის ამ ინტუიციას და ბრალს სდებს მას“.[1]
აღაზას ვერც ის არწმუნებს საკუთარ სიმართლეში, რომ მისთვის ყველაზე დიდმა ავტორიტეტმა, ქმარმა, საქციელი მოუწონა:
,,იტირე, მადლი გიქნია, მე რა გამგე ვარ მაგისა,
დიაცს მუდამაც უხდება გლოვა ვაჟკაცის კარგისა.“
საბოლოოდ ამ საქციელის, მტრის დატირების გამო სინდისის ქენჯნით გაბეზრებული აღაზა თავს იკლავს. აღსანიშნავია, რომ აღაზას ქმრის სიკვდილზე უფრო ჩადენილი ,,ცოდვა“ აიძულებს თვითმკვლელობას. საზოგადოებრივი აზრისგან ჩანერგილი სინდისის ქენჯნა აღაზას არსებაში სძლევს იმ შინაგან სიმართლეს, რომელმაც აიძულა სიკეთე გამოეჩინა დაჩაგრული ადამიანის მიმართ და ვერ ჯოყოლას დახმარებამ შეაძლებინა საკუთარი უდანაშაულობა ერწმუნა.
,,ალისფერი დამღის“ ერთ-ერთი მთავარი პერსონაჟი, ართურ დიმსდეილი, რომელიც ჰესტერ პრინის საიდუმლო საყვარელი და მისი შვილის მამაა, ასევე სინდისის ქენჯნით იტანჯება. იტანჯება არა მხოლოდ იმის გამო, რომ ცოდვა ჩაიდინა, არამედ იმიტომაც, რომ ეს ამ ცოდვის გამო პასუხისმგებლობა მთლიანად ჰესტერს დაეკისრა. მას უყვარს ჰესტერი, ამ ქალს უზარმაზარი ძალაუფლება აქვს მასზე და მის გვერდით თავს უკეთეს, უფრო ბედნიერ და ღირსეულ ადამიანად გრძნობს, მაგრამ ერთი წამითაც არ დაუშვებს, რომ შეიძლება მათი სიყვარული არც ისეთი დანაშაულებრივი იყოს, როგორადაც საზოგადოება აღიქვამდა, თუკი მათი ურთიერთობა გამჟღავნდებოდა. ართურ დიმსდეილი უაღრესად განათლებული კაცია, მაგრამ მისი სუსტი და მუდამ გარე ძალებისაგან მართული ბუნება ახლოს არ იკარებს თავისუფალ აზროვნებას. საბოლოოდ პერსონაჟი სინდისის ქენჯნით უძლურდება და მხოლოდ სიკვდილის წინ ახერხებს თავისი ,,დანაშაულის“ მონანიებას.
არ შემიძლია გვერდი ავუარო კიდევ ერთ საკითხს, რომელიც უშუალოდ არ ეხება ჩვენს საკვლევ მასალას, მაგრამ, ვფიქრობ, ძალიან აქტუალურია. თუკი ვაჟა-ფშაველას ამ გმირებიდან, მსოფლიო ლიტერატურის დომინანტური პარადიგმის მიხედვით, რაციონალური მამაკაცია, ხოლო ქალი – გაუცნობიერებელ იმპულსს აყოლილი, ჰოთორნი მოულოდნელ სვლას გვთავაზობს: მის ნაწარმოებში, რაციონალური, ძლიერი, მზარდი განვითარების მქონე, პირველხარისხოვანი გმირი (პირველხარისხოვანიცა და გმირიც) მდედრობითი სქესის პერსონაჟია, ხოლო მისი საყვარელი მამაკაცი კი – სუსტი, ქენჯნილი და მუდამ გარე ძალებზე დამოკიდებული. სასიყვარულო ურთიერთობაშიც კი წარმმართველი როლი ჰესტერ პრინს აკისრია. იგი საკუთარ თავზე იღებს დანაშაულის მთელ სიმძიმეს, რათა ართურ დიმსდეილი სახალხო გაკიცხვას აარიდოს. იგი იღებს ასევე გადაწყვეტილებებს მნიშვნელოვანი სიტუაციებისას:
,,შენ მომეცი ძალა,“ – ეუბნება დიმსდეილი ჰესტერ პრინს, -,,შენ მასწავლე, როგორ მოვიქცე.“
ჰოთორნისეული ფემინიზმი სრულყოფილადაა გამოვლენილი ნაწარმოების დასკვნით ნაწილში, სადაც ავტორი ახალი სამყაროს მესიად ახალგაზრდა ქალს ასახელებს:
,,განკვეთილი… უბედურ ქალებს უზიარებდა თავის მტკიცე რწმენას, რომ, როდესაც უკეთესი დრო დადგებოდა და შემოქმედის ნებით სამყარო ამისათვის მომწიფდებოდა, თავს იჩენდა ახალი ჭეშმარიტება, რომლის მიხედვითაც ქალისა და კაცის ურთიერთობა დაემყარებოდა ამჟამინდელზე უფრო საიმედო საძირკველს – ორმხრივ ბედნიერებას. უწინ ჰესტერ პრინს ხშირად წამოუვლიდა ხოლმე ფუჭი იმედი, რომ თავად შეიძლებოდა ქცეულიყო ამ ახალი სამყაროს ღვთისგან ხელდასხმულ მესიად. მაგრამ დიდი ხანია მიხვდა, რომ ღმერთი ღვთიური და იდუმალი ჭეშმარიტების გაცხადებას ცოდვით დაღდასმულ, სირცხვილით თავჩაღუნულ და სიკვდილამდე ნაღვლით დამძიმებულ ქალს არ მიანდობდა. მოახლოებული გარდაქმნის მახარებელი თუ მოციქული აუცილებლად მდედრი იქნებოდა, ოღონდ წარჩინებული, უმანკო და მშვენიერი, და, ამასთანავე, დაბრძენებულიც, ოღონდ არა – პირქუში სადარდებლის, არამედ ჰაეროვანი სიხარულის მეშვეობით; და იგი თავისი ბოლომდე უხინჯო ცხოვრებით უჩვენებდა სამყაროს, როგორი ბედნიერების მოტანა შეუძლია წმინდა სიყვარულს.“
და ბოლოს, ყველა ქვეყნის ლიტერატურაში არის ტექსტები, რომელიც მკითხველს ბარიერს უქმნის – ენობრივი, შინაარსობრივი თუ სტილური სირთულეების გამო. მასწავლებლებმა კარგად იციან, თუ როგორ მოათვინიერონ ასეთი ტექსტები, როგორ მიიტანონ ისინი ისეთ გამოუცდელ რეციპიენტამდე, როგორიც მოსწავლეები არიან. ითვლება, რომ ,,ალისფერი დამღა“ გარკვეულწილად სწორედ ამგვარ ,,საშიშ“ ტექსტებს მიეკუთვნება, ამ წერილით მინდოდა მკითხველისათვის მიმენიშნებინა, რომ ამ უკვდავი რომანის მრავალი ასპექტი უკვე ,,მოთვინიერებული“ ჰყავს ქართველი მკითხველის გონებას.
[1] https://gfsis.org/files/my-world/1/vajas_proeqti.pdf
