მდუმარება – ეს გულგრილობის, ინდიფერენტულობის მეორე სახელწოდებაა.
სომერსეტ მოემი
სტატიის თემა: რა აიძულებს ზრდასრულ ადამიანს გაჩუმდეს და ამით მოძალადის ნებისმიერ ჭირვეულობას შეუწყოს ხელი?
სავარაუდოდ, მკითხველების გარკვეულ ნაწილს სმენია ამერიკელი ფსიქოლოგის სტივენ კარპმანის „დრამატული სამკუთხედის“ შესახებ. განმარტება მათთვის, ვისაც სურს, გაერკვეს, რაზეა საუბარი ფსიქოლოგის ამ თეორიაში.
კარპმანის მოსაზრებით, ნებისმიერ ადამიანს ჰქონია ცხოვრებაში ისეთი მომენტი, როდესაც მას რამე გაუკეთებია სხვა ადამიანისათვის ისე, რომ არც კი უკითხავს მისთვის სჭირდება თუ არა მას ეს? გაგიკეთებიათ თუნდაც ერთხელ საკუთარი ინტერესების შესაბამისი საქმე ისე, რომ საერთოდ არ გაგითვალისწინებიათ სხვა ადამიანების ინტერესები? განგიცდიათ „სამართლიანი შურისძიების“ აღსრულებისგან სიამოვნება? შემთხვევით დაგვიწყებიათ ისეთი დანაპირების შესრულება, რომელსაც გულის სიღრმეში არ ეთანხმებოდით? დაგიდანაშაულებიათ თუ არა სხვა ადამიანები ან გარემოებები საკუთარ წარუმატებლობაში? მიგაჩნიათ თუ არა, რომ სხვები თქვენზე მეტად იღბლიანები, წარმატებულები, ენერგიულები, მოხერხებულები და ა.შ. არიან?
ფსიქოლოგ ალექსანდრე დიმიტრიენკოს აზრით, რომელიც კარპმანის თეორიას განიხილავს – თუ ეს კითხვები თქვენთვის ნაცნობია, ეს იმას ნიშნავს, რომ თქვენ აღმოჩნდით კარპმანის „დრამატული სამკუთხედის“ ერთ ან რამდენიმე როლში. ეს როლებია: მხსნელი, მოძალადე, მსხვერპლი. ნებისმიერ ამ როლში ყოფნის დროს თქვენ „თამაშობთ“ ფსიქოლოგიურ თამაშებს. თამაში კი გარკვეულწილად წინასწარ პროგნოზირებადი შედეგით სრულდება.
თამაში – ეს არის ადამიანებს შორის რეალური ურთიერთობების ჩანაცვლება. ნებისმიერი ადამიანის ცხოვრებაში ყოფილა „დეჟავიუს“ მომენტები, ანუ როდესაც ადამიანი გრძნობს, რომ რაღაც მსგავსი უკვე იყო, თითქოს ეს ადრე უკვე განიცადა. თამაშები გარკვეულ სიტუაციებს განმეორებადს ხდის, თითქოს ადამიანი მოჯადოებულ წრეზე დადის. ეს ყველაფერი კი ხელს უშლის მას ცხოვრება შეგნებულად დაგეგმოს და დასახულ მიზნებს მიაღწიოს.
კარპმანი თვლის, რომ „ფსიქოლოგიური თამაშები“ იმგვარად მიმდინარეობს, რომ თამაშის დასაწყისში ნებისმიერი ადამიანი, რომელიც სამიდან ერთ-ერთ როლში მონაწილეობდა დროთა განმავლობაში სხვა როლში გადადის. მაგალითად, მხსნელი, რომელიც დაიღალა საკუთარი ინტერესების იგნორირების ხარჯზე სხვების დახმარებით, უკვე საკუთარ თავს აღიქვამს მსხვერპლად და საბოლოოდ იწყებს მსხვერპლის დევნას. ან მსხვერპლი იღლება მუდმივი „მფარველობით“ და იმის განცდით, რომ თავად ვერ აკონტროლებენ საკუთარ ცხოვრებას და მხსნელის დევნას იწყებენ. ან მოძალადე გადადის მაშველის როლში, რადგან უჩნდება დანაშაულის განცდა საკუთრი ქცევის გამო. შესაძლებელია მსხვერპლი მოძალადის როლშიც აღმოჩნდეს, რადგან ადამიანებს ზოგჯერ ბეზრდებათ მუდმივად მსხვერპლის როლში ყოფნა და იწყებენ შურისძიებას, თავად ხდებიან აგრესიულები ან გაურბიან მოძალადეს და აღარ ენდობიან მას. შესაბამისად, ყველა „მოთამაშე“, ზოგი შედარებით ადრე, ზოგი უფრო გვიან, მაგრამ მაინც ნეგატიური შეგრძნებით ასრულებს თამაშს.
სტივენ კარპმანი ერიკ ბერნის თეორიის ერთ-ერთი გამგრძელებელია. ის აღნიშნავს, რომ „ამ თამაშის სამი დრამატული როლი – მხსნელი, მოძალადე, მსხვერპლი – სინამდვილეში რეალური ცხოვრების მელოდრამატული გამარტივებაა. ცხოვრებაში ადამიანი საკუთარ თავს ხედავს, როგორც მადლიერი ან უმადური მსხვერპლის კეთილი მხსნელი; უღირსი ადამიანების სამართლიანი მდევარი და დაუნდობელი მდევრის უსამართლო მსხვერპლი“.
მკითხველი, სავარაუდოდ, გაერკვა კარპმანის სამკუთხედის არსში. ახლა კიდევ ერთი სამკუთხედის შესახებ, რომელზეც რუსი ფსიქოლოგი ირინა სალავიოვა საუბრობს და რომელიც უფრო მეტად ოჯახში ჩამოყალიბებულ ურთიერთობებს ეხება.
მაშ ასე: მსხვერპლი – მოძალადე – მდუმარე პიროვნება.
ნათელია, რომ ამ სქემაში არ მონაწილეობს მაშველი, ის მდუმარე პიროვნებამ ჩაანაცვლა და რომელიც არაფერში არ ერევა. ის ირჩევს მდუმარე პიროვნების როლს ან სულაც ყველაფრის იგნორირებას. მისთვის სულერთია, რა ურთიერთობები ჩამოყალიბდება ბავშვებსა და უფროსებს შორის. მდუმარე პიროვნება არასოდეს დაიცავს მსხვერპლს, არ გამოთქვამს საკუთარ მოსაზრებას, არ ერევა არც მაშინ, როცა მსხვერპლს ფიზიკური ძალადობის საფრთხე ემუქრება.
არავისთვის არ იქნება მოულოდნელი, თუ ვიტყვით, რომ „მდუმარე პიროვნება“ უფრო ხშირად დისფუნქციურ ოჯახებში გვხვდება. მსგავსი ოჯახებისათვის უსამართლობა, ფსიქოლოგიური და ემოციური ძალადობა, დაუმსახურებელი სასჯელების დადება, სრულიად გაუმართლებელი, რუტინული წესების დამკვიდრება, დამცირება უცხო არ არის. „მდუმარე პიროვნება“ ყველაზე კომფორტულ პოზიციას იკავებს. მას ხომ არაფრის გაკეთება უწევს.
საფრთხის შემცველი მდუმარება.
სამკუთხედი: „მსხვერპლი – მოძალადე – მდუმარე პიროვნება“ ხშირად ვლინდება ბავშვებსა და მშობლებს შორის ურთიერთობებში. ერთ-ერთი მშობელი ბავშვის მიმართ „მოძალადის“ როლშია. შესაბამისად, ბავშვი მსხვერპლის როლში აღმოჩნდება. ამავე დროს, მოძალადე მთელ პასუხისმგებლობას ბავშვს აკისრებს: „თავად არის დამნაშავე, ეს აუტანლად ჯიუტი ბავშვი, ვერაფერს შეაგნებინებ“; „ბავშვი კი არა პატარა მონსტრია“; „ვაფრთხილებდი და არ დამიჯერა, მისი ბრალია“. მშობელი ბავშვის სრულ „დემონიზაციას“ ახდენს. ის ნეგატიურად აღიქვამს პატარას ნებისმიერ ცელქობას, რის გამოც მშობელს უჩნდება არასწორი ნეგატიური განწყობა, რომელიც რეალობას დამახინჯებულად აღიქვამს. თავის მხრივ დამახინჯებულად აღქმული ფაქტები აძლიერებს უარყოფით პროექციებს. თანაც ისე, რომ მსხვერპლს (ბავშვს)შანსი აღარ რჩება, მშობელს თავი მოაწონოს და მისი სიყვარული და თანაგრძნობა დაიმსახუროს.
სიტუაცია ოჯახში:
ბავშვი კარებს დაეჯახა და ტირილი დაიწყო. მშობელს არ დაუნახავს ეს ყველაფერი, მას მხოლოდ პატარას ტირილის ხმა შემოესმა. უფროსი სასწრაფოდ ახდენს სიტუაციის საკუთარი ნეგატიური პროექციების პრიზმიდან შეფასებას და ღიზიანდება: „ოოო, ეს მტირალა ისევ ატირდა!“ გაბრაზებული ეკითხება შვილს: „აბა,მითხარი კიდევ რა მოხდა, რომ ისევ ტირი?“ ბავშვი შეშინებულია და იმის ნაცვლად, რომ მოჰყვეს, რაც შეემთხვა, ცდილობს „გამოსწორდეს“ და პასუხობს, რომ არაფერი მომხდარა. ასეთი პასუხი, უფრო მეტად არისხებს მშობელს. მას უფრო მეტად უმტკიცდება საკუთრი ნეგატიური პროექცია: ბავშვი მტირალაა და ყოველგვარი მიზეზის გარეშე შეუძლია ცრემლები აღვარღვაროს, ისედაც ვიცოდი, უხასიათო რომ იყო“.
და რას აკეთებს ამ დროს „მდუმარე პიროვნება“? ის ხმას არ იღებს, (ხშირად, მდუმარე მსხვერპლსაც ურჩევს მოთმინებას და გაჩუმებას), რითაც ხელს უწყობს ოჯახურ ძალადობას, რომლის მსხვერპლი შესაძლებელია არა მხოლოდ ბავშვი, არამედ ოჯახის რომელიმე ზრდასრული წევრიც კი გახდეს.
რა მექანიზმი დევს მოძალადე მშობლის მხრიდან ბავშვის – მსხვერპლის ქმედებების გაუფერულების, გაუფასურების ტენდენციაში? ჩვენი აზრით, მშობელი ბავშვს საკუთარი მრისხანების, სიბრაზის განთავსების „კონტეინერის“ ფუნქციას ანიჭებს.
ბავშვი – მსხვერპლი, ეს არის ჩამნაცვლებელი ობიექტი, მისკენაა მიმართული მოძალადე მშობლის მრისხანება, რომელიც სულ სხვა ადამიანს ეკუთვნის. სავარაუდოდ, მოძალადეს არ შეუძლია ბრაზის პირდაპირ ადრესატზე შურისძიება. მაგალითად, ადრესატი შეიძლება იყოს ქმარი, მამა ან სამსახურში თანამდებობრივად ზემდგომი პიროვნება; ან იქნებ სულაც მოძალადეს შინაგანად დაუგროვდა საკუთარი თავით ან ცხოვრებით უკმაყოფილება – ნებისმიერ შემთხვევაში ბრაზი და მრისხანება ბავშვზე გადადის. ეს აგრესია შესაძლებელია იყოს მცირე შენიშვნებით დაწყებული სერიოზული ძალადობით დამთავრებული. ბავშვი ხომ „ხურდას“ ვერ დააბრუნებს, სამაგიეროს ვერ გადაიხდის და ვერსად გაიქცევა.
თუ ერთ-ერთი მშობელი უსამართლოდ ექცევა შვილს, როგორ იქცევა მაშინ მეორე? მკითხველი, რა თქმა უნდა, მიხვდა, რომ სწორი პასუხია: მეორე მშობელმა უნდა დაიცვას პატარა. აქ ერთი გარემოება იჩენს თავს: პარტნიორის პატივისცემა, ანუ თუ ერთი მშობელი „აღმზრდელობით ღონისძიებებს“ ატარებს, მეორე არაფერში ერევა. მაგრამ ეს წესი უნდა დაირღვეს იმ შემთხვევაში, როცა რომელიმე მშობლის ქცევა არაადეკვატური ხდება. ბავშვი ხომ ვერ მოახერხებს, დამოუკიდებლად წარმართოს საკუთარი ცხოვრება და მით უმეტეს აგრესორისგან დაიცვას თავი და ამიტომ თუ ერთმა უფროსმა მოძალადის როლი მოირგო, მეორე მაინც არ უნდა ჩადგეს „მდუმარე პიროვნების პოზიციაში“.
მაინც რა აიძულებს მშობელს გაჩუმებას, როდესაც თავის შვილზე თავისივე პარტნიორი ძალადობს?
- 1. პარტნიორის დაკარგვის შიში. მშობელს ეშინია, რომ თუ მსხვერპლს გამოექომაგება, ეს გამოიწვევს კონფლიქტს მოძალადესთან, რომელიც შესაძლებელია მასთან დაშორებითაც კი დასრულდეს. და რა განაპირობებს ასეთ შიშს?
მატერიალური ინტერესი. მეორე მშობელი ან პარტნიორი ფინანსური ან სხვა მატერიალური სარგებლობის უზრუნველყოფის სერიოზული წყაროა.
საზოგადოებრივი აზრის ზეწოლა. მიუხედავად ყველაფრისა განქორწინება დღესაც რჩება საზოგადოების მხრიდან გაკიცხვის საგნად.
მარტოობის შიში, დაბალი თვითშეფასება აიძულებს მშობელს, ჩაებღაუჭოს პარტნიორს, მიუხედავად იმისა, როგორია ის და რას აკეთებს. ცნობილია, რომ არსებობს შემთხვევები, როდესაც „მდუმარე პიროვნება“ თვალს ხუჭავს შვილის მიმართ პარტნიორის მხრიდან განხორციელებულ ნებისმიერი ტიპის ძალადობაზე.
- პარტნიორის მიმართ არასწორად აღქმული ლოიალურობა, ცრუ ღირებულებების სისტემა. „ცოლი ქმარს უნდა დაემორჩილოს, რადგან კაცი ოჯახის უფროსია“, ან „შვილების აღზრდა ქალის ხვედრია“.
- თავდაცვის არცოდნა, პარტნიორის მრისხანების შიში. ბიოლოგიური ასაკი, ყოველთვის ფსიქოლოგიურ სიმწიფეს არ გულისხმობს. მიუხედავად ზრდასრული ასაკისა, მშობელს, რომელმაც მდუმარე პიროვნების როლი აირჩია, არ შეუძლია საკუთარი თავის და მით უფრო სხვების დაცვა, რადგან, როგორც წესი, ბავშვობაში ის ძალადობის შემსწრე იყო და არ იცის მსგავს სიტუაციებში როგორ უნდა მოიქცეს.
- კონფორმული ქცევა, ნებისმიერ ფასად კონფლიქტისაგან თავის არიდება. „მდუმარე პიროვნებას, არ შეუძლია „გაართულოს სიტუაცია“, რადგან ის შინაგანად დარწმუნებულია, რომ მისი ჩარევითა და მსხვერპლის გამოქომაგებით უარესი მოხდება. ამის უკან დგას სიძნელეებისა და პასუხისმგებლობისაგან თავის არიდების ტენდენცია. ეს საკუთარი სისუსტის მოხერხებული რაციონალიზაციაა.
- სარგებელი. ზოგჯერ „მდუმარე პიროვნებას“ სრულიად აკმაყოფილებს მსგავსი სიტუაცია. მაგალითად: პარტნიორის მრისხანება მიმართულია ბავშვისკენ და არა მისკენ. ბავშვი ხომ სრულად „დემონიზებულია“. „მდუმარე პიროვნება“ ინარჩუნებს კარგ ურთიერთობას დრამის ორივე მონაწილესთან: აგრესორს ჰგონია, რომ ის ეთანხმება მას, ხოლო მსხვერპლი კი ფიქრობს, რომ „მდუმარე პიროვნებას“ ის ეცოდება და თანაუგრძნობს.
დაბოლოს: მიუხედავად იმისა, თუ რა მიზეზით აღმოჩნდა „მდუმარე“ მსგავს როლში, ეს მაინც არ ათავისუფლებს მას პასუხისმგებლობისაგან. ჩვენ პასუხისმგებელი ვართ არა მხოლოდ იმაზე, რასაც ვაკეთებთ, არამედ იმაზეც, რასაც არ ვაკეთებთ“.
