სასკოლო მზაობა

“ძვირფასო ადელ, მე 4 წლის ვარ და შემიძლია წავიკითხო ნებისმიერი ინგლისური წიგნი. შემიძლია ლათინურად წარმოვთქვა ყველა არსებითი სახელი, ზედსართავი სახელი, დამოუკიდებელი ზმნა და 52 სტრიქონი ლათინური პოეზიიდან”.

ფრენსის გალტონი (წერილი დისადმი, 1827)
“ხალხს არ ესმის, რა დროისა და ტანჯვის ფასად ხდება კითხვის სწავლა. ოთხმოცი წელია, ამას ვცდილობ და ჯერ კიდევ ვერ ვიტყვი, რომ წარმატებას მივაღწიე”.

გოეთე

რას ნიშნავს სასკოლო მზაობა?
განვითარების ფსიქოლოგებმა და პედაგოგებმა კარგად იციან, რომ სკოლაში სწავლის დაწყება ბავშვის ცხოვრებაში უმნიშვნელოვანესი მოვლენაა. პირველი კლასიდანვე ჩნდება ახალი ვალდებულებები და წესები, რომლებსაც ისინი უნდა დაემორჩილონ: გაატარონ უფრო მეტი დრო მერხთან, ვიდრე ამის სურვილი აქვთ; ყურადღებით უსმი­­-­ნონ მასწავლებელს და დაემორჩი­ლონ მის ინსტრუქციებს; ისწავლონ რიგითობის დაცვა მასწავლებლის­თ­ვის პასუხის გაცემის დროს და ა.შ. მრავალი კვლევის შედეგები ადასტურებს, რომ სასკოლო მზაობა მნიშვნელოვანი ფაქტორია სკოლაში ბავშვის მომავალი წარმატებისთვის როგორც აკადემიურ, ისე სოცია­ლურ-ემოციურ სფეროში. სასკოლო მზაო­­ბაზე მსჯელობისას, თანამედროვე მკვლევარები და პრაქტიკოსები ხაზს უსვამენ მის კომპლექსურ ხასიათს და ბავშვის სასკოლო მზაობას განიხილავენ იმ გარემოსთან კავშირში, რომელშიც ბავშვი ვითარდება. ბავშვის წარამატების­თ­ვის მნიშვნელოვანია როგორც მისი მზაობა (სკოლისთვის საჭირო უნარების ფლობა), ასევე, სკოლის, ოჯახისა და საზოგადოების მზაობა, შეუქმნას მას განვითარებისა და სწავლისთვის სათანადო პირობები.
ბავშვის სასკოლო მზაობა

ბავშვის განვითარებისა და ადრე­უ­ლი განათლების სფეროში განხორცი­ელებული კვლევების საფუძველზე, მეცნიერები თანხმდებიან, რომ ბავშვის სასკოლო მზაობა სხვადას­ხვა უნარებს გულისხმობს. აღნიშ­ნული უნარები შეგვიძლია, პირო­ბი­თად, რამდენიმე კატეგორიად დავყოთ:

ჯანმრთელობა და ფიზიკური განვითარება: გულისხმობს ჯანმრთელობის მდგომარეობას, ზრდას, შეზღუდულ შესაძლებლობებს; მსხვილ და წვრილ მოტორულ უნარებს;

სოციალური და ემოციური განვითარება: გულისხმობს სხვებთან ურთიერთობის უნარს; ისეთ სოციალურ უნარებს, როგორიცაა რიგითობის დაცვა და თანამშრომლობა; საკუთარი თავის აღქმა; სხვა ადამიანთა გრძნობების გაგება და საკუთარი გრძნობების გააზრე­ბა-გამოხატვა;

სწავლისადმი მიდგომა: გულის­­ხმობს მოტივაციას, ცნობისმოყ­ვარეობას, ყურადღების კონცენ­­-ტრაციას, შემოქმედებითობას;

ენობრივი განვითარება: გულის­-ხმობს ვერბალური და წიგნი­ე­რე­ბის საწყისი უნარების განვითა­რებას; ვერბალური უნარები მოი­­ცავს მოსმენას, ზეპირ მეტყველებასა და ლექსიკას; წიგნიერე­ბის საწყისი უნარები გულისხ­მობს ნაბეჭდი მასალის მიმართ ინტე­­რესს, მოთხრობის პრინციპის აღქმასა და წერის საწყის უნარებს (მაგ. იდეების ხატვით ან ასოების მსგავსი ფორმებით გამოხატვა);

შემეცნება და ზოგადი ცოდნა: გულისხმობს შემოქმედების აღქმას და გაგებას, შემოქმე­დე­ბით თვითგამოხატვას; ოჯახური, საზოგადოებრივი და კულტუ­რუ­ლი ნორმების ცოდნას, რაოდე­ნობრივი წარმოდგენების განვი­­-თარებას, საგნებსა და მოვლე­ნებს შორის მიმართების წვდომას.

მიუხედავად იმისა, რომ პირველ კლასში მოსწავლეთა უმრავლესობა ერთი და იმავე ასაკისაა, ბავშვთა მზაობა განსხვავებულია ინდივი­დუ­ალური გამოცდილების, ცოდნის, უნარებისა და გენეტიკური მემკვიდ­რეობის გამო. კვლევები ადასტუ­რებს, რომ სწავლის პირველ წლებში წარ­­მატება, ხშირ შემთხვევაში, უფროს კლასებში წარმატების განმსაზღ­ვ­რელია. სწორედ ამიტომ, დაწყებით კლასებში ნაკლები მზაობის მქონე მოსწავლეების ხელშეწყობა უკიდურესად მნიშვნელოვანია.

რა ასაკშია ბავშვი მზად სკოლის­თ­ვის? ამ კითხვაზე არაერთგვა­რო­ვა­ნი პასუხები არსებობს, რაც სხვა­დასხ­­ვა ქვეყანაში სკოლაში შემსვლელთა მინიმალურ ასაკზე აისახება. გასათ­­ვალისწინებელია, რომ ბავშვის სკოლისათვის მზაობა უნდა შეფასდეს სასკოლო პროგრამის მოთხოვნებთან დაკავშირებით. ცხადია, სასკოლო პროგრამა ქმე­­დითი და მართებული მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნება, თუ ის შეესა­ბა­მება მოცემულ ეტაპზე ბავშვის განვითარების ასაკობრივ თავისე­ბუ­რებებს.

აქედან გამომდინარე, გასაკვირი არ უნდა იყოს, რომ სხვადასხვა ქვეყანაში სავალდე­ბუ­ლო დაწყებით განათლებას ბავშვები სხვადასხვა ასაკში, განსხვავებული სასწავლო პროგრამით იწყებენ. მაგალითად, დიდ ბრიტანეთსა და ავსტრალიის ზოგიერთ შტატში სწავლის დაწყების ასაკი 5 წელია; სინგაპურში, ნორვეგიასა და საფ­­რანგეთში – 6; შვედეთში -7 წელი; აშშ-ს სხვადასხვა შტატში კი სწავ­­ლის დაწყების ასაკი 5-იდან 8 წლამ­­დე მერყეობს. ზოგიერთ სახელმ­წი­ფოში/შტატში სავალდებულო განათლების ასაკი მკაცრად არ არის განსაზღვრული და მშობლებს ეძლევათ არჩევანის უფლება, ერთი წლით ადრე ან ერთი წლით გვიან შეიყვანონ ბავშვი სკოლაში (მაგ. შვედეთში 6 წლის ასაკში 7-ის ნაც­­-ვლად). ასეთ შემთხვევაში, მშობ­ლები თავად წყვეტენ, არის თუ არა მათი შვილი მზად სკოლისათვის, მიუხედავად სასკოლო ასაკისა. სამწუხაროდ, ხშირად მშობელთა მიერ ბავშვის სასკოლო მზაობის შეფასება ხდება შემეცნებითი და წიგნიერების საწყისი უნარების საფუძველზე, ხოლო არანაკლებ მნიშვნელოვანი ფიზიკური და სოციალურ-ემოციური მზაობა ყურადღების მიღმა რჩება.

საქართველოს განათლებისა და მეცნიერებისა მინისტრის ბრძანების თანახმად, 2010 წლის სექტემბ­რი­დან სავალდებულო დაწყებით განათლე­­ბას შეუდგებიან ბავშვები, რომ­ლებ­­საც 6 წელი შეუსრულდებათ შესა­­ბამისი სასწავლო წლის დასრულე­ბამდე. იმისათვის, რომ 5 წლის ბავშვებმა წარმატებულად შეძლონ სწავლის დაწყება, მნიშვნელოვანია სასწავლო გეგ­­მისა და სასწავლო გარემოს ადაპტირება ასაკის შესაბამისად.

არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ადრეულ ასაკში ბავშვები სწრაფად ვითარდებიან და იცვლებიან. არ არსებობს სკოლაში სწავლის დაწყე­­ბისთვის ისეთი იდეალური ასაკი, რომელიც უსათუოდ წარმატების მომტანი იქნებოდა ყველა ბავშვის­თვის. არის მოსაზრება, რომ სკოლაში შედარებით უფროს ასაკში შესული ბავშვები უფრო მეტ წარმატებას აღწევენ, ვიდრე მათი უმცროსი თანაკლასელები, თუმცა უმცრო­სე­ბი უფრო ინტენსიურ პროგრესს ავლე­­ნენ პირველი წლის განმავლობაში. მეორე მხრივ, არსებობს იმის მტკიცებულებაც, რომ სკოლაში სწავლის დაწყებისთვის უმცროსი ასაკი იმთავითვე არახელსაყრელი ფაქტორია.

კვლევების ურთიერთსაწინააღმ­დე­გო შედეგები, სავარაუდოდ, იმაზე მიუთითებს, რომ ასაკი არ წარმო­ად­გენს სკოლაში წარმატების განმ­საზ­ღვრელ ერთადერთ ფაქტორს. სხვა ფაქტორები, როგორიცაა ოჯახი, სკოლა, თემი და სკოლის ფარგლებში ბავშვის ინდივიდუა­ლური გამოცდილება, არანაკლებ მნიშვნელოვანია წარმატებისთვის.

სკოლაში შესვლის მომენტისთვის ბავშვის მზაობის შეფასება ფართოდ დამკვიდრებული პრაქტიკაა მრავალ ქვეყანაში (მაგ. ავსტრალია, აშშ.). აშშ-ს ზოგიერთ შტატში ბავშვის სასკოლო მზაობის შეფასება სავალ­­დებულოა. შეფასების ინსტრუ­მენ­ტები (კითხვარები) განსხვავებუ­ლია და, რიგ შემთხვევებში, მათი შემუ­­-შავება სკოლას ან მასწავლებელს ევალება. ზოგჯერ არამართებუ­ლა­დაც ხდება სასკოლო მზაობის შეფასების ინსტრუმენტის საფუძ­ველ­ზე მიღებული შედეგების გამოყენება. თანამედროვე მკვლე­ვა­რებს მიაჩნიათ, რომ სასკოლო მზაობის შეფასების ინსტრუმენ­ტე­ბის გამოყენების მთავარი მიზანი უნდა იყოს არა ბავშვებისათვის სკოლაში მიღებაზე უარის თქმა, არამედ თითოეული ბავშვის საჭიროებების განსაზღვრა სკოლის ცხოვრებაში დაუბრკოლებლად გა­­-დასვლისთვის და შესაძლებლო­ბე­ბის მაქსიმალური რეალიზებისთვის.
2010 წლის სექტემბერში ეროვნული სასწავლო გეგმებისა და შეფასების ცენტრის მიერ, საქართველოს მასშტაბით, პირველად განხორცი­ელდება პირველკლასელ მოსწავლეთა სასკოლო მზაობის შეფასება. ბავშვთა მზაობის შეფასება მოხ­დე­ბა ზემოაღნიშნული ხუთი უმთავრესი ასპექტის მიხედვით. აღნიშნული კვლევის ფარგლებში, დაკვირვება განხორციელდება 1500 პირველ­კლა­სელზე. შედეგების გაანალიზება შესაძლებელი იქნება სხვადასხვა ფაქტორის ჭრილში. მაგალითად, შეფასდება, არის თუ არა კავშირი სასკოლო მზაობასა და სკოლამდელ განათლებას შორის, განსხვავდება თუ არა სასკოლო მზაობა ბავშვის სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის მიხედვით და ა.შ.

სკოლის მზაობა
ვინაიდან, სხვადასხვა ფაქტორის გამო, ბავშვები ერთნაირად “მომ­ზადებულნი” არ მიდიან სკოლაში, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება სკოლის შესაძლებლობას, უზრუნველყოს თითოეული ბავშვის განვითარებისა და სწავლისთვის ხელსაყრელი პირობები. კვლევების საფუძველზე, განათლების სპეცი­ალისტები, აკერმანი და ბარნეტი გვთავაზობენ სკოლის მზაობის სამ ძირითად განმსაზღვრელ ფაქტორს:
ბავშვისთვის აუცილებელი მხარდაჭერის უზრუნველ­ყო­ფის შესაძლებლობა. აღნიშნული, შესაძლოა, გულისხმობდეს ერთგვარ გარდამავალ პროგრა­მებს, ყველა ბავშვის მიმართ თანაბრად მაღალ მოლოდინებს, მოტივირებულ მასწავლებლებს, რომლებიც მზად არიან, შეიმუშაონ თითოეული ბავშვის შესაფერისი პროგრამა.
სწავლებისა და სწავლის პროგრამები, რომლებიც ხელს უწყობს მასწავლებელთა პროფესიულ განვითარებას. ყურადღება გამახვილებულია, ბავშვის საჭიროებებიდან გამომდინარე, სწავლების მეთოდების მოდიფიკაციის მნიშვნელობასა და მშობლის ჩართულობის ხელშეწყობაზე.
სკოლის ადაპტირების უნარი, რაც გულისხმობს სკოლის ძლიერ მმართველობას, რომელიც ხელს უწყობს, ბავშვთა საჭიროებებისა და ძლიერი მხარეების გათვალის­წინებით, გარემოსა და პროგრა­მების ადაპტირების პროცესს, აგრეთვე, სკოლასა და ოჯახს შორის, სკოლასა და თემს შორის თანამშრომლობას.
ის, რაც სკოლაში ხდება, მნიშვნე­ლოვნად განსაზღვრავს ბავშვისა და მისი ოჯახის დამოკიდებულებას სკოლისადმი, მათ ჩართულობას როგორც სკოლაში შესვლის დროს, ისე მომდევნო წლებში. დიდია ალბათობა, რომ სკოლები, რომლე­ბიც ითვალისწინებენ ზემოთ აღნიშ­­ნულ ფაქტორებს, მზად არიან არა ზოგიერთი, არამედ ყველა ბავშვის მისაღებად. სკოლის ცხოვრებაში ბავშვის წარმატებული ჩართვა ითხოვს ოჯახსა და სკოლას შორის აქტიურ თანამშრომლობასა და ურთიერთპატივისცემას.
სკოლის მზაობისთვის უმნიშვნე­ლო­ვანეს როლს თამაშობს სათანა­დოდ მომზადებული მასწავლე­ბე­ლი, რომელსაც ხელი მიუწვდება პროფე­სიული განვითარების პროგრა­მებ­ზე. ეს, თავის მხრივ, ხელს უწყობს ბავშვთა უნარების განვითარებას, თითოეული ბავშვის მიმართ მაღა­­­ლი მოლოდინების შენარჩუნებას, ბავშვის განვითარების ხელშემ­წ­ყო­ბი ურთიერთობების ჩამოყალიბებას. ურთიერთპატივისცემით გაჯერე­ბული პოზიტიური ურთიერთობები და ძლიერი მენეჯმენტი სკოლის მზაობის ერთ-ერთი საფუძველია.

ოჯახისა და თემის მხარდაჭერა
ბავშვისა და სკოლის მზაობასთან ერთად, მნიშვნელოვანია უფრო ფართო კონტექსტი, რომელშიც ისინი ფუნქციონირებენ. ამ შემთ­ხ­ვევაში, მზაობა გულისხმობს სოცი­­ალურ, პოლიტიკურ, ორგანიზაცი­ულ, საგანმანათლებლო და პიროვნულ რესურსებს, რომლებიც ხელს უწყობს ბავშვის წარმატებას სკოლა­­ში შესვლის მომენტისთვის. ოჯა­ხი­სა და თემის მხარდაჭერა რამდენიმე ძირითად ელემენტს მოიცავს:
განვითარების ეტაპის შესაბა­მი­სი, ხარისხიანი სკოლამდელი საგანმანათლებლო პროგრა­მე­ბის ხელმისაწვდომობა, რომლებიც ხელს უწყობს ბავშვის სკოლი­სათვის მომზადებას. კვლევები ადასტურებს, რომ ადრეულ ასაკში ბავშვის სოციალური და აკადემიური კომპეტენციების ჩამოყალიბებაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობს სკოლამდელი განათლება. აშშ-სა და ევროპაში ჩატარებული კვლევები ცხად­ყოფს, რომ სკოლამდელი განათლება განსაკუთრებით პოზიტიურ ზეგავლენას ახდენს ბავშვებზე, დაბალი სოციალურ-ეკონო­მი­კუ­რი მდგომარეობის მქონე ოჯახებიდან. მზაობისთვის მნიშვნელოვანი ფაქტორებია ოჯახში არსებული მდგომა­რე­ო­ბა, აღზრდის მეთოდები, მშობელთა განათლება, ოჯახის სოცია­ლურ-ეკონომიკური სტატუსი.
ბავშვის უზრუნველყოფა ადეკ­­-ვატური კვებითა და ფიზიკური განვითარებისთვის საჭირო პირობებით; ჯანდაცვის სფეროს მომსახურების ხელმისაწვდო­მო­ბა.
ინფრასტრუქტურისა და სოცია­ლუ­რი კავშირების განვითარების გზით, საზოგადოება ქმნის სოციალურ კაპიტალს. რაც უფრო მაღალია სოციალური კაპიტალის დონე, მით მეტი რესურსი აქვს თემს ადრეულ ასაკში ბავშვების მრავალფეროვანი საგანმანათლებლო, სააღმზრდელო და ჯანდაცვითი სერვისების მიწოდების უზრუნველსაყოფად. სასკოლო მზაობისადმი არსებობს ისეთი მიდგომაც, რომელიც ხაზს უსვამს არა თითოეული ბავშვის სასკოლო მზაობის ხელშეწყობას, არამედ თემის ფარგლებში ისეთი მიზნობრივი ღონისძიებების გატა­­რებას, რომლებიც ხელს შეუწყობს თემში ბავშვთა მზაობის საშუალო მაჩვენებლის გაუმჯობესებას.
ერთი მხრივ, სკოლაში ბავშვის წარმატება მნიშვნელოვნად დამოკი­­-დებულია სასწავლო გეგმის დაძლე­­ვისა და ჯანსაღი სოციალური ურთიერთობების ჩამოყალიბე­ბის­თვის საჭირო უნარების ფლობაზე. მეორე მხრივ, აუცილებელია სკოლა ბავშვს სთავაზობდეს მისი ასაკის­თვის ადეკვატურ სასწავლო პროგ­­რამასა და სასწავლო გარემოს.