დღეს სამი სხვადასხვა ტიპის ქიმიური ექსპერიმენტი მინდა გიჩვენოთ. ჩათვალეთ, რომ თქვენს წინაშე ვდგავარ თეთრ ხალათში გამოწყობილი და წინ მაგიდაზე უამრავი კოლბა, სინჯარა და რეაქტივები ალაგია. თქვენ, ჩემი მსენელები ხართ და უმეტესობას ქიმიასთან, მით უფრო იმ თემასთან, რაზეც უნდა გესაუბროთ, არასოდეს გქონიათ შეხება. არიან ისეთებიც, რომელთაც ქიმიის გაკვეთილებს არ ან ვერ აცდენენ. ისეთებიც მოიძებნებიან, რომელთა ქიმიის სახელმძღვანელოს ყდა შემოსძენძია, მაგრამ დღევანდელი ჩვენი საუბრის თემა ყველასთვის ახალია.
დავიწყებ პირველი ექსპერიმენტის ჩვენებას. ცხადია, ყოველი ჩემი მოქმედებისას ხმამაღლა ვყვები, რასაც ვაკეთებ. ვიღებ კონცენტრირებული მარილმჟავს ბოთლს, ვხსნი საცობს. მარილმჟავა იწყებს „ბოლვას“. სწრაფი მოქმედებით გადამაქვს სინჯარაში და ვამატებ წყალს – ვანზავებ, რათა ქლორწყალბადის გამოყოფა შეჩერდეს. შემდეგ ვაწვეთებ რამდენიმე წვეთ ინდიკატორს, სინჯარა იფერება წითლად. ვიღებ რამდენიმე ცარიელ სინჯარას და შეფერილ მჟავის ხსნარს ვანაწილებ მათში. ვათავსებ ყველას სადგარში. ვიღებ ისევ პირველ სინჯარას და ვამატებ ნატრიუმის ტუტის ხსნარს. შეფერილი სითხე მალე უფერულდება. შემდეგ ისევ ვაგრძელებ დამატებას და ახლა ხსნარი გამწვანებას იწყებს, ბოლოს კი მუქი ლურჯი ფერი ხდება. ვიღებ ახალ სინჯარას და მასში სოდას ვყრი. იწყება აქაფება და ბუშტების გამოყოფის დამთავრების შემდეგ ვხედავ, რომ ისიც გაუფერულებულა ან მომწვანო ფერი დაჰკრავს. არ ვეშვები ამ სინჯარას და ახლა ვერცხლის ნიტრატის ხსნარი შემაქვს. ჩნდება თეთრი ხაჭოსებრი ნალექი, რომელიც ნელ-ნელა ფსკერზე ილექება, ხოლო ხსნარი გამჭვირვალე ხდება. ვანჯღრევ თავიდან და ამღვრეულ სითხეს სამ სინჯარაში ვანაწილებ. ერთში ამიაკის კონცენტრირებულ ხსნარს ვასხამ, ხოლო მეორეში, ნატრიუმის ციანიდის ხსნარს. ორივე სინჯარაში ნალექი იხსნება… და ა შ. მთელი მონდომებით ვაგრძელებ მთელი ჩემი ქიმიის ცოდნის დემონსტირებას. ხან რომელ სინჯარას ვიღებ, ხან რომელს. ვამატებ მათში სხვადასხვა ნაერთებს სხვადასხვა თანმიმდევრობით. სინჯარებშიც ხან ფერი იცვლება, ხან ნალექი, ხანაც კი არაფერი. ყველა შედეგზე მაქვს პასუხი და შეძლებისდაგვარად გამცნობთ მიზეზებს…
მეორე ექსპერიმენტი: გიყვებით, რომ თუ სოდაც ძმარში ჩავყრით, წარმოიქმნება ბუშტუკები. შემდეგ ჩემი ნათქვამის სადემონსტრაციოდ ვიღებ ძმარმჟავიან სინჯარას და მასში სოდას ვყრი.
მესამე ექსპერიმენტი ცოტა ხანგრძლივია. მის ჩატარებას შეიძლება რამდენიმე დღე დასჭირდეს. ცდას ნიტრობენზოლიდან ვიწყებთ. მისი აღდგენა და ანილინში გარდაქმნაა ჩვენი დღევანდელი ამოცანა. ვიღებ პირველ რიგში ცდის მეთოდიკას, საგულდაგულოდ ვეცნობი თითოეულ პროცედურას. ვაანალიზებ, ვიმარაგებ საჭირო ჭურჭელს და რეაქტივებს. ვაფორმებ სამუშაო რვეულს და ვიწყებ ექსპერიმენტს მეთოდიკის თანმიდევრობის დაცვით. რამდენიმე საათის შემდეგ რეაქცია სრულდება, მაგრამ ანილინი არსად ჩანს. იგი მთელ სარეაქციო ნარევშია არეული. გადავდივარ ნარევიდან მისი გამოყოფის პროცედურაზე და დამატებით რამდენიმე საათიანი მუშაობის შემდეგ ვიღებ სუფთა ანილინს. ახლა ჯერი საღებრის მიღებაზეა. ხელახლა ვიღებ ახალ მეთოდიკას და კიდევ ერთ ექსპერიმენტს ვატარებ. ისევ ყოველი მოქმედების წინ ვიხედები მეთოდიკაში, ხოლო თითოეული მანიპულაციის შემდეგ რვეულში ვიწერ ყველაფერს, რასაც ვაკეთებ და რასაც ვამჩნევ…. ბოლოს ვიღებ საღებარს, რომლითაც შალის ქსოვილს ვღებავ. ამით სრულდება ექსპერიმენტის ხანგრძლივი პროცესი…
რომელი ექსპერიმენტი უფრო შთამბეჭდავი იყო? რომელმა უფრო დაგამახსოვრათ თავი? და ბოლოს, რომელ მათგანით უფრო ნათლად დანახეთ ქიმიის როლი, მნიშვნელობა და ლაზათი?
პირველი ექსპერიმენტი ქიმიის კუთხით უფრო დახუნძლული იყო. ბევრ რეაქციას შევეხეთ, არაერთი ნივთიერების თვისება „ავხსენით“… თუმცა თქვენ კი არა, გულახდილად რომ გითხრათ, მეც ვერ შევძლებ, მის არა თუ გამეორებას, არამედ ზუსტად გახსენებას, როდის რა ჩავატარეთ.
მეორე ექსპერიმენტი ყველას გვეხსომება, მაგრამ თითქმის დარწმუნებული ვარ, როდესაც სოდის დამატებას ვიწყებდი ძმარში, ბევრი თქვენთაგანი ან ფანჯარაში იყურებოდა, ან სხვა რამით ერთობოდა.
მესამე ექსპერიმენტის ბოლოს კი, მიუხედავად სირთულისა, უკეთ გვემახსოვრება…
ასეთი სამი ტიპის ექსპერიმენტი მხოლოდ ქიმიისათვის და ლაბორატორიული მეცადინეობისათვის არ არის დამახასიათებელი. ზოგადად ასეთივე ტიპის არის გაკვეთილები, პრეზენტაციები, საჯარო გამოსვლები თუ უბრალოდ დიალოგი ორ მოსაუბრეს შორის.
პირველი ტიპის გამოსვლა შეიძლება ხის ვარჯს შევადაროთ. მომხსენებელი იწყებს საუბარს ერთ რაიმე თემაზე. შემდეგ მისი ფართოდ გაშუქების სურვილი სძლევს და იწყებს საკითხიდან საკითხზე გადასვლებს. ამიტომ ხშირად უწევს უკან დაბრუნება და „ახალ ტოტზე გადაცოცება“ . შედეგად კი ვიღებთ დიფუზურ, გაბნეულ მოხსენებას (გაკვეთილს), საიდანაც მთავარი აზრის გამოტანა ძალიან ძნელია. მით უფრო აუდიტორიისათვის, რომლისთვისაც მიწოდებული ინფორმაცია ახალია. იგი იღლება ერთი ტოტიდან მეორე ტოტზე ხტომით, ამიტომ მალევე ანებებს თავს ჩვენს სმენას. სამწუხაროდ, სტატისტიკურად მოხსენებების 80% სწორედ ამ სახის განეკუთვნება. იგი განსაკუთრებით ახალბედა მომხსენებლებისათვის (მასწავლებლებისათვის) არის დამახასიათებელი, როდესაც ცდილობენ, რაც შეიძლება ფართოდ წარმოაჩინონ საკუთარი ერუდიცია და განსწავლულობა კონკრეტულ საკითხში, თუმცა ჩვენი ფართო ცოდნის ასეთი დემონსტრირებით მსმენელის ყურადღებას ვკარგავთ და სასურველ შედეგებამდის ვერ მივდივართ.
მეორე სახის ექსპერიმენტი ე.წ. ბაგირის ტიპს მიეკუთვნება. ამ დროს აუდიტორია ჩვენი პირველი ფრაზის წარმოთქმისთანავე ხვდება რას ვიტყვით ბოლოს. შესაბამისად ჩვენ მისთვის უინტერესო ვხდებით.
ამ მხრივ ყველზე ეფექტური ე.წ. ალპინისტის მეთოდია. როგორ ახერხებს ალპინისტი მწვერვალის დალაშქვრას? ყოველი ახალ სიმაღლეზე ასვლის წინ წერაქვს ან პალოს ასობს, საყრდენს იკეთებს და მხოლოდ შემდეგ იწყებს აღმასვლას. მიაღწევს თუ არა საყრდენ წერტილამდე, ხელახლა იმეორებს ამ მოქმედებას. ამ მეთოდით მიწოდებული გაკვეთილიც უფრო ეფექტურია. აუდიტორიას უნდა ჰქონდეს პაუზის საშუალება, რომლის დროსაც ჩაფიქრდება, გაიაზრებს, გაითავისებს ახალ მასალას, რომელსაც საყრდენად გამოიყენებს შემდეგ ახალ სიმაღლეზე ასასვლელად.
ყოველი გაკვეთილი მთაზე ასვლას ჰგავს. რაც უფრო მაღლა გვინდა ავიდეთ, მით უფრო მეტი მოთმინება და ოსტატობა გვმართებს. ჩვენ შეიძლება ფრიალო კლდეზე არბენაც შეგვეძლოს, მაგრამ ჩვენს უკან მომყოლი დამწყები მთასვლელები ამას ვერ შეძლებენ. ადრეულად დაიღლებიან. პირველივე დაბრკოლებისას ჩაეხსნებიან ჩვენს ბაგირს და მტვრიან ვაკეზე გააგრძელებენ სიარულს.
არადა, მთის მწვერვალიდან სხვა სამყაროს დანახვაა შესაძლებელი. მთავარია, როგორმე ერთხელ დავადგათ იქ ნაბიჯი.
