„სამყაროს ორი ძალა ქმნის – ზღაპარი და ოცნება, დაბადებული ზღაპრიდან“.
დეიან სტოიანოვიჩი, სერბი მწერალი, პოეტი და ესეისტი
ცოტა ხნის წინ დიდი მითქმა-მოთქმა გამოიწვია საქართველოს განათლების მინისტრის, ბ-ნი ალექსანდრე ჯეჯელავას რამდენიმე კომენტარმა ქართული ზღაპრებისა და, საზოგადოდ, ზღაპრების შესახებ. შეგახსენებთ მინისტრის ერთ ციტატას, რომელიც ძალიან საყურადღებოა: „ერთი განსაკუთრებული ჩავარდნა, მაგალითად, ეხება ჩვენს ზღაპრებს, რომლებიც არ შეესაბამება საზოგადოების ამჟამინდელ ფასეულობათა სისტემას. დოგმატური არ უნდა ვიყოთ ამ ნაწილში. ზოგიერთმა მშობელმა შეცვალა „წითელქუდა“ და ისე უყვება ბავშვს, რომ იქ ნაკლები ძალადობაა. ჩვენ ამას ხელი უნდა შევუწყოთ. ასევე არ მომწონს, მაგალითად, ყველა ქართველი ბავშვი კომპიუტერთან რომ დამწკრივებულა და „Маша и Медведь“-ს უყურებს. მერე თუ ვინმეს უკვირს რუსეთის მიმართ მეგობრული განწყობა, არ უნდა გაუკვირდეს, რადგან ამ ასაკში თავში ჩაბეჭდილი ძალიან დიდ გავლენას ახდენს მთელ შემდგომ ცხოვრებასა და აზროვნებაზე“.
ბატონი მინისტრი თავის კომენტარში ბევრ საინტერესო თემას ეხება: თანამედროვე ფასეულობათა სისტემას, ზღაპრების დოგმატურობას, მათ ერთგვარ შეუსაბამობას თანამედროვეობასთან, ზღაპრების შინარსისადმი მშობლების დამოკიდებულებას, ზღაპრების ალტერნატიულ ვერსიებს და, რაც მთავარია, იმას, რომ „ამ ასაკში თავში ჩაბეჭდილი ძალიან დიდ გავლენას ახდენს მთელ შემდგომ ცხოვრებასა და აზროვნებაზე“.
ბატონი მინისტრი სწორად მიგვითითებს, რამდენად მნიშვნელოვანია ბავშვის ზრდისა და განვითარებისთვის ის სამყარო, გარემო თუ ფორმა, რომელსაც ზღაპრები და ჩვენ, ამ ზღაპრების წამკითხველნი თუ მომთხრობნი, ვქმნით ბავშვებთან ურთიერთობისას.
დღევანდელი წერილიც სწორედ ამ საკითხს ეხება. მსურს, გაგაცნოთ ზღაპრებისადმი დამოკიდებულება, მათი აღქმა და მათ შესახებ გამოთქმული მოსაზრებები დასავლეთის ქვეყნებში, კერძოდ, ინგლისურენოვან სამყაროში, რომელიც, შეიძლება ითქვას, თანამედროვე მსოფლიოს ერთ-ერთი დომინანტური კულტურული სივრცეა. ეჭვგარეშეა, რომ ანგლოსაქსური სამყაროს კულტურულ მოდელზე დაყრდნობით ან მისი ძლიერი ზეგავლენით მსოფლიოში ბევრი სხვადასხვა კულტურა თუ ტრადიცია ვითარდება და ყალიბდება. ამერიკული, ბრიტანული, საზოგადოდ, დასავლური, ევროპულ-ქრისტიანული კულტურული ექსპანსია იმდენად მძლავრია, რომ მედიის, მუსიკის, ლიტერატურის და მათ შორის ზღაპრების, თუ შეიძლება ითქვას, „იმპორტი“ ჩვენთვის ყოველდღიურობად იქცა. უცხოელი ავტორების უცხო ენებზე დაწერილი კულტურული თუ მედიაპროდუქცია ნელ-ნელა, მაგრამ შეუჩერებლად ჩვენი თანამედროვე კულტურის ნაწილი ხდება. აშკარაა რომ „ჰარი პოტერის“, „ნარნიის ქრონიკების“, „ბეჭდების მბრძანებლის“, „სამეფოთა თამაშებისა“ და სხვა მსგავსი „პროდუქტების“ წარმატება, პოპულარულობა, მათი შეჭრა ჩვენს კულტურულ სივრცესა და ჩვენი შვილების წარმოსახვაში უკვე მომხდარი ფაქტია, ჩვენ უკვე ამ რეალობაში ვცხოვრობთ. ჩვენ, ქართული კულტურისა და ქართულ ენაზე შექმნილი კულტურული ტრადიციის შვილებს, გვიწევს ამ რეალობის მიღება და მისდამი ჩვენი დამოკიდებულების ჩამოყალიბება.
„უცხოური“ წარმოშობის მედიაჟანრები და მათი პროდუქცია, რომელიც მოიცავს ფენტეზის, ჯადოსნური ზღაპრების, ევროპული ლეგენდებისა და მითების ინტერპრეტაციებს და მათ საფუძველზე შექმნილ მხატვრულ თუ ანიმაციურ ფილმებს, კომპიუტერულ თამაშებსა თუ სატელევიზიო სერიალებს, ჯანსაღ კონკურენციას უწევს ქართულ ტრადიციულ ფოლკლორსა და ეროვნულ მითოსს. აღნიშნული პროდუქციის ასეთი მასშტაბით წარმოება და მისი ექსპანსია გარკვეულწილად ადასტურებს, რომ მისი გავლენა და მნიშვნელობა მცირეწლოვან მსმენელსა თუ მაყურებელზე იზრდება და ხანდახან, ელექტრონული საკომუნიკაციო მატარებლების (სმარტ-ტელეფონების, აიპადების და სხვ.) ხელმისაწვდომობის გამო, უკონტროლოც კი ხდება. ამავე დროს, ამ ხელმისაწვდომობას დადებითი მხარეც აქვს: ბავშვებისთვის განკუთვნილი პროდუქცია, კერძოდ, ზღაპრები, მათი კინო- თუ ანიმაციური ვერსიები, ასევე ხელმისაწვდომია სხვადასხვა ქვეყნისა და სოციალური ფენის ბავშვების უმეტესობისთვის. ზღაპრების თემაზე შექმნილი მედიაპროდუქცია მრავალფეროვანი, საინტერესო და მიმზიდველია. ფაქტია, ზღაპრები ოცდამეერთე საუკუნის მეორე დეკადაშიც პოპულარული და ტრენდულია (ანუ „მოდაშია“). მოკლედ თუ ვიტყვით, დასავლეთში როგორც ბიზნესი, ისე საგანმანათლებლო სისტემა და სახელმწიფო მიიჩნევენ, რომ ზღაპრები ძალიან მნიშვნელოვანია სრულყოფილი პიროვნების ჩამოყალიბებისთვის, ხოლო პირიქით თუ ვიტყვით, ეს ნიშნავს, რომ ზღაპრების გარეშე სრულყოფილი პიროვნების ჩამოყალიბება ფაქტობრივად შეუძლებელია.
სხვა საკითხია, რა ფორმით უნდა ხდებოდეს ამ ლიტერატურული შინაარსის (როგორც ხშირად ამბობენ დღეს, კონტენტის) მიწოდება ბავშვებისათვის, მაგრამ ამაზე დღეს არ ვისაუბრებთ.
სანამ ზღაპრების მნიშვნელობაზე ჩვეულებრივი მოკვდავების აზრს გაგაცნობდეთ, ნახეთ, რას გვეუბნება ზღაპრის შესახებ მეგაპოპულარული „ბეჭდების მბრძანებლისა“ და „ჰობიტის“ ავტორი, სულ ცოტა ხნის წინ ჩვენთვის უცნობი, ახლა კი ყველასთვის საყვარელი ინგლისელი მეზღაპრე და მწერალი, ფენტეზის ჟანრის ამაღორძინებელი და მამამთავარი ჯონ რონალდ როუელ ტოლკინი (და არა „ტოლკიენი“, როგორც გავრცელდა ჩვენში რუსულის გავლენით):
„თუ ზღაპრები საერთოდ იმსახურებენ წაკითხვას, მაშინ ისინი იმსახურებენ იმასაც, რომ დაიწერონ ზრდასრული ადამიანებისთვის და წაკითხულ იქნენ მათ მიერ“.
აღსანიშნავია, რომ ტოლკიინი „ზღაპრის“ აღმნიშვნელ ტერმინად ინგლისური Fairy-tale-ის ნაცვლად ყოველთვის fairy-story-ის იყენებს, ანუ „ჯადოსნურ ამბავს“ ანიჭებს უპირატესობას და, ვფიქრობ, ამით კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს ამბის თუ მონათხრობის მნიშვნელობას, საზოგადოდ, ადამიანისთვის.
ტოლკიინის მტკიცებით, ბავშვებისა და ზრდასრულებისთვის ზღაპარს ოთხი ძირითადი ფუნქცია აქვს:
- ფანტაზიის განვითარება: „[ფანტაზია] ხელოვნების ამაღლებული და სუფთა ფორმაა, რომელსაც ყველაზე დიდი პოტენციალი აქვს“. მისივე სიტყვებით, „ფანტაზია ადამიანის უფლებად რჩება: ჩვენ ჩვენი საზომით ვზომავთ და ჩვენი მასშტაბით წარმოვიდგენთ, რადგან ჩვენ ვართ ქმნილებები და არა უბრალოდ ქმნილებები, არამედ ქმნილებები, რომლებიც შემოქმედის მსგავსად (ხატად) ვართ შექმნილი“.
- საგნებისა და მოვლენების ახლებურად დანახვა, რაც ხშირად გვინარჩუნებს ბავშვურობას.
- ჯადოსნურ ზღაპრებს შესწევთ უნარი, გაქცევა, თავის დაღწევა გვასწავლონ: „მითქვამს, რომ გაქცევა ზღაპრების ერთ-ერთი მთავარი თემაა, თუმცა მე ცოტა სხვაგვარად ვუყურებ მას და მის თანამედროვე ინტერპრეტაციებს. რატომ უნდა ვუსაყვედურო ციხეში მჯდომ კაცს, თუ იგი გაქცევაზე ფიქრობს, ციხის დატოვება და შინ ყოფნა უნდა? რატომ უნდა გავამტყუნო ტუსაღი, თუ იგი გაქვევას ვერ ახერხებს, მაგრამ ფიქრობს და საუბრობს ისეთ თემებზე, რომლებიც არ ეხება მხოლოდ მეციხოვნეებსა და ციხის კედლებს?“
- „ბედნიერი დასასრული აუცილებელია ყველა ზღაპრისთვის და მისი ფუნქცია სავსებით ჩამოყალიბებულია ზღაპარში, ამ „სხვა სამყაროში“. კეთილი დასასრული მოულოდნელი და სასწაულებრივი მადლია. ეს ის სიხარულია, რომლის შექმნაც ზღაპრებში განსაკუთრებით კარგად ხერხდება“.
თუმცა უნდა ითქვას ისიც, რომ ბავშვებისთვის ზღაპრების მნიშვნელობისა ყველას არ სჯერა. ბოლო წლებია, დასავლეთის მედიაში ზღაპრებისა და მათი სატელევიზიო თუ კინოვერსიების გარშემო დიდი მითქმა-მოთქმა და კამათია ატეხილი. ცოტა ხნის წინ ბრიტანული გამომცემლობა „ტელეგრაფის“ მიერ მშობლებს შორის ჩატარებულმა გამოკითხვამ კიდევ უფრო გაამწვავა დებატები ზღაპრების შესახებ. აღმოჩნდა, რომ გამოკითხული მშობლების 25% ხუთ წლამდე ასაკის ბავშვებს ტრადიციულ ზღაპრებს არ უკითხავს – ურჩევნიათ, პატარებს უფრო თანამედროვე ან თანამედროვეობასთან ადაპტირებული ტექსტები უკითხონ, რადგან, მათი აზრით, „ტრადიციული“ ზღაპრები არც ისე კარგ მაგალითს იძლევა ან, უბრალოდ, საშიში საკითხავია ბავშვებისთვის.
გაზეთმა გამოყო ათი ზღაპარი, რომლებსაც ზოგიერთი მშობელი აღარ უკითხავს შვილებს. სიაში მოხვდა ისეთი ცნობილი ზღაპრები, როგორებიცაა „ფიფქია და შვიდი ჯუჯა“, „რაპუნცელი“ და „წითელქუდა“. სტატიის თანახმად, მშობლებს აშფოთებთ „ის მძაფრი და სასტიკი დეტალები“, რომლებიც ზღაპრების ტექსტში გვხვდება.
მელისა ტეილორი, ამერიკელი მასწავლებელი და ავტორი წიგნისა Book Love, წერს, რომ მისთვის სრულიად გაუგებარია მშობლების მიერ მოყვანილი მიზეზები. მაგალითად, ცნობილი ბრიტანული ზღაპრის „ოქროსთმიანი გოგონა და სამი დათვის“ (ჩვენში უფრო ცნობილია მისი რუსული ვერსია – „მაშა და დათვი“) „არაწასაკითხთა“ სიაში მოხვედრა, „რადგან ამ ზღაპარში საუბარია უცხო სახლში შესვლისა და საჭმლის მოპარვის დაუშვებლობაზე“.
ცნობილი თანამედროვე ბრიტანელი მეზღაპრისა და მწერლის, „კორელაინის“, „ამერიკელი ღმერთებისა“ და „ვარსკვლავების მტვრის“ ავტორის ნილ გეიმანის აზრით, ზღაპრებზე საუბრისას დიდი მნიშვნელობა აქვს, რას განვიხილავთ. მისი თქმით, ბევრი ცნობილი ზღაპრის თანამედროვე ვერსიები მნიშვნელოვნად განსხვავდება ორიგინალებისგან და მათზე საუბარი ხშირად არასწორი მიმართულებით მიმდინარეობს. „მაგალითად, დისნეის ცნობილ „მძინარე მზეთუნახავს“ არასწორად გაიაზრებენ, რადგან მისი სატელევიზიო ვერსია არ არის დასრულებული ამბავი, ის მხოლოდ ორიგინალში მოთხრობილი ამბის დასაწყისია. ამ ზღაპრის პირველადი ვერსიები უფრო დახვეწილი და დასრულებულია, მაგრამ, შეიძლება ითქვას, ნაკლებად „კეთილი“. შარლ პეროს ამ ზღაპრის მეორე ნაწილის ორიგინალში პრინცი მზეთუნახავის მოჯადოებიდან (დაძინებიდან) ასი წლის შემდეგ შედის მოჯადოებულ ციხესიმაგრეში, რომელშიც მზეთუნახავს ძინავს, ცდილობს ამბორით მის გაღვიძებას, მაგრამ არაფერი გამოსდის. პეროს ვერსიით, პრინცს ახალგაზრდა ქალი დანახვისთანვე შეუყვარდება და, არც მეტი, არც ნაკლები, მძინარე მზეთუნახავს დააორსულებს კიდეც. ცხრა თვის შემდეგ ტყუპი გოგო-ბიჭი იბადება. ერთი ახალშობილი დედის ძუძუს წოვას იწყებს, ხოლო მეორე – თითისას, რომელშიც მძინარე მზეთუნახავს შხამიანი ნემსი შეერჭო. საბოლოოდ ბავშვი დედას თითიდან ჯადოსნურ შხამს გამოსწოვს, მზეთუნახავი-დედა გამოიღვიძებს და ჯადო მოეხსნება. ამის შემდეგ პრინცი ახალშეძენილ ოჯახთან ერთად შინ ბრუნდება.
მთავარი ამბავი სწორედ აქ იწყება: პრინცის დედა, ბოროტი დედოფალი, კაციჭამიების შთამომავალია, ცდილობს, რძალი და შვილიშვილები თავის მზარეულს დაახოცვინოს და მათი ხორცი იგემოს. საბოლოოდ კეთილი მზარეული მზეთუნახავსა და ბავშვებს არ დახოცავს, დედა-დედოფალს საქონლის ხორცს შეაპარებს და პრინცესას და მის შვილებს გადაარჩენს.
როგორც ხედავთ, ზღაპრის ძირითადი ხაზი ბოროტ დედამთილსა და მის საშინელ სურვილებზეა აგებული და არა პრინცის სასწაულებრივ ამბორზე. დღეს კი ამ ზღაპრის პირველადი შინაარსი საკმაოდ არის შეცვლილი და ორიგინალთან მისი დაკავშირება ძნელია“.
ასევე ცნობილია, რომ საქვეყნოდ ცნობილმა მეზღაპრეებმა, მეცხრამეტე საუკუნეში მოღვაწე გერმანელმა ძმებმა ვილჰელმ და იაკობ გრიმებმა ზღაპრების შეგროვება ფოლკლორის შესასწავლად და გერმანული ენის დიდი ლექსიკონის შესადგენად დაიწყეს და არა ბავშვებისთვის საკითხავი წიგნის შესადგენად. ზღაპრების გადამუშავებისას ვილჰელმმა იაკობს შესთავაზა, შეეცვალათ ზღაპრების შინაარსი და ისინი ნაკლებად სასტიკი გაეხადათ. ცვლილებები შეეხო ისეთ ცნობილ ზღაპრებს, როგორებიცაა „კონკია“, „მძინარე მზეთუნახავი“, „ჰანზელი და გრეტელი“, „რაპუნცელი“, „რუმპელშტილტსკენი“, „ფიფქია და შვიდი ჯუჯა“.
ნილ გეიმანი იმავეს ამბობს „ოქროსთმიან გოგონასა და სამ დათვზეც“: შოტლანდიელი მეზღაპრისა და პოეტის რობერტ საუთის მიერ 1837 წელს დაწერილ ორიგინალურ ვერსიაში ოქროსთმიანი გოგონა არ არის – მთავარი გმირი ხანდაზმული მაწანწალა ქალია, რომელსაც საუთიმ „ვერცხლისთმიანი“ უწოდა. შეცივებული და დამშეული ქალი დათვების ქოხში შედის საჭმლის საპოვნელად, მაგრამ დათვები შეუსწრებენ. ქალი გარბის, ფანჯრიდან ხტება და კისერს იტეხს. ამ ზღაპრის „დანიშნულება“, შეიძლება ითქვას, ქურდობის სიავის ჩვენება გახლდათ, მაგრამ „ვერცხლისთმიანი“ დროთა განმავლობაში „ოქროსთმიანად“ იქცა და გმირის ასაკიც მკითხველთა ასაკისთვის შესაფერისი გახდა. „გულახდილად რომ ვთქვათ, ბავშვობაში მეც არ მომწონდა „ვერცხლისთმიანი“ მათხოვარი, დათვები მერჩივნა“, – ამბობს გეიმანი. როგორც ვხედავთ, ცნობილი ზღაპრების სიუჟეტები, გმირები და თვით შინაარსიც კი ხშირად შეცვლილა, იცვლება და კვლავაც შეიცვლება.
ამიტომ ქართულ ტრადიციულ ზღაპრებში შესაძლო ცვლილებების შესახებ ბატონი ჯეჯელავას გულწრფელი სურვილის ადრესატები მწერლები უფრო არიან, ვიდრე ჟურნალისტები, რომლებმაც თემა ასე ზერელედ აიტაცეს და, რბილად რომ ვთთქვათ, ზედაპირულად გააშუქეს.
ქართული სოცქსელებისა თუ მედიის ლოგიკით, გასაკრიტიკებელია ვილჰელმ გრიმიც, რომელმაც „წითელქუდა“ მგლის მიერ საბოლოოდ შეჭმას „გადაარჩინა“ (ორიგინალურ ვერსიაში მგელი წითელქუდას გზას უბნევს და სადილად მიირთმევს, ყოველგვარი ბებიის, მონადირისა თუ ბებიის ქოხის გარეშე). გრიმების მიერ ჩაწერილ „კონკიაში“ უხეირო და უგულო დები (დედინაცვლის შვილები) ფეხებზე ცერა თითებს იჭრიან, რათა კონკიას დაკარგული ფეხსაცმელი მოირგონ და პრინცის ცოლობას გამოჰკრან ხელი… დამეთანხმებით, გრიმებმა ორიგინალის შეცვლით კარგი საქმე გააკეთეს და თავიდან აგვაცილეს მეცხრამეტე საუკუნის გერმანული ბიურგერული ფოლკლორის არცთუ სასიამოვნო ხატები.
(პირველი ნაწილის დასასრული)
