პარასკევი, მარტი 29, 2024
29 მარტი, პარასკევი, 2024

ბავშვის განვითარების თეორიები და მათი ზეგავლენა სასკოლო განათლებაზე

XX საუკუნის დასაწყისიდან დღემდე შეიქმნა და სკოლებში დაინერგა არაერთი თეორია ბავშვის განვითარების შესახებ. ეს პროცესი დღესაც გრძელდება. ასეთი თეორიებია, მაგალითად: გეზელის მომწიფების თეორია (1925), სკინერის ბიჰევიორისტული თეორია (1974), ფროიდის ფსიქოანალიტიკური თეორია (1935), პიაჟეს კონსტრუქტივისტური თეორია (1952), ვიგოტსკის სოციო-კულტურული მიდგომა (1978), გარდნერის მრავალმხრივი ინტელექტის თეორია (1983) და ა.შ. თითოეულმა მათგანმა საგრძნობი ზეგავლენა მოახდინა სასკოლო საგანმანათლებლო სისტემებზე, შეცვალა სწავლა-სწავლების შესახებ ტრადიციული შეხედულებები და საფუძველი ჩაუყარა არაერთ ახალ მეთოდიკურ მიდგომას. მაგრამ საინტერესოა, როგორია რეალობა – რა შედეგები მოუტანა ამ თეორიების გამოყენებამ სასკოლო განათლებას. 

სწორედ ამ თემაზე საუბრობენ თავიანთ ნაშრომებში ალაბამის შტატის განათლების სკოლის პროფესორები, ჯერი ოლდრიჯი და რენიტა გოლდმენი. გთავაზობთ რამდენიმე მოსაზრებას მათი პუბლიკაციიდან “ბავშვის განვითარების თეორიები”.

მომწიფების თეორია
არნოლდ გეზელმა თავისი მომწიფების თეორია (1925 წ.) ააგო შემდეგ სამ ძირითდ პოსტულატზე: ა) განვითარებას ბიოლოგიური საფუძველი აქვს; ბ) კარგი და ცუდი წლები ერთმანეთს ენაცვლება და გ) სხეულის ტიპი (ენდომორფი, ექტომორფი, მეზომორფი – ამერიკელი მეცნიერის, უილიამ შელდონის (1898-1977 წ.წ.) კლასიფიკაციის მიხედვით) დაკავშირებულია პიროვნების განვითარებასთან. ამ თეორიამ დიდი ზეგავლენა მოახდინა კითხვის სწავლებაზე მე-20 საუკუნის შუა წლებში. კერძოდ, ბავშვები კითხვის შესწავლისთვის მზად ითვლებოდნენ მხოლოდ მაშინ, თუკი მათი გონებრივი განვითარება ექვსნახევარ წელს შეესაბამებოდა. შედეგად, ხშირად ბავშვებს სთავაზობდნენ ისეთ აქტივობებს, რომელთა შესასრულებლად ისინი ჯერ არ იყვნენ მზად გონებრივად. ასეთი გაუგებრობები თავს იჩენდა, ძირითადად, საბავშვო ბაღში, ასევე მოსამზადებელ და დაწყებით კლასებშიც. ნაწილობრივ, ამ თეორიის დამსახურებად შეიძლება ჩაითვალოს საბავშვო ბაღისთვის და სკოლისთვის მოსამზადებელი კლასების შემოღება.

ამ თეორიის მთავარი პრობლემა ის არის, რომ მისი მიმდევარი პრაქტიკოსები ნებისმიერ სირთულეს, რომელსაც ბავშვი აწყდება სწავლის დროს, თავად ბავშვში ეძებენ. სწავლის ხელშემწყობი გარემოს არსებობა ან არარასებობა კი მთლიანად უგულებელყოფილია. 

კიდევ ერთი, შესაძლოა, გაუთვალისწინებელი შედეგი, რომელიც ამ თეორიის პრაქტიკაში დანერგვამ მოიტანა, არის ის, რომ წლების განმავლობაში დაუმსახურებელი ყურადღება ექცეოდა ე.წ. “გვიანი დაბადების დღის” ფენომენს. მოსწავლეებს, რომლებიც “გვიან” იყვნენ დაბადებულები, ბევრი მასწავლებელი პირდაპირ მიაკერებდა ხოლმე ჩამორჩენილის იარლიყს. მიიჩნეოდა, რომ ასეთი მოსწავლეები უფრო ნელი ტემპით, ძნელად ითვისებდნენ სასწავლო მასალას და ჯერ არ იყვენენ მზად იმ მეთოდებით სწავლისთვის, რომლებსაც მასწავლებლები მათივე თანაკლასელებთან მუშაობისას იყენებდნენ. ნებისმიერი პრობლემა, რომელსაც ასეთი ბავშვები აწყდებოდნენ სწავლაში, პირდაპირ, უაპელაციოდ აიხსნებოდა სწორედ “გვიანი დაბადების დღით”.

ბიჰევიორისტული თეორია

ბიჰევიორისტული თეორია (სკინერი (1974წ.), ბიჟუ (1989წ.)) დღემდე მუშაობს სკოლებში და გავლენას ახდენს სასწავლო პროცესზე. ეს არის “მექანისტური” თეორია, რომელიც აქცენტს აკეთებს გარემოს როლზე ადამიანის განვითარების პროცესში. ამდენად, მისთვის ძირითად მიზანს წარმოადგენს შესაბამისი გარემოს შექმნა სასურველი ქცევის განმტკიცებისათვის. ამ თეორიის განხილვას აქ აღარ შევუდგებით, რადგან მასწავლებლებს ბევრი წაუკითხავთ მის შესახებ, მაგრამ ალბათ საინტერესოა იმაზე დაფიქრება, თუ როგორ აისახა ამ თეორიის მიმდევართა საქმიანობა სასწავლო პრაქტიკაში.

მასწავლებლები, რომლებიც იყენებდნენ და დღესაც იყენებენ ბიჰევიორისტულ მიდგომას, ყველა სირთულეს, რომელსაც სწავლა-სწავლების პროცესში აწყდებოდნენ, სასწავლო გარემოს მიაწერდნენ. სკინერის გადაჭარბებული აქცენტი წვრთნის მნიშვნელობაზე ისევე, როგორც გეზელის გადაჭარბებული აქცენტი ბუნებრივ განვითარებაზე, ზღუდავს მასწავლებელს და არ აძლევს საშუალებას, კარგად გაიცნოს ბავშვები და გაუგოს მათ, აღმოაჩინოს და გაითვალისწინოს მათ შორის არსებული განსხვავებები. საბოოლოოდ, ბიჰევიორიზმის პრაქტიკაში გამოყენებამ შედეგად მოგვიტანა ის, რომ სწავლა-სწავლების პროცესში ზედმეტად დიდი ყურადღება ეთმობოდა ცალკეული, ერთმანეთისაგან იზოლირებული უნარების გამომუშავებას, გამუდმებულ წვრთნასა და მზა ცოდნის მიწოდებას მოსწავლეებისთვის. ამასთანავე, სასწავლო პროცესს თითქმის მთლიანად მასწავლებელი გეგმავდა და წარმართავდა. შედეგად, მოსწავლეთა ადრეული ცოდნა, მათი ინტერესები ხშირად საერთოდ უგულებელყოფილი იყო.
ფსიქოანალიტიკური თეორია

ფროიდის ფსიქოანალიტიკური თეორია ქცევის დარღვევების ანალიზის  თეორიული საფუძველი გახდა გასული საუკუნის 20-იანი წლებიდან 40-იან წლებამდე. ბავშვის მიერ გამოვლენილი ქცევის პრობლემა განხილული იყო, როგორც შედეგი მოუგვარებელი კონფლიქტისა, რომელიც ხშირად მომდინარეობდა ბავშვისა და მასზე მზრუნველის ურთიერთობიდან. ყურადღების პრობლემები და აქტიურობის სხვადასხვა ხარისხი არაცნობიერი პროცესებით აიხსნებოდა. ინტერვენციის რეკომენდებულ ფორმად შეთავაზებული იყო თამაშით თერაპია (ოჯახურ თერაპიასთან ერთად). ფსიქოდინამიკური მოდელები დღესაც გამოიყენება განათლების სფეროში, განსაკუთრებით, სპეციალური საჭიროებების მქონე ბავშვებთან მუშაობის დროს.

ერთ-ერთი უდიდესი პრობლემა, რომელიც ათწლეულების განმავლობაში თან ახლდა ფსიქოანალიტიკური თეორიის გამოყენებას, იყო ის, რომ პრაქტიკოსები ქცევის დარღვევის ნებისმიერ გამოვლინებას მშობლისა და შვილის ურთიერთობას აბრალებდნენ, უფრო კონკრეტულად კი – დედის საქციელს. საბედნიეროდ, მშობლის დადანაშაულების მოდელი თანდათან შეიცვალა და აქცენტმა უფრო ორმხრივ, ურთიერთშეთანხმებულ ქმედებასა (ტრანზაქციაზე) და ურთიერთქმედებაზე (ინტერაქციაზე) გადაინაცვლა.
კონსტრუქტივისტული თეორია

მიუხედავად იმისა, რომ კონსტრუქტივიზმის არაერთი თეორია არსებობს, პიაჟეს თეორია (1952წ.) დღესაც, XXI-ე საუკუნის სკოლებში დიდ ზეგავლენას ახდენს სასწავლო პროცესზე. ამ თეორიას საფუძვლად უდევს კონცეფცია, რომლის მიხედვითაც ცოდნა იგება “შიგნიდან გარეთ”, გარემოსთან ინტერაქციის გზით. მაგრამ, ამავე დროს, აქცენტი უფრო ინდივიდუალური განვითარების დონეებზე კეთდება, ვიდრე სოციალური ფაქტორის გავლენაზე.
პრაქტიკამ აჩვენა, რომ კონსტრუქტივისტული თეორია სათანადოდ და ამომწურავად ვერც ბავშვის ინდივიდუალურ თავისებურებებს ხსნის და ვერც _ კულტურისა თუ კონტექსტის როლს ბავშვის განვითარებასა და განათლებაში (დელპი, 1988; კესლერი & სუოდენერი, 1992; მელორი & ნიუ, 1994). გაკვეთილზე, რომელზეც კონსტრუქტივისტული მიდგომა გამოიყენება, ხშირად საერთოდ არ არის გათვალისწინებული განსხვავებული შესაძლებლობების მქონე ბავშვების საჭიროებები.
სოციო-კულტურული თეორია
ლევ ვიგოტსკიმ პირველმა შემოიტანა კულტურული ასპექტი განვითარების თეორიებში. მისმა სოციო-კულტურულმა თეორიამ (1978წ.), რომელშიც  აქცენტი კეთდება სოციალურ, კულტურულ და ისტორიულ კონტექსტზე, ასევე ენისა და წიგნიერების გავლენაზე ბავშვის კოგნიტური განვითარების პროცესში, მართლაც დიდი პოპულარობა მოიპოვა საგანმანათლებლო წრეებში. კულტურული და ენობრივი ფაქტორების გავლენა ძირითადი კონცეპტებია ლევ ვიგოტსკის თეორიისა, მის მიერ შემოტანილმა განვითარების უახლოესი ზონის კონცეფციამ კი, შეიძლება ითქვას, ყველაზე დიდი ზეგავლენა მოახდინა თანამედროვე სასკოლო განათლებაზე.
განვითარების უახლოესი ზონა გულისხმობს ბავშვის შესაძლებლობის დონეს (უნარებს, ჩვევებს, მოქმედებებს და ა.შ.), რომლის რეალიზებაც მას შეუძლია მოზრდილი ადამიანის ან მასზე უფრო გაწაფული თანატოლის დახმარებით. ვიგოტსკის აზრით, რისი გაკეთებაც დღეს ბავშვს მასწავლებლის (ან თანატოლის) დახმარებით შეუძლია, ხვალ ამავეს გაკეთებას დამოუკიდებლადაც შეძლებს. თუმცა პრაქტიკამ აჩვენა, რომ მასწავლებლებისთვის ხშირად რთულია მოსწავლის განვითარების უახლოესი ზონის განსაზღვრა. ვიგოტსკი თავის ნაშრომში არ აღწერს ბავშვის განვითარების უახლოეს ზონებს, არ ამბობს, თუ როგორ უნდა განსაზღვროს მასწავლებელმა ისინი და არც იმას კარნახობს, თუ როგორ უნდა იმუშაოს კონკრეტულ შემთხვევაში.
მრავალმხრივი ინტელექტის თეორია

ჰოვარდ გარდნერის მრავალმხრივი ინტელექტის თეორია (1983 წ.) შედარებით ბოლოდროინდელი ნაშრომია, რომელმაც ასევე დიდი გავლენა იქონია სასკოლო განათლებაზე. ტრადიციული შეხედულებები ინტელექტის შესახებ გამოყოფდა კონკრეტულ კოგნიტურ პროცესებს, მათ შორის, პრობლემის გადაჭრის (მათემატიკურ-ლინგვისტური ინტელექტი) და ენობრივ უნარებს (ლინგვისტური ინტელექტი). გარდნერის მიხედვით, ეს ინტელექტის მხოლოდ ორი ტიპია. მათ გარდა, სწავლების პროცეში საჭიროა კიდევ ხუთი ტიპის ინტელექტის გათვალისწინება. ესენია: მუსიკალური, ვიზუალურ-სივრცითი, კინესთეტიკური, ინტეპერსონალური და ინტრაპერსონალური.

ამ თეორიის პრაქტიკაში დანერგვისა და გამოყენების დადებითი მხარე ის არის, რომ იგი მასწავლებელს აძლევს შესაძლებლობას, შეიმუშაოს და გამოიყენოს შესაბამისი მიდგომები ისეთი მოსწავლეებისათვის, რომლებიც არ ჯდებიან ტრადიციულ ყალიბში და მაინც და მაინც მათემატიკასა და მშობლიურ ენაში ვერ აღწევენ განსაკუთრებულ წარმატებებს. მაგრამ აქვე თავს იჩენს ერთი შეხედვით მარტივი, მაგრამ საკმაოდ დიდი პრობლემა: მრავალმხრივი ინტელექტის თეორიის სრულყოფილად დანერგვა, უბრალოდ, შეუძლებელია საჭირო რესურსების გარეშე. ჩვენ კი კარგად ვიცით, რომ ბევრ სკოლას (განსაკუთრებით, რეგიონებში) არ გააჩნია სათანადო ინფრასტრუქტურა და მატერიალური ბაზა იმისათვის, რომ მასწავლებელმა შეძლოს სხვადასხვა ტიპის ინტელექტის მქონე მოსწავლეთა შესაძლებლობების სრულად რეალიზება გაკვეთილზე. 

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი