„იკითხეთ არა იმისთვის, რომ შეეწინააღდეგოთ ან უარყოთ, არა იმისთვის, რომ ირწმუნოთ ან შეუვალ ჭეშმარიტებად მიიღოთ წაკითხული, იკითხეთ არა სასაუბრო ან საკამათო საკითხების საძიებლად, არამედ ასაწონ-დასაწონად და განსახილველად. ზოგიერთი წიგნი ნელა უნდა დააგემოვნოთ, ზოგიერთი – სწრაფად გადაყლაპოთ, ზოგიც – გულდასმით გაღეჭოთ და გადაამუშავოთ“…
ფრენსის ბეკონი
რამდენად თავისუფალია მკითხველი მხატვრული ნაწარმოების ინტერპრეტირებისას?
ხომ შეიძლება ერთმა თავისებურად გაიგოს ტექსტი, მეორემ კი სრულიად სხვაგვარად? რომელი იქნება ამათგან სწორი? არსებობს კი ერთი და სწორი ინტერპრეტაცია?
ეს გახლავთ კითხვები, რომლებიც ხშირად უჩნდებათ მოსწავლეებს, როდესაც სასკოლო ლიტერატურის კურსის შეთავაზებით მათ ჯერ ტექსტებს ვაცნობთ, შემდეგ კი სახელმძღვანელოებში თანდართული კითხვებისა თუ კრიტიკული წერილებიდან ამონარიდების მეშვეობით გარკვეულ დასკვნებამდე მიგვყავს ისინი.
იგივე კითხვები ჩნდება მეტაფორების, მხატვრულ-გამომსახველობითი ხერხებისა თუ მხატვრული მეტყველებისთვის დამახასიათებელი ენობრივი გარდასახვების „გაშიფვრისას“.
სწორედ აქაა მნიშვნელოვანი სიფრთხილე მასწავლებლების მხრიდან. სწორედ აქაა მკაფიოდ განსასაზღვრი, რა არის ჩვენი მიზანი, როდესაც ლიტერატურულ ტექსტს ვ კ ი თ ხ უ ლ ო ბ თ და ვ ა მ უ შ ა ვ ე ბ თ მოსწავლეებთან ერთად.
სასკოლო ლიტერატურის კურსისთვის შექმნილ მეთოდურ მასალებსა და სტატიებში ხშირად შევხვედრივარ მტკიცებითი ტონით დაწერილ დასკვნებს, ანალიზს, ინტერპრეტაციას, სადაც ავტორები ლიტერატურულ ნაწარმოებებს განიხილავენ და საკუთარ ხედვას გვთავაზობენ. ამგვარ მასალებში ხშირად მეხამუშება ტოლობის ნიშანი, რომელსაც ავტორები ნაწარმოებსა და საკუთარ ინტერპრეტაციას შორის სვამენ. მაგალითად, მეტაფორებს, რომლებიც, თვისებრივად, გამოცანებია, „ეძებნება“ ერთი კონკრეტული მნიშვნელობა, პროზაული ტექსტები რელიგიურ-პატრიოტული შაბლონების თანახმად „იხსნება“ , პერსონაჟის ქცევის მოტივზე მსჯელობისას „დიაგნოზი“ ან „ვერდიქტი“ ისმება და ა.შ.
არადა მხატვრული ტექსტის გააზრების დროს მნიშვნელოვანია, მკითხველს არ შეექმნას წინასწარი მოლოდინი ან წინასწარი განმარტება წასაკითხის შესახებ. მაგალითად, თუ ჩვენ ნიკო ლორთქიფანიძის მოთხრობას „შელოცვა რადიოთი“ ალეგორიულ ტექსტად გავაცნობთ მოსწავლეებს, ელის საქართველოს გამოხატულებად მივიჩნევთ, დანარჩენ პერსონაჟებს კი სხვადასხვა გეოგრაფიული არეალის განსახიერებებად – მოსწავლეს ინტერპრეტირების თავისუფლებას შევუზღუდავთ.
თუ „ვეფხისტყაოსნის“ შესწავლისას ნესტანსა და ტარიელს ღვთაებებად, შეუმცდარ წმინდანებად და ენიგმატურ წყვილად მივიჩნევთ და ამის ჩაგონებას შევეცდებით მოსწავლეებისთვის, პოემას ერთ-ერთ უმთავრეს ღირსებას დავუკარგავთ და უამრავ საინტერესო მოსაზრებას ჩანასახშივე ჩავუხშობთ მათ.
მხატვრული ტექსტის „თავისუფლების შემზღუდველი“ ყველა ეს თეორია მასწავლებლებისთვის, რომლებიც ხელმძღვანელობენ ამგვარი მეთოდური მასალებით, მზა „ფორმულებად“ იქცევა, მოსწავლეებს პირდაპირ, „დაღეჭილი ლუკმის“ მსგავსად მიეწოდება და…მიზნები, რომლებიც მხატვრული ლიტერატურის სწავლა-სწავლების პროცესში უმნიშვნელოვანესია, პროცესის მიღმა რჩება.
ქართული ენისა და ლიტერატურის სწავლების ძირითადი მიზნები:
განუვითაროს მოზარდს ძირითადი სამეტყველო უნარები (წერა, კითხვა, მოსმენა, საუბარი);
გამოუმუშაოს წერითი და ზეპირი მეტყველების კულტურა;
განუვითაროს საკუთარი აზრის ლოგიკური თანამიმდევრობით გამოთქმისა და სხვადასხვა დანიშნულების წერილობითი ტექსტის შექმნის უნარი;
ჩამოუყალიბოს დამოუკიდებელი, შემოქმედებითი და რეფლექსური აზროვნების უნარი;
შეაყვაროს კითხვა; გამოუმუშაოს ლიტერატურის, როგორც სიტყვის ხელოვნებისა და კულტურის ფაქტის, აღქმისა და გაცნობიერების უნარი;
გააცნობიერებინოს ეროვნული და ზოგადსაკაცობრიო კულტურა, როგორც ცვლილებისა და განვითარების მუდმივმოქმედი პროცესი.
რა მშვენიერი მიზნებია, რაოდენ მნიშვნელოვანი ამოცანები…
თუმცა…
ეროვნულ სასწავლო გეგმაში გაწერილი ეს მიზნები და ამოცანები სრულ შეუსაბამობაშია ლიტერატურის სწავლების იმ მეთოდთან, რომელიც ამჟამადაა დანერგილი ჩვენს სკოლებში.
საპროგრამო მასალების გადატვირთულობასა და ასაკობრივი თავისებურებების გათვალისწინების გარეშე შერჩეული ტექსტების შესახებ, ასევე ლიტერატურის სწავლების თანმდევი სხვა პრობლემების შესახებ არაერთხელ გვისაუბრია. ამჯერად ამ მიმართულებით საკითხს აღარ ჩავუღრმავდებით.
რა პასუხი უნდა გავცეთ მოსწავლეების დასმულ იმ კითხვებს, რომლებიც წერილის დასაწყისშია თავმოყრილი? შესაძლებელია კი მათზე ამომწურავი, ერთმნიშვნელოვანი პასუხის მოძიება? ბლოგში სწორედ ამ მიმართულებით მინდა მსჯელობა წარვმართო და საკუთარი გამოცდილება გაგიზიაროთ.
ცოტა ხნის წინ მეათეკლასელები პოეტიკის საკითხებს ჩაუღრმავდნენ.
ისინი იკვლევდნენ ლიტერატურულ გვარებს, ჟანრებს, ჟანრობრივ განსხვავებებს, ვერსიფიკაციულ საკითხებს, ტროპულ მეტყველებას, სხვადასხვა მხატვრულ-გამომსახველობით საშუალებას. აკვირდებოდნენ ლექსებსა და პროზაულ ტექსტებს, „მარტივ მამრავლებად“ შლიდნენ მხატვრულ სახეებს.
ამას ხუმრობით „ანატომიური კვეთა“ ვუწოდეთ. ლექსები მარცვლებად, მუხლებად, რითმებად და რიტმის ელემენტებად დავშალეთ, პროზაული ტექსტები დეტალურად მიმოვიხილეთ, ტროპის სახეები „გავშიფრეთ“ და „ავხსენით“…
სამუშაო შრომატევადი, თუმცა სახალისო და სასარგებლო გამოდგა. სწორედ ამ პროცესში გამოიკვეთა ის, რომ მხატვრული ტექსტი, სინამდვილეში, ერთგვარი „ლიტერატურული პერპენტუუმ მობილეა“, რომელიც შეუზღუდავად „გადაადგილდება“ ( და უნდა გადაადგილდებოდეს კიდეც) მკითხველების წარმოსახვაში და უსასრულო რაოდენობის იმპულსის, განწყობის, პასუხის, საფიქრალის აღმძვრელი ხდება.
ამ უსაზღვრო მოგზაურობაში დაბრკოლებად არ და ვერ უნდა იქცეს ვინმეს მიერ უწინ უკვე ნაფიქრი ან ნათქვამი, ვინმეს ინტერპრეტაცია, სხვისი ანალიზი.
იმის მიუხედავადაც კი, რომ მხატვრული ტექსტი გარკვეულ თეორიულ მოცემულობას ითვალისწინებს და ამა თუ იმ ყალიბს „ირგებს“, სათქმელის გამოხატვის ფორმა და შინაარსი ამოუწურავია. შესაბამისად ამოუწურავი უნდა იყოს ინტერპრეტაციის შესაძლებლობაც.
მზა შაბლონი და ერთი პასუხი არ არსებობს და კითხვის ერთ-ერთი მთავარი ხიბლიც სწორედ ისაა, რაც შეიძლება მეტი სხვადასხვაგვარი ემოცია აღძრას.
სხვადასხვა ვერსიფიკაციული თეორიული მასალის ახსნის შემდეგ მოსწავლეებს რამდენიმე ლექსი შევთავაზე წასაკითხად.
სამუშაო ფურცელზე წინასწარ ამოვბეჭდე თანამედროვე ქართველი პოეტების ლექსები ან ამონარიდები ლექსებიდან. ასე ერთმანეთის გვერდით აღმოჩნდნენ ოთარ ჭილაძე, ლია სტურუა, თეა თოფურია, ზვიად რატიანი.
საშინაო დავალებად რამდენიმე კითხვაზე პასუხის წერილობით გაცემა ვთხოვე.
კითხვები დაფაზე ჩამოვწერე:
საშუალება რომ გქონდეთ, რომელ პოეტს გაესაუბრებოდით და რას ჰკითხავდით?
რომელი ლექსის ილუსტრაციას შექმნიდით და რას დახატავდით? ( აღწერეთ სიტყვიერად)
რომელმა ლექსმა დაგაფიქრათ, რომელი მოგეწონათ, რომელი ლექსის სათქმელი ვერ გაიგეთ?
მეორე დღეს საშინაო დავალების გაცნობას ჩვეულებრივზე მეტი დრო დავუთმეთ და სწორედ აქ გავხდით თვითმხილველები იმისა, თუ როგორ შეიძლება ტექსტი იყოს ერთი, ინტერპრეტაცია კი ბევრნაირი და სხვადასხვანაირი.
მაგალითად, თეა თოფურიას ერთმა ლექსმა ( „ეს ყველაფერი უბრალოდ მიდებ-მოდებაა…“) რამდენიმე მოსწავლე დააფიქრა იმაზე, თუ რას ნიშნავს ღმერთის რწმენა და როგორ ვავლენთ ამ რწმენას ყოველდღიურობაში. ერთმა ჩათვალა, რომ ლექსის ლირიკული გმირი ნიჰილისტი და გულგრილია ყველაფრის მიმართ, მეორემ კი მიიჩნია, რომ ის, სინამდვილეში, გულისტკივილით და რწმენით სავსე წერდა ამ ლექსებს. იყო კიდევ ერთი მოსაზრება, ადამიანს შარვლის ყიდვა სჭირდებოდა, ეტყობა ვერ მოძებნა რაც უნდოდა და გაბრაზებულმა ლექსი დაწერაო…ამ კომენტარს, ცხადია, სიცილი და მხიარულება მოჰყვა.
სხვათა შორის, პოეტთან გასაუბრება ორივე მოსწავლემ მოინდომა და მისთვის კითხვებიც გამზადებული ჰქონდათ.
ასევე საინტერესო იყო ზვიად რატიანის პატარა ლექსის შესახებ გამოთქმული განსხვავებული მოსაზრებები:
ეგრე სადაა:
რაც გარეთაა, ყველაფერი სიმართლე იყოს,
და რაც ჩემში – თითქმის არასდროს.
შევინიღბე.
არ იყო სხვა გზა.
ჩემ თავს შიგნიდან ვეღარ ვცნობდი,
სხვები – გარედან.
სიმართლე თითქოს გათანაბრდა.
საწყენია, ლექსები გაქრნენ
ერთმა, მაგალითად, მიიჩნია, რომ პოეტი დაბნეულია და ვერ გაუგია ვერც სხვებისა და ვერც საკუთარი თავისა, სხვამ კი ლექსის ლირიკული გმირი რაციონალისტურად მოაზროვნე ადამიანად ჩათვალა და დაასკვნა, მეც ასე მემართება, ხშირად მიწევს ნიღბის მორგება, რომ ადეკვატურად გამოვიყურებოდე საზოგადოებისთვისო.
ეს მაგალითები მხოლოდ იმის სალუსტრაციოდ მოვიყვანე, რომ მეჩვენებინა შეუზღუდავი ინტერპრეტაციის ხიბლიცა და…ნაკლიც.
ცხადია, მოსწავლეებს წაკითხულის გააზრება, წაკითხულიდან აზრის გამოტანა, ატმოსფეროს შეგრძნება, დასაბუთებულად საკუთარი მოსაზრებების გადმოცემა, გმირის ან მწერლის ემოციური მდგომარეობის ამოცნობა უნდა შეეძლოთ. უნდა შეეძლოთ მხატვრულ-გამომსახველობითი საშუალებების დასახელება, მიმოხილვა, თუმცა ინტერპრეტაციის მცდელობისას მათ მხოლოდ ერთი და სწორი პასუხის მოლოდინი არ უნდა გაუჩნდეთ.
ვირჯინია ვულფი თავის ესეში „როგორ უნდა ვიკითხოთ წიგნები“ საინტერესოდ პასუხობს წერილში დასმულ კითხვებს. სწორედ ამ ციტატით მინდა დავასრულო ბლოგი:
„ერთადერთი რჩევა, რაც ერთმა ადმიანმა მეორეს წიგნის კითხვასთან დაკავშირებით შეიძლება მისცეს, არის ის, რომ ყური არ ათხოვოს საერთოდ არანაირ რჩევას. მისდიეთ საკუთარ ინსტინქტს, მიდით საკუთარ დასკვნებამდე. თუ ამაზე შევთანხმდებით, მაშინ გავკადნიერდები და რამდენიმე მოსაზრებას გაგიზიარებთ, იმ პირობით, რომ ეს მოსაზრებები არც რაიმე წინაპირობას შეგიქმნიან და არც თქვენს ინტერპრეტაციებში არ შემოიჭრებიან. თქვენი, როგორც მკითხველის თავისუფლება, ხელშეუვალია.
მაშ, რა კანონები შეიძლება შევიმუშავოთ წიგნებთან დაკავშირებით? ვატერლოოს ბრძოლა მოხდა და ამაში არაფერია სადავო, მაგრამ „ჰამლეტი“ უკეთესი პიესაა თუ „მეფე ლირი“? არავის შეუძლია ამის გადაწყვეტა! თითოეული ამ საკითხს თავისებურად წყვეტს. თუ დავუშვებთ, რომ არსებობენ ავტორიტეტები, რომლებიც წარმართავენ ჩვენს მოსაზრებებს, თუ დავუშვებთ, რომ ბიბლიოთეკებში ვინმემ მიგვითითოს რა წავიკითხოთ, როგორ წავიკითხოთ, რა ღირებულება აქვს იმას, რასაც წავიკითხავთ, მაშინ ვანადგურებთ იმ უმაღლეს თავისუფლებას, რასაც წიგნების მეშვეობით უნდა ვიღებდეთ და ამ სიწმინდეს ვბღალავთ. ნებისმიერ სხვა სფეროში შეიძლება შეგვზღუდოს კანონებმა ან გარკვეულმა შეთანხმებებმა, მაგრამ არა აქ!“.
