ოქსფორდის განმარტებითი ლექსიკონის შერჩევით, 2016 წლის სიტყვად გამოცხადდა „პოსტსიმართლე“: ეს ტერმინი გამოიყენება ისეთი ვითარების აღსანიშნავად, როცა ობიექტური ფაქტები ნაკლებ გავლენას ახდენს საზოგადოებრივი აზრის ჩამოყალიბებაზე, ვიდრე ემოციები და პირადი წარმოდგენები. მაგალითად: „ამჟამად, პოსტსიმართლის პოლიტიკის ეპოქაში, იოლია ინფორმაციის იმგვარად შერჩევა, რომ ნებისმიერი სასურველი დასკვნა მივიღოთ“. ყალბი ინფორმაციის როლი დიდი აღმოჩნდა აშშ-ს 2016 წლის საპრეზიდენტო არჩევნების პროცესში. სხვადასხვა მიზნით გამოგონილი ყალბი სიახლეები დღეს ძალიან სწრაფად და ფართოდ ვრცელდება, ხოლო პოლიტიკოსები ხშირად „ყალბ ინფორმაციად“ ნათლავენ ისეთი მაღალხარისხიანი, ტრადიციული ჟურნალ-გაზეთების მიერ გამოქვეყნებულ სტატიებს, როგორიცაა „ტაიმსი“, თუ სტატიაში მოყვანილი ფაქტები მათი მოსაზრებების საწინააღმდეგოა.
სტატიაში „რაც უფრო ვრცელდება ტყუილი მედიით, მით უფრო მეტ მკითხველს აშინებს სიმართლე“ საბრინა ტავერნისე წერს, რომ ეს დიდ პრობლემებს იწვევს: „გადამოწმებული ინფორმაციის ნაცვლად ყალბი სიახლეებისა და დაუსაბუთებელი მოსაზრებების გავრცელება აბნევს მკითხველს და ქმნის ბზარებს სიმართლის ზედაპირზე, რის შედეგადაც მკითხველს ეჭვი შეაქვს ყველაფერში და ობიექტურ ფაქტებსაც აღარ ენდობა“.
პრობლემის იდენტიფიცირება: რატომ არის ეს მნიშვნელოვანი?
თავდაპირველად აჩვენეთ სტუდენტებს ეს სურათი და ჰკითხეთ: „ამტკიცებს თუ არა ეს სურათი, რომ ფუკუშიმას ატომური სადგურის ირგვლივ გარემო დაბინძურებულია რადიაციით?“
პასუხების მოსმენის შემდეგ მოუყევით, რომ, სტენფორდის ისტორიული განათლების ჯგუფის უახლესი კვლევის თანახმად, აშშ-ს მოსწავლეთა და სტუდენტთა უმეტესობას არ შესწევს უნარი, გაარჩიოს მედიის მიერ გავრცელებული ყალბი ინფორმაცია ნამდვილისგან და ამ კვლევაში შემავალი ერთ-ერთი კითხვა სწორედ ეს იყო.
ამ კვლევის მიხედვით, უფროსკლასელთა 40%-ს სურათის სათაურის საფუძველზე დაყრდნობით სჯერა, რომ დეფორმირებული გვირილების სურათი ფუკუშიმას ატომური სადგურის ირგვლივ ტოქსიკური გარემოს არსებობის მტკიცე საბუთია, მიუხედავად იმისა, რომ სურათი გამოქვეყნებულია რიგით ვებგვერდზე და არ არის ცნობილი, ვინ ან სად გადაიღო.
შემდეგ დააჯგუფეთ სტუდენტები და სთხოვეთ, ერთმანეთს დაუსვან შემდეგი კითხვები:
- რას ნიშნავს „ყალბი ინფორმაცია“?
- მოტყუებულხართ თუ არა თქვენ ან თქვენი რომელიმე ნაცნობი ბოლო დროს ყალბი სიახლით? თავადაც ხომ არ გაგივრცელებიათ შემთხვევით, როგორც სანდო?
- რამდენად ცუდი შედეგი შეიძლება მივიღოთ, თუ ნამდვილ ამბავს ყალბისგან ვერ გავარჩევთ?
სხვადასხვა ტიპის არასანდო ინფორმაციის განსაზღვრა
ვიწრო განმარტებით, „ყალბი სიახლე“ ნიშნავს სტატიას, რომელიც გამოგონილია მკითხველის მოტყუების მიზნით, ხშირად – იმისთვის, რომ მეტი წაკითხვა და გაზიარება მოუტანოს მის გამავრცელებელ ვებსაიტს. თუმცა ბოლო წლებში ის პოლიტიკური იარაღი გახდა.
დაეხმარეთ სტუდენტებს, განსაზღვრონ, რა მიზნით იქმნება „ყალბი ინფორმაცია“. მაგალითად, რა განსხვავებაა შემდეგ სიახლეებს შორის:
- Onion ტიპის მედიის სატირული ინფორმაცია;
- ყოველდღიური ბმულ-სატყუარა ჩვენი სოციალური მედიის სიახლეთა ზოლში;
- სიახლე, რომელშიც მკაფიოდ ვლინდება ერთ-ერთი პოლიტიკური პარტიის მიმართ ტენდენციურობა;
- აშკარად გამოგონილი ინფორმაცია, მაგალითად პირდაპირ არჩევნების წინ გაშვებული სიახლე, რომ რომის პაპი მხარს უჭერს ტრამპს.
დასვით შემდეგი კითხვები:
- არის თუ არა ამ ყალბ სიახლეთა რომელიმე ფორმა სხვებზე საშიში? რომელი და რატომ?
- რა ხდება, როცა ტრადიციული და სანდო მედიის სიახლეებს ყალბს უწოდებს პოლიტიკოსი, რომელსაც ეს კონკრეტული მედია განსაზღვრული პოლიტიკური გეგმების განხორციელებაში უშლის ხელს?
- რა ხდება, როცა თავად პრეზიდენტი ავრცელებს ყალბ ინფორმაციას? მაგალითად, ტრამპის სიტყვები მისსავე ტვიტერზე: „ამომრჩეველთა კოლეგიის მიხედვით მიღებული აშკარა უპირატესობის გარდა, მე პირდაპირ ამომრჩეველთა ხმებითაც მოვიგე, თუ იმ მილიონობით ადამიანს არ ჩავთვლით, ვინც არალეგალურად მისცა ხმა“.
იმისთვის, რომ დეზინფორმაციის საფრთხეებს მოვერიოთ, უნდა ვიცოდეთ, როდის ხდება მისი ფორმირება და რა უწყობს ხელს მის სწრაფ გავრცელებას.
სცადეთ სავარჯიშო „კვალის პოვნა“, რომელიც ჟურნალისტმა ენდრიუ რევკინმა შექმნა ონლაინ კომუნიკაციის სამაგისტრო პროგრამისთვის პეისის უნივერსიტეტში: კვირაში ერთხელ შეარჩიეთ ერთი სიახლე და დაადგინეთ, როგორ მოაღწია თქვენამდე ამ ინფორმაციამ. მაგალითად, თუ ეს ლტოლვილი ბავშვის შემაძრწუნებელი ფოტოა, თქვენამდე მან ფეისბუკით მოაღწია თუ ტვიტერით? ერთმა ფრენდმა მეორისგან გააზიარა? ვინ გადაიღო ეს ფოტო და ვინ გამოაქვეყნა პირველად? ანუ თვალი მიადევნეთ ინფორმაციის მიერ გავლილ გზას.
რევკინის აზრით, ამ სავარჯიშოს გამოყენებით სტუდენტები სწავლობენ, როგორ მოძრაობს ინფორმაცია სოციალური ქსელის გავლით და რა იოლად იმალება ამ გზაზე მისი პირველწყარო.
ინფორმაციის გადამოწმება
სთხოვეთ სტუდენტებს, დაასახელონ ერთი დეზინფორმაცია, რომელიც უკანასკნელი არჩევნების დროს გავრცელდა.
შემდეგ დაყავით სტუდენტები მცირე ჯგუფებად და დაურიგეთ ერთი და იგივე ფართოდ გავრცელებული საინფორმაციო გაზეთი, რომლიდანაც მათ უნდა ამოარჩიონ სტატია ან სურათი, რომელიც ვერ გამოქვეყნდებოდა ქვეყანაში, სადაც კანონით არ არის უზრუნველყოფილი პრესის თავისუფლება.
ჰკითხეთ სტუდენტებს:
- როდესაც რამე სიახლეს კითხულობთ ინტერნეტში, საიდან იცით, რომ ეს სიმართლეა?
- სანამ გაზიარების ღილაკს დააჭერთ, რა კითხვები უნდა დასვათ?
მერე კი შეახსენეთ ინფორმაციის გადამოწმების 6 ძირითადი კრიტერიუმი:
- ვინ შექმნა ეს ინფორმაცია?
- როგორ შეიქმნა ეს ინფორმაცია?
- რატომ შეიქმნა ეს ინფორმაცია?
- როდის შეიქმნა ეს ინფორმაცია?
- რა არის გამოტოვებული ამ ინფორმაციაში?
- რა დასკვნა გამომდინარეობს ამ ინფორმაციიდან?
სავარჯიშო მეორე:
დაავალეთ სტუდენტებს, ჩამოწერონ ის სიახლეები, რომლებიც 48 საათის განმავლობაში წაიკითხეს და გააზიარეს. სთხოვეთ, დაადგინონ თითოეული მათგანის წყარო, მერე კი ვიზუალურად წარმოადგინონ თითოეული ინფორმაციის მოძრაობა პირველწყაროდან ბოლო ეტაპამდე. დასასრულ, გააანალიზონ თითოულის სანდოობა ზემოთ ჩამოთვლილი კრიტერიუმების მიხედვით, ჩამოაყალიბონ, საიდან იღებენ ინფორმაციის დიდ ნაწილს და როგორ ირჩევენ სანდო მედიაწყაროს.
მსგავსი სავარჯიშოებისა და კითხვების მეშვეობით სტუდენტებს უვითარდებათ ყალბი სიახლეების უკეთ გამოვლენის უნარი და შემდგომ მეტი ყურადღებითა და პასუხისმგებლობით ამოწმებენ იმ ინფორმაციის სანდოობას, რომელსაც თავად აზიარებენ. ამჟამად, „პოსტსიმართლის“ დროში, ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია. როგორც სტენფორდის ისტორიული განათლების ჯგუფის ზემოთ განხილული კვლევის ერთ-ერთი დასკვნა გვარწმუნებს, „დემოკრატიას საფრთხეს უქმნის სამოქალაქო მნიშვნელობის მოვლენების შესახებ დეზინფორმაციის იოლი და სწრაფი გავრცელების შესაძლებლობა“.
კატერინა შულტენი, ამანდა ქრისტი ბრაუნი
