საჯარო სკოლას საქართველოში არ აქვს ვალდებულება, იყოლიოს ფსიქოლოგი. ამჟამად მოსწავლეთა ფსიქოლოგიური დახმარება მანდატურის სამსახურთან არსებულ ფსიქოლოგიური მომსახურების სამმართველოზეა მინდობილი. თბილისის გარდა, ფსიქოლოგიური ცენტრი ფუნქციონირებს რუსთავში, გორში, თელავში, ქუთაისში, ფოთსა და ბათუმში, სადაც სკოლის ადმინისტრაციის რეკომენდაციით მისულ მოსწავლეებს უწევენ დახმარებას. მუშაობა მიმდინარეობს როგორც ინდივიდუალურად, ასევე ჯგუფურად. ცენტრები ემოციური და ქცევითი პრობლემების მქონე სკოლის ასაკის ბავშვებს/მოზარდებს და მათ მშობლებს/მეურვეებს ფსიქო-სოციალურ მომსახურებას უფასოდ უწევენ. ამ და სხვა საკითხებზე ფსიქოლოგ ნათია ფანჯიკიძეს ვესაუბრეთ.
ჩემი აზრით, გაცილებით ეფექტიანი იქნება ფსიქოლოგის მუშაობა მოსწავლეებთან და მასწავლებლებთან უშუალოდ სკოლაში, სადაც ის თვალნათლივ ხედავს პროცესს და სავარაუდოდ მარტივადაც მოაგვარებს სხვადასხვა პრობლემას ადგილზევე, ვიდრე დისტანციურად. თქვენ როგორ ფიქრობთ?
გეთანხმებით, ფსიქოლოგთან სპეციალურად გადამისამართებული მოზარდი შესაძლოა თავს სკოლის ადმინისტრაციისგან თუ პედაგოგებისგან უარყოფითი ნიშნით გამორჩეულად გრძნობდეს. ასეთ დროს ფსიქოლოგთან ვიზიტი სპეციალისტის განსაკუთრებულ პროფესიონალიზმს მოითხოვს, რომ მოსწავლეს პირველი შეხვედრისთანავე სასურველად, ნებაყოფლობითად აღაქმევინოს თერაპიის პროცესი. მცირეწლოვანი ბავშვების საჭიროებებიც სასურველია, ფსიქოლოგს ადგილზე ჰქონდეს აღქმული და თუ ბავშვს ნამდვილად სჭირდება განსაკუთრებული დახმარება და ეს სკოლის ტერიტორიაზე ვერ გვარდება, მხოლოდ მაშინ გააგზავნოს სხვაგან.
ბოლო დროს ქართული საზოგადოების წევრები ბევრს ვფიქრობთ იმაზე, თუ რა წარმოშობს მოზარდებში ძალადობას. ისინი სარკე არიან ოჯახისა თუ იმ საზოგადოების, რომელშიც იზრდებიან? თქვენი აზრით, რამდენად სწორი გამოსავალია ბავშვების დატვირთვა სპორტით, სახელოვნებო დამატებითი გაკვეთილებით და ა. შ. ასეთი შემთხვევების თავიდან ასაცილებლად?
მოზარდები თავიანთი ასაკობრივი სირთულეების გამო ისედაც გასაჭირში არიან, „ახალ სხეულთან“ შეთავსების, სოციუმში თავის დამკვიდრებისთვის ახალი მოთხოვნების აღქმის, ურთიერთობებში ახალი სტანდარტის მოსინჯვის, რომელიმე ჯგუფთან თვითიდენტიფიკაციის გზების მონახვის და სხვა ამოცანების წინაშე აფორიაქებულები. მათი არა მხოლოდ სხეული, არამედ ტვინიც ჯერ კიდევ ფორმირების პროცესშია. ამ პერიოდში სტაბილური არ არის არც ემოციური და არც კოგნიტური ემპათიის (გაცნობიერებული თანაგრძნობის) უნარი. გარდატეხის ასაკში მგრძნობიარობა ნებისმიერი გამღიზიანებლის მიმართ ისედაც მაღალია და მის დარეგულირებაში მოზარდს არაფერი ეხმარება. ჩვენს სოციუმში გამეფებული უიმედო ატმოსფერო, ხშირად აგრესიული, დაუნდობელიც კი, მოზარდს ხელს უშლის ღირებულებების ჩამოყალიბებაში ან ჯანსაღი, სიცოცხლისკენ მიდრეკილი ქცევის კოპირებაში, რადგან მის ირგვლივ იშვიათად არსებობენ ზრდასრულები, რომელთაც ხვალინდელი დღის იმედი და გეგმა აქვთ, სიხარულს ან სიმშვიდეს ასხივებენ. მოზარდი ხედავს სოციუმში უამრავი უსამართლობის მაგალითს და სხვადასხვა სახის აგრესიულ ქცევას, რომელიც ერთგვარად წახალისებულიც კია და, ცხადია, ვერ ახერხებს ბოლომდე ირწმუნოს, რომ სხვისი დაჩაგვრა, ტკენა, დაუნდობლად გადათელვა არასწორი ან ცუდი საქციელია.
თუკი საშუალება არსებობს მოზარდს ავარჩევინოთ მისთვის შესაფერი, საინტერესო დამატებითი აქტივობები (ზოგს – სპორტი, ზოგს – ხელოვნება, ზოგს – კულინარია და ა. შ.), ცხადია, ეს არა მხოლოდ დროის ნაყოფიერად შევსება და ენერგიის ჯანსაღ პროცესად გარდაქმნა იქნება, არამედ სამომავლოდაც დაიცავს მას სიცარიელისა და უმიზნობისგან, რადგან რაც მეტი ინტერესი აქვს ადამიანს, მით უფრო ფერადია მისი ცხოვრება. მაგრამ ვერც მთლიანად შევუვსებთ მოზარდს დროს ისე, რომ თავისუფალი დრო არ დარჩეს. თავისუფალი დრო ისევე მნიშვნელოვანია ადამიანის განვითარებისთვის და იმდენადვე მონაწილეობს სიცოცხლის სიხარულის გამომუშავებაში, როგორც ახალი და მრავალფეროვანი ინეტერესების გაჩენა. უმთავრესი იმ ფსიქოლოგიური ველის ზეგავლენაა, რომელშიც მოზარდი ვითარდება – რას ისმენს სახლში, რა მაგალითს ხედავს ირგვლივ და რამდენად ახერხებს დაიჯეროს, რომ ძალადობა ცუდია.
როგორც ფსიქოლოგი, რას შეცვლიდით საქართველოს სკოლებში? რა დოზით შეიძლება ფსიქოლოგიის ელემენტების შეტანა თუნდაც სახელმძღვანელოებში?
დიდი ხანია დავშორდი სკოლას, შვილებიც კი კარგა ხანია უკვე სკოლის მოსწავლეები აღარ არიან, ამიტომ ვერ გეტყვით, რომ ზუსტი სურათი მიდგას ახლა თვალწინ. ზოგად პასუხს გაგცემთ: მცირეწლოვნებთან განსაკუთრებით კვალიფიციური და სიყვარულით სავსე მასწავლებლები უნდა მუშაობდნენ, რადგან პატარა ბავშვს უფროსის მიმართ კრიტიკა თითქმის არა აქვს, გაუფილტრავად ისრუტავს ინფორმაციის ნაკადს და რაც ნაკლები არასასიცოცხლო „ბაქტერია“ შეჰყვება, მით უკეთესი მისი განვითარებისთვის. სჯობს სწავლება მეტად იყოს თამაშსა და ხალისზე დაფუძნებული, რომ ბავშვს სწავლისა და შრომის მიმართ პოზიტიური განწყობა ჩამოუყალიბდეს.
უფროსკლასელებთან კი სწორედაც რომ მშვენიერი იქნებოდა სოციალური ფსიქოლოგიის გარკვეული დოზით სწავლება – იმ საკითხების, რაც მოზარდებს განსაკუთრებით აინტერესებთ: ურთიერთობების სირთულეები, კომუნიკაციის უნარები, თვითგამოხატვა თუ სხვა.
ნებისმიერი საგნის მასწავლებელს მოზარდებთან ურთიერთობის დროს არაერთ ფსიქოლოგიურ პრობლემასთან გამკლავება უწევს. რას ურჩევდით პედაგოგებს? რამდენიმე სასარგებლო წიგნს ხომ ვერ დაგვისახელებდით?
სასურველია ითარგმნოს ძვირიანი, თუმცა მეტად სასარგებლო წიგნები: Kartleen Stassen Berger-ის “Developing Person Trough the Life Span” და Berk&Meyers-ის “Infants, Children, and Adolscents”. ამ ეტაპზე ასევე კარგი იქნება მათი გამოწერა სკოლის ბიბლიოთეკების მიერ, რადგან, ჩემი აზრით, ეს მასალა ქართველ მასწავლებელს ძალიან დაეხმარება არა მხოლოდ მოსწავლეებთან უკეთესი ურთიერთობის დამყარებაში, არამედ ამ წიგნების გაცნობით ის საკუთარ ნერვულ სისტემასაც უკეთ გაიცნობს და შეძლებს მოვლენების არსის სიღრმისეულ წვდომას. გამოცდილ მასწავლებელს ალბათ ნაკლებად უჭირს მოსწავლეების ქცევის ცვლილებებში გარკვევა, დამწყებს კი რთულია, ორი სიტყვით ურჩიო, რა დროს მართებს გაცინება, რა დროს სერიოზულობა და ზოგადად, ავტორიტეტების მსხვრევისა და აჯანყების ამ ასაკში რა და როგორ უნდა შესთავაზოს მოსწავლეს, რომ ინტერესი გაუჩინოს პირადად მის და პირველ ყოვლისა მისი საგნის მიმართ.
ჩემი ბაბუა ვანო ფანჯიკიძე ცნობილი პედაგოგი იყო, ისტორიას ასწავლიდა. მისი მოსწავლეები, უკვე თავადაც ასაკოვნები, ხშირად წერდნენ მასზე მოგონებებს. ერთ-ერთი იგონებდა: მოსწავლეებმა კარი მოხსნეს და ისე ააყუდეს, რომ გამოღებისას მასწავლებელს უნდა დასცემოდა, ან ბრახვანი გაედინა და შეეშინებინა. თურმე სულგანაბული უცდიდნენ მათთვის ნაკლებად საყვარელ პედაგოგს, მაგრამ კლასში რატომღაც ვანო შესულა, ჰაერში დაუჭერია მფრინავი კარი, ჩამოუკიდია ანჯამებზე, მისალმებია მოსწავლეებს და გაკვეთილი დაუწყია. არც საყვედური, არც გარკვევა, ვინ გააკეთა, რატომ გააკეთა და ა. შ. არის ისეთი ნიუანსებიც, რაც არ ისწავლება, ეს ალბათ ერთგვარი შინაგანი ცოდნაა, რომელიც ხშირად თავადაც გაუცნობიერებლად გაქვს. უცნაურია, მაგრამ ამ ეპიზოდმა ბაბუა მოზარდებისთვის სერიოზულ ავტორიტეტად აქცია, ამასთან, „ის რომ გაკვეთილს ატარებდა, გვეგონა კინოს ვუყურებდით, ისეთი მთხრობელი იყოო“, – იგონებდნენ მოსწავლეები.
პრობლემები ბაღის ასაკიდან იწყება… ბავშვის შფოთვა, რომელიც სიახლის შიშითაა გამოწვეული, ადვილად დაიძლევა კვალიფიციური, გაწონასწორებული პედაგოგის დახმარებით. სამწუხაროდ, სკოლამდელი განათლების სისტემაშიც ბევრი ხარვეზია. რომ არაფერი ვთქვათ დაბალ ხელფასებზე, რაც მასწავლებლებისა და აღმზრდელების მოტივაციას არასახარბიელო მდგომარეობაში აყენებს. რა არის საჭირო იმისთვის, რომ პატარამ თავი უსაფრთხოდ იგრძნოს და რა უნდა „წამოიღოს“ ბაღიდან ისეთი, მომავალში რომ გამოადგება? ვისაუბროთ უმნიშვნელოვანეს პერიოდზე – სკოლამდელ ასაკზე…
გარდა ახალი გარემოსი, პატარა ბავშვის ფუნდამენტური შიშია, არ მიატოვონ. ვაითუ აღარ მიაკითხონ. ამ რწმენის განმტკიცებაზე, რომ აუცილებლად წაიყვანენ უკან, სახლში, მშობლებმაც უნდა იზრუნონ. უპირველესად სახლში უნდა იყოს უსაფრთხო, მშვიდი გარემო და ასეთივე გარემო უნდა იყოს ბაღშიც. უმთავრესი სიყვარულია! ბავშვი ყოველთვის გრძნობს, როგორ ექცევიან, რას გრძნობენ მის მიმართ.
არ არის საჭირო პატარა ბავშვს ვასწავლოთ ის, რაც მის ასაკს არ შეეფერება, რადგან რესურსის არაასაკობრივ ამოცანაზე მიმართვა მოაკლებს დროს იმას, რაც ამ ასაკში უნდა განვითარდეს. ბავშვებს ახლის სწავლა ძალიან ახარებთ და სწავლობენ კიდეც ყოველდღე უამრავ რამეს, მაგრამ არ არის საჭირო ბაღში ვასწავლოთ წერა-კითხვა, ანგარიში ან მათთვის შეუფერებელი ლიტერატურული ნაწარმოებები. ბავშვმა ამ პერიოდში მთავარია, ისწავლოს ურთიერთობა სხვა ბავშვებთან და თამაში. თამაშის დროს ყველაზე უკეთ ვითარდება ნეირონები, წარმოსახვის უნარი. სასურველია, წავუკითხოთ ზღაპრები და ვასწავლოთ საბავშვო ლექსები. მნიშვნელოვანია: სენსორული განვითარება – სხვადასხვა ფაქტურის და მასალის სათამაშოები, რომელთაც ბავშვი ეხება; მსუბუქი მოვალეობები, რომელიც თავს განსაკუთრებით მნიშვნელოვნად და საჭიროდ აგრძნობინებს (მაგალითად, რომელიმეს ევალება წითელი ფერის სათამაშოების შეგროვება და ყუთში ჩაწყობა, სხვას – მანქანების დაბინავება, ფანქრების განაწილება და ა. შ.); დროთა განმავლობაში მოვალეობების გაცვლა, თუკი ბავშვი სხვისი „საქმით“ მეტად ინტერესდება.
სამწუხაროა, რომ მასწავლებლებს, აღმზრდელებს ძალიან დაბალი ხელფასი აქვთ. ამ უსამართლობის შესახებ აბა რა გითხრათ? ყველასათვის ცნობილია, რამხელა ენერგიას მოითხოვს ბავშვის მოვლა, რომელსაც ამ შემთხვევაში პასუხისმგებლობის განცდაც ემატება სხვისი შვილის მიმართ…
ათ წელზე მეტია, რაც საქართველოს სკოლებში ინკლუზიური სწავლება დაინერგა. მეთოდები წლიდან წლამდე იხვეწება, საზოგადოებაც თითქოს გაიზარდა და სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების მქონე მოსწავლეთა მიღება ნაკლებად უჭირს, თუმცა მაინც ბევრია გასაკეთებელი ამ მიმართულებით. შესაძლებელია თუ არა არტთერაპიის ჩართვა საგაკვეთილო პროცესში სხვადასხვა საგნის სწავლებისას იმისათვის, რომ მოსწავლეებმა უკეთ წარმოაჩინონ თავი? გასათვალისწინებელია, რომ ბევრ მოსწავლეს აქვს სენსორული დეზინტეგრაცია ან ყურადღების აშკარად გამოხატული დეფიციტი, პედაგოგებს ჰიპერაქტიური ბავშვების მართვაც უჭირთ…
არტთერაპიის ჩართვა ნებისმიერი ბავშვისთვის სასურველია, რადგან არცერთი ბავშვი არ ვითარდება ყოველმხრივ თანაბრად. ზოგს უჭირს აზრის სიტყვიერი გადმოცემა, სამაგიეროდ იდეალურად ასურათებს თავის ფიქრებს, განცდებს. ფერებით თერაპია არეგულირებს ემოციურ მდგომარეობას, შინაარსის გადმოცემა კი აწესრიგებს აზროვნების პროცესს. არტთერაპიის ტექნიკები კრავს ადამიანის ფსიქიკას და იცავს ცნობიერ და არაცნობიერ პროცესებს გახლეჩისაგან. არტთერაპია არათუ სასურველი, აუცილებელია სპეციალური საჭიროების მქონე ბავშვებისთვის. მნიშვნელოვანია მასალა, რას ვთავაზობთ თერაპიის პროცესში ამა თუ იმ ბავშვს და რას ირჩევს თვითონ. ენერგიის დეფიციტის, ასთენიისას სენსორულ და ემოციურ დონეზე სჯობს რბილი მასალით ან მყარი მასალის მცირე, იოლად დასამორჩილებელი ულუფით ვიმუშაოთ, ჰიპერაქტიური ბავშვისთვის და მოზარდებისთვის კი იდეალურია თიხის და სხვა „ღონიერი“ მასალის შეთავაზება: თიხას აქვს თვისება, გამოათავისუფლოს ადამიანი ჭარბი ნეგატიური ენერგიისგან, ხოლო ფიგურის გამოძერწვა აძლიერებს ფოკუსს, ყურადღების კონცენტრაციას, რაც ასე უჭირთ ამგვარ ბავშვებს. თუმცა არტთერაპია ხატვის და ძერწვის გაკვეთილი არ გახლავთ და აქაც მნიშვნელოვანია კვალიფიციური თერაპევტების მუშაობა და თერაპიის განხორციელებისთვის შესაფერი გარემო.
