თანამედროვეობის დილემა, თუ მანკიერი სისტემა, რომელსაც სხვადასხვა თეორიით ამართლებენ?

“მონა ქალს, სახელად მონოს, პატრონი ყოველდღე სცემდა. ერთ დღესაც, ქალმა გადაწყვიტა თავი დაეღწია ამ ჯოჯოხეთისთვის და გაქცეულიყო. თუმცა, მონოს არაფერი გამოუვიდა და გაქცევის მცდელობისას იგი დაიჭირეს. მფლობელმა, გაცოფებულმა მონოს თავხედობით, მონა ქალი გაამათრახა, აწამა, კიბეზე მიჯჭავული დატოვა და ფაქტობრივად ნელი სიკვდილისათვის გაწირა. მონომ რაღაცნაირად შეძლო დანის მოპოვება და თავი მოიკლა – ეს ისტორია ჰოლივუდურ კონოსცენარს ჰგავს ,აშშ-ში XIX საუკუნის მონათმფლობელობის ისტორიაზე,  თუმცა  უფრო ადრე, 1765 წელს  მომხდარი ნამდვილი ამბავია და იგი ჰოლანდიის ყოფილ კოლონიაში,  ქ. ბატავიაში მოხდა (დღევანდელი ქ. ჯაკარტა, ინდონეზია). ისტორიის ორიგინალი შენახულია სასამართლოს არქივებში, რომელიც ადრე ჰოლანდიის აღმოსავლეთ ინდოეთის კომპანიას –  Veerenigde Oost-Indische Compagnie (VOC)-ს .ეკუთვნოდა”.

ლინავატი სიდარტო (“ჯაკარტა პოსტი” – The Jakarta Post-ი),

2015 წლის 15 ოქტომბერი

2024 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატები ეკონომიკის დარგში, პროფესორები დარენ აჯემოღლუ, საიმონ ჯონსონი (ორივე მასაჩუსეტსის ტექნოლოგიური ინსტიტუტიდან, აშშ) და ჯეიმს ა. რობინსონი (ჩიკაგოს უნივერსიტეტი), გვამცნობენ რომ მათ შეძლეს თავისი კვლევით, ეჩვენებინათ რომ არსებობს პირდაპირი დამოკიდებულებები (კორელაციები), კეთილდღეობასა და სოციალურ ინსტიტუტებს შორის; მათ ასევე თქვეს რომ შექმნეს სამეცნიერო საშუალებები, იმის ასახსნელად თუ რატომ რჩება განსხვავებები ისტიტუციებს შორის და როგორ შეიძლება ამ ინსტიტუციების შეცვლა. მეცნიერთა მონაცემებით, მსოფლიოს უმდიდრესი ქვეყნების 20%, დღეს 30-ჯერ უფრო მდიდარია, მსოფლიოს უღარიბესი ქვეყნების 20%-თან შედარებით! მეტიც, მათი მტკიცებით, უფსკრული და განსხვავება უმდიდრეს და უღარიბეს ქვეყნებს შორის მზარდია და ნარჩუნდება; მიუხედავად იმისა რომ წარსულში ღარიბი ქვეყნების სიმდიდრე მატულობს, მათ არ შეუძლიათ „დაეწიონ“ ყველაზე მდიდარ სახელმწიფოებს. რატომ? ნობელის პრემისს წლევალდელი ლაურეატები ეკონომიკის დარგში, აკემოღლუ, ჯონსონი და რობინსონი ამტკიცებენ რომ ყველაფრის სათავე საზოგადოებრივ და ეკონომიკურ ინსტიტუციებს შორის განსხვავებებია.

შესაბამისად, მეცნიერების კვლევის მთავარი საგანი, დღევანდელი მდიდარი ქვეყნების (აშშ, კანადა, ევროკავშირის ქვეყნები, ავსტრალია და ახალი ზელანდია) კოლონიალური წარსული გახდა.  

ზემოთთქმულთან ერთად, ნობელის პრემიის ახალმა ლაურეატებმა ჩამოაყალიბეს ინოვაციური თეორიული ჩარჩო, რომელიც ცდილობს ახსნას თუ რატომ „გაიჭედნენ“ ზოგიერთი საზოგადოებები, (რომლებსაც უმეტესად „სამთო-მოპოვებითი“ სპეციალიზაცია ჰქონდათ), სიღარიბის ხაფანგში და რატომ არის ძნელი ამ ხაფანგიდან თავის დაღწევა.

საყურადღებოა ის, რომ მეცნიერები გვთავაზობენ რამდენიმე შესაძლებელ გზას, რომელიც კოლონიზაციის შედეგებიდან და იმ პერიოდში ჩამოყალიბებული ინსტიტუტებისგან გათავისუფლებას სთავაზობს ყოფილ კოლონიურ საზოგადოებებს. რეცეპტი ნაცნობია და საყოველთაოდ ცნობილი: კანონის უზენაესობა და დემოკრატიული მმართველობა. მეცნიერების თქმით, გრძელვადიან პერსპექტივაში, ამ ცვლილებებს სიღარიბის შემცირება მოჰყვება შედეგად…

…და მაინც, როგორ შეიძლება თვალი მივადევნოთ წარსულის კოლონიური კვალს და მის შედეგებს, დღეს? ახალი ნობელიანტები თავიანთ ერთ-ერთ ნაშრომში[1] ერთმანეთს ადარებენ  ქალაქ ნოგალესს (Nogales) და მის ისტორიულ განვითარებას. ეს ქალაქი იმით არის გამორჩეული რომ იგი შუაზეა გაყოფილი სახელმწიფო საზღვრით და მისი ჩრდილოეთი ნაწილი აშშ-ში მდებარეობს (არიზონის შტატში), ხოლო სამხრეთი ნაწილი – მექსიკის ტერიტორიაზეა განლაგებული (შტატი სონომა, მექსიკა).

ორი ქალაქის ერთი ზღაპარი

2024 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატები, მათი თეორიისა და გამოტანილი დასკვნების დასასაბუთებლად, ერთ საინტერესო მაგალითს გვთავაზობენ, რომელიც აშშ-ში და მექსიკაში მდებარე ერთი შუაზე გატოფილი ქალაქის, ნოგალესის, ისტორიას აღწერს.  მკვლევარების სტატიის მიხედვით, ამერიკული ისტორიის უცნაურობით, ქაშშ-ს სამხრეთში და მექსიკის ჩრდილოეთშიმდებარე ქალაქი ნოგალესი, რკინის ბადით ორად არის გაყოფილი. თუ რკინის ბადესთან დადგებით და ჩრდილოეთით გაიხედავთ, დაინახავთ არიზონის შტატში მდებარე ნოგალესს, სადაც მცხოვრებლებს კარგი შემოსავლაი აქვთ, სიცოცხლის ხანგრძლივობაც სასკამო დიდა და ბავშვების უმეტესობაც, სრულ საშუალო განათლებას იღებს, იქაურ „ჰაი-სქულში“ (ჩვენი 12 -წლიანი საშუალო სკოლის ანალოგი, აშშ-ში, ლ.ა.). აშშ-ს ნოგალესის მცხოვრებლების საკუთრების უფლებები დაცულია და ხალხი დარწმუნებულია რომ მათ მიერ საქმეში თუ ქონებაში ინვესტირებული ფული, მოსალოდნელია, რომ ეფექტური იქნება და მათ მოგებას მოუტანს. თავისუფალი არჩევნები ქალაქის მცხოვრებლებს საშუალებას აძლევს გადაირჩიონ ის პოლიტიკოსები, რომელბიც ვერ აკმაყოფილებენ მათ მოთხოვნებს.

თუ რკინის ბადის სამხრეთით გაიხედავთ, დაინახვათ ქალაქ ნოგალესს, რომელიც მექსიკურ შტატს, სონორას ეკუთვნის. მიუხედავად იმისა რომ ეს მექსიკის შედარებით მდიდარ ნაწილს წარმოადგენს, ქალაქის მცხოვრებნი საშუალოდ უფრო ღარიბები არიან, ვიდრე ბადის ჩრდილოეთით მცხოვრებნი. ორჰანიზებული დანაშაული სონორაში, სარისკოს ხდის საქმიანობის.ბიზნეისი დაწყებას ამ ქალაქში. კორუმპირებული პოლიტიკოსების ოფისიდან „გასტუმრება“ აქ ბევრად უფრო ძნელია, მიუხედავად იმისა რომ მექსიკაში, ბოლო 20 წლის განმავლობაში, დემოკრატიული ინსტიტუტები და მმართველობა მნიშვნელოვნად გაუმჯობესდა.

შესაბამისად, ჩნდება კითხვა: რატომ არის რომ ერთი და იგივე ქალაქის ორი ნაწილი, ასე განსხვავდება ერთმანეთისგან? გეოგრაფიულად, ქალაქის ეს ნაწილები (ორივე ნოგალესი) ერთსა და იმავე ადგილას მდებარეობენ და კლიმატი და სხვა ფაქტორები, ზუსტად ერთნაირია. ორივე ქალაის მოსახლეობას მსგავსი წარმოშობა აქვ; ისტორიულად, ჩრდილოეთი ნაწილი მექსიკაში მდებარეობდა და ამიტომაც, იქაურ მცხოვრებლებს საერთო წარმოაშობა აქვთ და საერთო წინაპრები ჰყავთ. ძალიან ახლოა ამ ქალაქების მცხოვრებთა კულტურული მემკვიდრეობა და თავისებურებებიც. ნოგალესის ხალხი, რკინის ბადის ორივე მხარეს, მსგავს საკვებს მიირთმევს და ერთნაირ მუსიკას უსმენს.

მეცნიერთა ჰიპოთეზის თანახმად, ამ ქალაქებში, დღევანდელი მდგომარეობის განმსაზღვრელი განსხვავებების მიზეზი, არა კულტურის ან გეოგრაფიის, არამედ იქ არსებული ინსტიტუტებში უნდა ვეძებოთ.  ავტორების მოსაზრებით, აშშ-ს ტერიტორიაზე მდებარე ნოგალესის მცხოვრებლებს, რომლებიც აშშ-ს ეკონომიკური სისტემის საზღვრებში ცხოვრობენ და მუშაობენ, ბევრად მეტი შესაძლებლობა აქვთ განათლებისა და პროფესიული განვითარებისთვის. ისინი ასევე აშშ-ს პოლიტიკური სისტემის ნაწილი არიან, რაც ფართო პოლიტიკურ უფლებებს გულისხმობს. რკინის სასაზღვრო ბადის სამხრეთით, ავტორების თქმით, ნოგალესის მექსიკელი მოქალაქეების ბედი არც ისე სახარბიელოა: ისინი ცხოვრობენ ისეთი პოლიტიკური და ეკონომიკური პირობებით, რომლებიც ზღუდავს მათ გავლენას საკანონმდებლო და ზოგადად პოლიტიკურ და ეკონომიკურ პროცესებზე. ამ წლის ლაურეატების მოსაზრებით, ნოგალესის გაყოფილი ქალაქის ისტორია გამონაკლისი არ გახლავთ. იგი უფრო ადასტურებს იმ თავისებურებებს, რომელთა ფესვებიც წარსულის კოლონიურ ისტორიაშია საძებნელი.

(პირველი ნაწილის დასასრული)

[1] აღნიშნული სტატიის სათაური: The Colonial Origins of Comparative Development: An Empirical Investigation, Acemoglu et al., 2001).

“ენის ათვისების საკითხი გადამწყვეტია მანქანური სწავლებისა და ხელოვნური ინტელექტის შესწავლისთვის. თუ შევძლებდით გაგვეგო, როგორ ითვისებენ ადამიანები ენას, პოტენციურად შეგვეძლებოდა მსგავსი სტრატეგიების დანერგვა მანქანებში”.

Noam Chomsky, “Language and Problems of Knowledge”

AI გენერაციული ჩატბოტების კომუნიკაცია ადამიანებთან სულ უფრო დახვეწილი და ბუნებრივი ხდება. თუ დიდხანს საუბრობთ მათთან, აღმოაჩენთ, რომ ინფორმაციის გენერირებისას ისინი იყენებენ თქვენს ლექსიკას, სტილს, ფრაზეოლოგიას და მეტი ბუნებრიობისთვის თქვენთვის დამახასიათებელი მცირე ორთოგრაფიული ან გრამატიკული შეცდომების გამეორებაც კი შეუძლიათ. ყოველი ახალი ვერსია სულ უფრო მეტად არის დახვეწილი და ადაპტირებული ადამიანურ, ბუნებრივ მეტყველებასთან. ამასთან ერთად, ისინი მხოლოდ თქვენს ლინგვისტურ მახასიათებლებს კი არ იმეორებენ, არამედ კარგად იცნობენ და იყენებენ კულტურულ, ეთნიკურ, რელიგიურ კონტექსტებსაც.

ხშირი საუბრისას შესაძლოა მოგეჩვენოთ, რომ ისინი უკვე ძალიან დაგემსგავსნენ თქვენ და უფრო მეტიც – ზოგჯერ გგონიათ, რომ ჩატბოტები თქვენი ცნობიერების გაფართოებული ვერსიაა.

ამ ყველაფრის ფიქრისა და შეგრძნების საფუძველს გვაძლევს ერთი უნივერსალური პრინციპი, რომელიც საფუძვლად უდევს გენერაციული ჩატბოტებისა და ადამიანის კომუნიკაციას. ეს გახლავთ მიმეზისი.

მიმეზისი (μίμησις, ბერძნულად – იმიტაცია) ფილოსოფიური ტერმინია, რომელიც გულისხმობს ბუნების, რეალობის ან ადამიანის ქმედებების მიბაძვას ხელოვნებაში, ლიტერატურას და სხვა შემოქმედებით პროცესებში. ეს კონცეფცია სხვადასხვანაირად განიხილება, მაგრამ ერთი რამ უდავოა: ის ნიშნავს „მიბაძვას“, იმიტირებას.

პოეტიკასა და ფილოსოფიაში ეს მოვლენა განიხილეს პლატონმა და არისტოტელემ, რომლებიც მას სხვადასხვანაირად აღიქვამდნენ. პლატონისთვის მიმეზისი ნიშნავდა რეალობის უფრო დაბალ, ნაკლებად სრულყოფილ ასლს, ხოლო არისტოტელე მას განიხილავდა როგორც ბუნების კანონის შესაბამისად შექმნის პროცესს, რომელიც ცვლის ან ავსებს რეალობას. დამეთანხმებით, ორივე განხილვა ძალიან საინტერესოა და ვფიქრობ, ამ მოვლენის განსხვავებულ ასპექტებს წარმოაჩენს.

თანამედროვე ხელოვნური ინტელექტის (AI) ტექნოლოგიების განვითარებამ გამოიწვია ბუნებრივი ენის დამუშავების (Natural Language Processing – NLP) მოდელების შესწავლა, რომელთა ერთ-ერთი მთავარი მიზანი არის ადამიანური ენის მიმეზისი. AI ჩატბოტები ლინგვისტურ მექანიზმებს იყენებენ, რათა ეფექტურად და უფრო ბუნებრივად ითანამშრომლონ ადამიანებთან. ეს სტატია მიზნად ისახავს გააანალიზოს, თუ როგორ ახდენენ ჩატბოტები ადამიანის ენის სტრუქტურისა და ფუნქციების მიბაძვას და რა შეზღუდვებს აწყდებიან ამ პროცესში.

ლინგვისტური მექანიზმები ჩატბოტების ენობრივ მიმეზისში

AI ჩატბოტები ენას შეისწავლიან მანქანური სწავლებისა და ღრმა სწავლების (Deep Learning) მოდელების გამოყენებით. ამ პროცესში ისინი ეყრდნობიან ენობრივი კორპუსების მონაცემებს, როდესაც ვრცელ ტექსტებს სწავლობენ და მოდელებში გადაამუშავებენ. ენობრივი მიმეზისის მექანიზმებში ცენტრალური როლი ენიჭება ტრანსფორმერების მოდელებს, როგორიცაა GPT (Generative Pre-trained Transformer). ტრანსფორმერები იყენებენ თვითშეკავშირებულ ნეირონულ ქსელებს (self-attention mechanism), რაც მათ საშუალებას აძლევს, გააანალიზონ სიტყვათა შორის ურთიერთობები გრძელ ტექსტებში. GPT და სხვა მსგავსი მოდელები ენას სწავლობენ ტექსტების ფართო მასალების საფუძველზე და შეისწავლიან სიტყვათა თანმიმდევრობის, სინტაქსისა და სემანტიკის მიმეზისს.

ზემოთ ჩამოთვლილ მოდელებზე დაფუძნებით ჩატბოტები სიტყვათა შერჩევისა და წინადადებების აგების პროცესს იმეორებენ იმ სტატისტიკური სიხშირეებისა და ნიმუშების საფუძველზე, რომლებსაც ენობრივი მოდელები სწავლობენ კორპუსებიდან. სიტყვების არჩევა ხდება ენობრივ კონტექსტზე დაყრდნობით, რის გამოც შესაძლოა, ჩატბოტმა საკმაოდ ზუსტად მიბაძოს ადამიანურ საუბარს. მექანიზმი, რომელიც ამ პროცესს მართავს, ეყრდნობა „მდგომარეობითი სუბსიდიის“ (conditional probability) პრინციპს – ყოველი ახალი სიტყვის შერჩევა დამოკიდებულია წინამორბედ კონტექსტზე.

გრამატიკული სტრუქტურების მიმეზისის დროს ჩატბოტები ხშირად იყენებენ სინტაქსურ ნორმებს, რომლებსაც ნეირონული ქსელები სწავლობენ, თუმცა მათი მოდელების მიერ აგებული წინადადებები ზოგჯერ შეიძლება გაუგებარი იყოს, თუ კონტექსტი რთულია ან არაზუსტი.

ჩატბოტები სარგებლობენ დიალოგური სისტემებით, რომლებსაც შეუძლია მომხმარებლის პასუხების გაანალიზება და შესაბამისი რეაგირება.

სტატისტიკური ენის მოდელები სიტყვების ან ფრაზების თანმიმდევრობის პროგნოზირებისთვის იყენებენ ალბათობას.

მაგალითად, წარმოიდგინეთ, რომ გვაქვს წინადადება: “მე მიყვარს ___”. სტატისტიკური მოდელი შეისწავლის ტექსტს და დაითვლის, რამდენჯერ გვხვდება სხვადასხვა სიტყვა ამ კონტექსტში. შესაძლოა აღმოაჩინოს, რომ “ჭამა” უფრო ხშირად გვხვდება, ვიდრე “სირბილი”, ამიტომ ის უფრო მაღალ ალბათობას მიანიჭებს “ჭამას”.

ნეირონული ქსელები, განსაკუთრებით ტრანსფორმერ–არქიტექტურები, ადამიანის ტვინის მუშაობის იმიტაციას ახდენენ. ტრანსფორმერები სპეციფიკური ტიპის ნეირონული ქსელებია, რომლებიც განსაკუთრებით კარგად ამუშავებს ენას.

ვთქვათ, ბავშვს ენას ასწავლით. ის არა მხოლოდ იმახსოვრებს სიტყვებს, არამედ სწავლობს კონტექსტს, გრამატიკას და ნიუანსებსაც. ტრანსფორმერებიც ამგვარად მუშაობენ – ისინი “სწავლობენ” ენის სტრუქტურას და შინაარსს დიდი რაოდენობის ტექსტების ანალიზისას.

ღრმა სწავლება არის მანქანური სწავლების მეთოდი, რომელიც მრავალშრიან ნეირონულ ქსელებს იყენებს რთული პატერნების ამოსაცნობად. წარმოიდგინეთ, რომ სწავლობთ უცხო ენას. თავდაპირველად შეისწავლით მარტივ სიტყვებს, შემდეგ – წინადადებებს, შემდეგ – გრამატიკულ წესებს და ბოლოს – იდიომებს და კულტურულ ნიუანსებს. ღრმა სწავლება ამ პრინციპით მუშაობს – იწყებს მარტივი პატერნებით და თანდათანობით სწავლობს უფრო რთულ და აბსტრაქტულ კონცეფციებს.

ეს მეთოდები ერთად გამოიყენება თანამედროვე AI სისტემებში ენის გასაგებად და გენერირებისთვის. ისინი საშუალებას აძლევენ AI-ს, გაიგოს კონტექსტი, ამოიცნოს პატერნები და შექმნას ადამიანის მსგავსი ტექსტი.

ამ პროცესების აღწერა იმისთვის დაგვჭირდა, რომ კარგად გავიგოთ, რატომ და როგორ, რაზე დაფუძნებით გვბაძავენ გენერაციული ჩატბოტები.

მიმეზისის პროცესი მოკლედ და მარტივად ასე გამოიყურება:

AI ჩატბოტები ენის სწავლას კომპიუტერული პროგრამების დახმარებით ახერხებენ. ისინი „დიდ წიგნებს“ კითხულობენ და იმახსოვრებენ, რა სიტყვები და წინადადებები ხვდებათ ყველაზე ხშირად. შესაბამისად, მათ შეუძლიათ, შექმნან ახალი წინადადებები.

ჩატბოტებს ეხმარება ერთგვარი „სუპერგონება“, რომელსაც ტრანსფორმერი ჰქვია (მაგალითად, GPT). ამ გონებას შეუძლია, წაიკითხოს და გაიგოს, როგორ უკავშირდება სიტყვები ერთმანეთს დიდ ტექსტებში. ეს გონება არჩევს შესაფერის სიტყვებს და ქმნის წინადადებებს ისე, თითქოს თვითონაც „ლაპარაკობდეს“.

სწავლა: ჩატბოტები სწავლობენ დიდი რაოდენობის ტექსტებიდან.

პატერნების ამოცნობა: ისინი ამოიცნობენ ენობრივ და აზროვნების მოდელებს.

გენერაცია: ამ მოდელების საფუძველზე ქმნიან ახალ ტექსტს.

კონტექსტი: ადაპტირდებიან კონკრეტულ სიტუაციებთან.

მიმეზისი საშუალებას აძლევს ჩატბოტებს, უფრო ბუნებრივად და ეფექტურად აწარმოონ კომუნიკაცია.

მიმეზისის პროცესი მაგალითებით:

ლექსიკური მიმეზისი:

ჩატბოტები ხშირად იმეორებენ მომხმარებლის მიერ გამოყენებულ სიტყვებს და ფრაზებს.

მაგალითად:

თქვენ მისწერეთ ჩატბოტს: “დღეს ნამდვილად მოღრუბლული ამინდია”.

ჩატბოტი: “მართლაც, მოღრუბლული ამინდი შეიძლება გავლენას ახდენდეს განწყობაზე. როგორ უმკლავდებით ასეთ დღეებს?”

სინტაქსური მიმეზისი:

AI ცდილობს, მიბაძოს მომხმარებლის წინადადების სტრუქტურას.

მაგალითად:

მომხმარებელი: “რას ფიქრობ ხელოვნურ ინტელექტზე?”

ჩატბოტი: “რას ვფიქრობ ხელოვნურ ინტელექტზე? ეს კომპლექსური საკითხია…”

სტილისტური მიმეზისი:

ჩატბოტები ცდილობენ, მიესადაგონ მომხმარებლის ფორმალურ თუ არაფორმალურ საუბრის სტილს.

თუ ჩატბოტს ჰკითხავთ: “ჰეი, რას შვრები?”

ჩატბოტი გიპასუხებთ: “ჰეი! არაფერს განსაკუთრებულს, უბრალოდ ვსაუბრობ. შენ?”

დიალექტური და რეგიონული მიმეზისი:

AI–მ შესაძლოა სცადოს რეგიონული ფორმების ან დიალექტიზმების გამოყენება.

მომხმარებელი: “გამარჯობა ძმაო, როგორ ხარ?”

ჩატბოტი: “გაუმარჯოს ძმაო, კარგად ვარ, შენ როგორ ხარ?”

ემოციური მიმეზისი:

ჩატბოტები ცდილობენ, მიბაძონ მომხმარებლის ემოციურ ტონს.

მომხმარებელი: “ძალიან ვნერვიულობ ხვალინდელი გამოცდის გამო”.

ჩატბოტი: “გასაგებია, რომ ნერვიულობთ. გამოცდები მართლაც შეიძლება სტრესული იყოს. ჩვეულებრივ, რა გეხმარებათ სტრესის დაძლევაში?”

კონტექსტური მიმეზისი:

AI ცდილობს, გაიგოს და გამოიყენოს კონტექსტური ინფორმაცია საუბრიდან.

მომხმარებელი: “გუშინ კონცერტზე ვიყავი”.

ჩატბოტი: “ოჰ, საინტერესოა! რა სახის მუსიკა იყო? მოგეწონათ შესრულება?”

მიმეზისის ეს ფორმები ეხმარება ჩატბოტებს, დაამყარონ მომხმარებლებთან უფრო ბუნებრივი და პერსონალიზებული კომუნიკაცია, თუმცა ეს წარმოშობს ეთიკურ კითხვებსაც იმის შესახებ, რამდენად შორს შეიძლება წავიდეს ადამიანური ინტერაქციის ეს მიბაძვა.

განვითარებულ მიმეტურ მოდელებს შეუძლიათ, დამაჯერებლად განასახიერონ ინდივიდები, მაგალითად, მოახდინონ კონკრეტული პიროვნების იმიტაცია უნებართვოდ. ვიანიდან ჩატბოტები კიდევ უფრო დახელოვნდებიან ადამიანური ინტერაქციის სიმულაციაში, მომხმარებლებს შესაძლოა განუვითარდეთ ემოციური მიჯაჭვულობა ან ნდობა ამ სისტემების მიმართ, რაც ბუნდოვანს ხდის საზღვრებს ნამდვილ ადამიანურ კავშირსა და ხელოვნურ ინტერაქციას შორის.

არსებობს რისკი, ინდივიდებმა გამოიყენონ მიმეტური მოდელები მანიპულირებისთვის ან სხვების მოსატყუებლად. ამის პრევენციის ერთადერთი გზა ჩატბოტების შესაძლებლობათა შესწავლაა.

რჩევები ჩატბოტებთან საუბრისას:

• დააკვირდით, როგორ „გბაძავენ“ ისინი, ცვალეთ მიმართვის, მისალმების ფორმები.
• კითხვების დასმისას გამოიყენეთ სხვადასხვა სტილი.
• ყოველთვის მიუთითეთ, როგორი სტილით საუბარი გსურთ ამა თუ იმ ტექსტის შედგენისას (პოპულარული, სამეცნიერო, მეგობრული, პროვოკაციული, სხვა).
• ერთი მოვლენა, ფაქტი, საკითხი განიხილეთ ჩატბოტებთან ერთად სხვადასხვა პერსპექტივიდან.
• თუ მოგეჩვენათ, რომ ჩატბოტები უინტერესოდ გესაუბრებიან, შესაძლოა, თქვენ დაგემსგავსნენ. ასე რომ, გადააფასეთ თქვენი ინტერესები.

ბიბლიოგრაფია:

1. Vaswani, A., et al. (2017). “Attention is All You Need”. NeurIPS.
2. Brown, T., et al. (2020). “Language Models are Few-Shot Learners”. NeurIPS.
3. Devlin, J., et al. (2018). “BERT: Pre-training of Deep Bidirectional Transformers for Language Understanding”. arXiv preprint.
4. Goldberg, Y. (2019). “Assessing BERT’s Syntactic Abilities”. arXiv preprint.
5. Li, J., et al. (2021). “Pragmatic Inference in Language Models”. ACL.
6. Marcus, G., & Davis, E. (2020). “Rebooting AI”. Pantheon.
7. Holtzman, A., et al. (2019). “The Curious Case of Neural Text Degeneration”. ICLR.
8. Bender, E. M., & Koller, A. (2020). “Climbing towards NLU: On Meaning, Form, and Understanding in the Age of Data”. ACL.

ბიოლოგია კომპლექსური მეცნიერებაა, რომელიც საკუთარ თავში მოიცავს ქიმიის, ფიზიკის, მათემატიკის საკითხებს. ამიტომ ბიოლოგიის სწავლება კომპლექსურია, მოსწავლეებს ძალიან ბევრ უნარს უვითარებს, ხელს უწყობს კრიტიკული, ანალიტიკური აზროვნების უნარების განვითარებას. წერილში წარმოდგენილია ბიოლოგებისთვის ჯერ კიდევ საკამათო საკითხი ნანობაქტერიების შესახებ. ბიოლოგიის სწავლება იწყება იმის განსაზღვრით, თუ რას ნიშნავს ცოცხალი, რა კრიტერიუმებს უნდა აკმაყოფილებდეს სტრუქტურა, რომ ის ცოცხალს მივაკუთვნოთ. დავალება განკუთვნილია საშუალო საფეხურის მოსწავლეებისთვის. დამუშავებას სჭირდება 2-3 აკადემიური საათი. მასწავლებელი გამოიყენებს მმმ სტრატეგიას, რომელიც გულისხმობს მტკიცების, მტკიცებულებისა და მსჯელობის კომპონენტს. აქტივობების ბოლოს მოსწავლემ უნდა შექმნას რამდენიმე აბზაციანი ესეი, სადაც მოიტანს არგუმენტებს. არგუმენტები უნდა გამომდინარეობდეს ქეისში აღწერილი სამეცნიერო კვლევებიდან.

როგორც აღვნიშნე, ნანობაქტერიების შესახებ მეცნიერები ჯერ კიდევ არ არიან შეთანხმებული, თუმცა მოსწავლეებისთვის მოცემული დავალებები ხელს შეუწყობს მტკიცებულებებზე დაფუძნებული მსჯელობის უნარის განვითარებას. სასურველია იმუშაონ მცირე ჯგუფებში, შეისწავლონ სამეცნიერო ჯგუფების მიერ მოწოდებული ინფორმაცია.

ნანობაქტერია – ცოცხალი თუ არაცოცხალი

ბოლო კვლევები კლასის მართვის გამოწვევებზე მიუთითებს, რომ ეფექტური კლასის მართვა მნიშვნელოვნადაა დამოკიდებული სწავლების ინოვაციურ მეთოდებზე, მკაფიო წესებზე და მასწავლებლის პოზიტიურ დამოკიდებულებაზე.

ამიტომ მასწავლებელმა ძირითადი აქცენტები უნდა გაააკეთოს შესაბამის კომპონენტებზე. მათგან განსაკუთრებით აღსანიშნავია:

1. ინტერაქტიული მეთოდები: სწავლების ინტერაქტიული მიდგომები, როგორიცაა ჯგუფური პროექტები, როლური თამაშები და დისკუსიები, ტექნოლოგიები ზრდის მოსწავლეთა ჩართულობას და აკონტროლებს გაკვეთილის დინამიკას. ეს მიდგომები მოსწავლეებს საშუალებას აძლევს, უფრო აქტიურად ჩაერთონ და დაიცვან კლასში წესრიგი.
2. წესებისა და პროცედურების დანერგვა: მასწავლებლებმა უნდა შექმნან კლასის წესები და პროცესები მოსწავლეებთან ერთად, რაც მათ მეტი პასუხისმგებლობის გრძნობას უჩენს. მკაფიო და თანმიმდევრული წესები ხელს უწყობს კლასში დისციპლინის გაუმჯობესებას.
3. პოზიტიური დამოკიდებულება: მასწავლებლის დადებითი განწყობა და მოსწავლეთა წარმატებების აღიარება ქმნის პოზიტიურ ატმოსფეროს და ამცირებს კონფლიქტებს. მოსწავლეები, რომლებიც გრძნობენ მხარდაჭერას და მოტივაციას, უკეთ მართავენ თავიანთ ქცევას.
4. ადრეული მოლოდინების განსაზღვრა: სწავლის დასაწყისშივე მკაფიოდ განსაზღვრული მოლოდინები და როლები ხელს უწყობს კლასში სტაბილურობის შექმნას და გაუგებრობების შემცირებას.
5. ინკლუზიური მიდგომა: განსაკუთრებით ინკლუზიურ კლასებში, სადაც განსხვავებული საჭიროებების მქონე მოსწავლეები სწავლობენ, ინდივიდუალური მიდგომები და მრავალფეროვანი აქტივობები აუცილებელია მშვიდი და პროდუქტიული სასწავლო გარემოს შესაქმნელად.

ამ  კომპონენტებზე აქცენტი და მათი  ინტეგრაცია ხელს უწყობს, როგორც სასწავლო პროცესის გაუმჯობესებას, ასევე კლასში დადებითი გარემოს შენარჩუნებას. მეტი დეტალისთვის, შეგიძლიათ გაეცნოთ წყაროებს, რომლებიც დაფუძნებულია ამ რეკომენდაციებზე.

დღეს, ციფრულ ეპოქაში განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა ტექნოლოგიების გამოყენებას და კლასის მართვაში სხვადასხვა პლატფორმების იმპლემენტაციას. მინდა გაგიზიაროთ ჩემი გამოცდილება ერთ-ერთი პლატფორმის https://ahaslides.com/  გამოყენებაზე.

AhaSlides არის ინტერაქტიული პრეზენტაციების და კლასის მართვის ონლაინ პლატფორმა, რომელიც ხელს უწყობს მასწავლებლების მუშაობას. 

ეს, ხუთივე ფუნქცია ერთად ქმნის სწავლების პროცესის ჰარმონიულ გარემოს, სადაც სწავლა და კლასის მართვა ემსახურება არამარტო აკადემიურ მიზნებს, არამედ მოსწავლეთა ემოციურ და სოციალურ განვითარებასაც. AhaSlides ეხმარება მასწავლებლებს, გაკვეთილის პროცესის ცენტრალური ფიგურები გახადონ მოსწავლეები და მათ უზრუნველყონ აქტიური, ინკლუზიური და ინოვაციური სასწავლო სივრცე.

ეს პლატფორმა იძლევა ახალ შესაძლებლობებს  კლასის მართვაში რადგან:

ინტერაქტიული პრეზენტაციები:  ქმნის დინამიკურ პრეზენტაციებს, სადაც შესაძლებელია ცოცხალი გამოკითხვების, ვიქტორინებისა და კითხვების ინტეგრაცია.

მოსწავლეთა ჩართულობის გაზრდა: მოსწავლეები აქტიურად მონაწილეობენ ციფრული მოწყობილობების საშუალებით (მობილური, ლეპტოპი).

ვიზუალური მონაცემები: პლატფორმა აჩვენებს პასუხებს რეალურ დროში, რაც აადვილებს სწავლების შედეგების ანალიზს.

თამაშები და ვიქტორინები: შესაძლებლობაა შეიქმნას გასართობი აქტივობები, რაც ხელს უწყობს ცოდნის გაღრმავებას.

უფასო ვერსია: ძირითადი ფუნქციები ხელმისაწვდომია უფასოდ, რაც მოსახერხებელია განათლების სფეროში მცირე ბიუჯეტისთვის.

ამ ხუთივე ფუნქცია ერთად ქმნის სწავლების პროცესის ჰარმონიულ გარემოს, სადაც სწავლა და კლასის მართვა ემსახურება არამარტო აკადემიურ მიზნებს, არამედ მოსწავლეთა ემოციურ და სოციალურ განვითარებასაც. AhaSlides   ეხმარება მასწავლებლებს, გაკვეთილის პროცესის ცენტრალური ფიგურები გახადონ მოსწავლეები და მათ უზრუნველყონ აქტიური, ინკლუზიური და ინოვაციური სასწავლო სივრცე.

ბოლოდროინდელმა კვლევებმა (Brown et al., 2023) აჩვენა, რომ  კარგად მართული ინტერაქტიული მეთოდების გამოყენება 45%-ით ზრდის მოსწავლეთა ჩართულობას.

როლური თამაშის  გამოყენებისას ისტორიის გაკვეთილზე მოსწავლეებმა განასახიერეს ისტორიული პიროვნებები და გამართეს “პრეს-კონფერენცია”. ამან გაზარდა საგნისადმი ინტერესი 67%-ით.

ჯგუფური პროექტისას ბიოლოგიის გაკვეთილზე მოსწავლეებმა შექმნეს “მინი-ეკოსისტემები” და 3 კვირის განმავლობაში აკვირდებოდნენ ცვლილებებს. პროექტმა აჩვენა 89% ცოდნის შენარჩუნების მაჩვენებელი.

ასეთი მიდგომების გამოყენებისას კლასის მართვის პროცესში ხშირად გვხვდება შემდეგი გამოწვევები:

1. ტექნიკური პრობლემები
   • გამოწვევა: ინტერნეტთან კავშირის პრობლემები
   • გადაჭრის გზა: წინასწარ მომზადებული ოფლაინ აქტივობების არსებობა
2. მოსწავლეთა განსხვავებული დონე
   • გამოწვევა: სხვადასხვა აკადემიური მოსწრების მოსწავლეები
   • გადაჭრის გზა: დიფერენცირებული დავალებების სისტემა

AhaSlides-ის გამოყენების პრაქტიკული გზამკვლევი

1. დასაწყისისთვის:
   • შედით საიტზე www.ahaslides.com
   • შექმენით უფასო ანგარიში
   • აირჩიეთ შაბლონი ან დაიწყეთ ცარიელი პრეზენტაციიდან

კლასის მართვის მომავალი მჭიდროდ უკავშირდება ტექნოლოგიურ განვითარებას. მოსალოდნელია:

• ხელოვნური ინტელექტის ინტეგრაცია
• პერსონალიზებული სწავლების გაძლიერება
• ვირტუალური და შერეული რეალობის გამოყენება

კლასის მართვის ინოვაციური მიდგომები ფუნდამენტურად ცვლის თანამედროვე საგანმანათლებლო სივრცეს. კვლევებმა აჩვენა, რომ ინტერაქტიული მეთოდების, ციფრული ტექნოლოგიებისა და პოზიტიური საკლასო გარემოს ინტეგრირებული გამოყენება მნიშვნელოვნად აუმჯობესებს სწავლა-სწავლების ხარისხს. განსაკუთრებით აღსანიშნავია, რომ AhaSlides-ის მსგავსი პლატფორმების დანერგვა არა მხოლოდ ზრდის მოსწავლეთა ჩართულობას, არამედ მასწავლებლებს აძლევს მყისიერი უკუკავშირის მიღების შესაძლებლობას.

თანამედროვე კლასის მართვა სცდება ტრადიციულ, ავტორიტარულ მოდელს და ეფუძნება თანამშრომლობით, მოსწავლეზე ორიენტირებულ მიდგომებს. ინკლუზიური განათლების პრინციპების გათვალისწინებით, ინოვაციური მეთოდები საშუალებას იძლევა, შეიქმნას ისეთი საგანმანათლებლო გარემო, სადაც ყველა მოსწავლეს აქვს წარმატების მიღწევის შესაძლებლობა. მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ ტექნოლოგიური ინოვაციები არის არა თვითმიზანი, არამედ ინსტრუმენტი უკეთესი საგანმანათლებლო შედეგების მისაღწევად.

წარმატებული კლასის მართვა მოითხოვს მასწავლებლისგან მუდმივ პროფესიულ განვითარებას, ახალი მეთოდების ათვისებასა და მათ ადაპტირებას კონკრეტული კლასის საჭიროებებთან. სწორედ ამგვარი კომპლექსური მიდგომა ქმნის საფუძველს იმისთვის, რომ თანამედროვე სკოლამ შეძლოს XXI საუკუნის გამოწვევებთან გამკლავება და მოამზადოს მოსწავლეები მომავლის წარმატებული ცხოვრებისთვის.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. Brown, J., Smith, K., & Wilson, M. (2023). “Interactive Teaching Methods and Student Engagement”. Journal of Educational Psychology, 45(2), 112-128.
2. გაბუნია, კ., & კაპანაძე, მ. (2023). “თანამედროვე სწავლების მეთოდები საქართველოს სკოლებში”. განათლების მეცნიერებები, 12(3), 45-62.
3. Anderson, L. M., & Parker, R. (2022). “Classroom Management in the Digital Age”. Educational Technology Research, 33(4), 78-95.
4. მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ცენტრი. (2023). “კლასის მართვის თანამედროვე მიდგომები”. თბილისი: განათლების სამინისტრო.
5. Johnson, D., & Williams, P. (2022). “The Art of Teaching: Modern Approaches to Classroom Management”. London: Education Press.
6. (2024). User Guide and Best Practices. Retrieved from https://ahaslides.com/resources
7. Education World. (2023). Classroom Management Strategies. Retrieved from https://www.educationworld.com/classroom-management
8. Teaching Channel. (2024). Interactive Teaching Methods. Retrieved from https://www.teachingchannel.com/methods
9. (2023). Global Education Monitoring Report: Focus on Technology in Education.
10. (2024). Teaching and Learning International Survey (TALIS).

ალბათ, არავის გაუკვირდება, თუ ვიტყვი, რომ მშობლების, განსაკუთრებით კი დედის ემოციური მდგომარეობა პირდაპირ გავლენას ახდენს ბავშვზე, მის განწყობასა და ქცევაზე. უარყოფითი ემოციები, უამრავი, არცთუ იშვიათად, გადაუჭრელი პრობლემის სათავედ იქცევა, დადებითი კი, პირიქით, სასიკეთოდ აისახება ბავშვის განვითარებაზე.

დედის ემოციების გავლენა ბავშვზე მისი მუცლადყოფნის პერიოდშივე იწყება. ამიტომ ურჩევენ ექიმები ორსულებს, ამ საპასუხისგებლო პერიოდში მეტი დაისვენონ და თავი არიდონ სტრესს, რომელსაც შეუძლია, სერიოზული ზიანი მიაყენოს ბავშვს.

სიცოცხლის პირველ დღეებში პატარებს განსაკუთრებით სჭირდებათ მზრუნველი და მშვიდი ატმოსფერო. დედობრივი სინაზე და სიყვარული დადებით გავლენას ახდენს მათ ფიზიკურ და ემოციურ განვითარებაზე, განამტკიცებს, აძლიერებს მათ ტვინს და ხელს უწყობს გარემოსთან უმტკივნეულო ადაპტაციას. სტაბილურ და მშვიდ გარემოში მცხოვრები ბავშვები უფრო ადვილად სწავლობენ ყველაფერს, უადვილდებათ ურთიერთობები.

დედის ემოციური სტაბილურობა ბავშვის წარმატებული, შეუფერხებელი განვითარების საწინდარია. მშობლების მუდმივი უგუნებობა ბავშვის ემოციურ და კოგნიტიურ შეფერხებას იწვევს. დედა, რომელსაც აქვს ემოციების კონტროლის კარგი უნარი და, ამასთან, პრობლემების გადაჭრის უნარ-ჩვევებიც, დადებით გავლენას ახდენს შვილების ქცევაზე. ემოციურად სტაბილური მშობლების შვილები ნაკლებს ჩხუბობენ, არ გამოხატავენ აგრესიას, როცა რამე ისე არ ხდება, როგორც მათ სურთ. ემოციურად სტაბილური მშობელი, თავის მხრივ, შვილის არასასურველი ქცევის ცალკეულ ეპიზოდებს გადაუჭრელ სისტემურ პრობლემად არ აღიქვამს და არ ჩქარობს მათთან დაუყონებლივ გამკლავებას. გაღიზიანებული, ემოციურად არასტაბილური მშობელი კი უნებლიეთ ისეთ გარემოს ქმნის, რომელშიც ბავშვი დაცულად ვერ გრძნობს თავს. მას უჩნდება დანაშაულის გრძნობა, გონებაში მუდმივად უტრიალებს აზრი: „მე ცუდი ვარ!“ ყოველივე ამან შესაძლოა არა მხოლოდ ბავშვობა გაურთულოს პატარას, არამედ დიდობაშიც შეუქმნას პრობლემები. გარდა ამისა, ბავშვებს, რომლებიც ემოციურად სახიფათო გარემოში იზრდებიან, შესაძლოა, განუვითარდეთ შფოთვა, შიში, დეპრესია. მაშინაც კი, როცა ზრდასრული პატარას განზრახ არ უნერგავს შიშს, მაგრამ თავად გამუდმებით ეშინია და სტრესულ მდგომარეობაში იმყოფება, მისი ნეგატიური ემოციები ბავშვისთვის შესაძლოა შფოთვის მიზეზად იქცვეს. როდესაც ზრდასრული მუდმივად პანიკაშია და ხვდება, რომ ვერაფერს აკონტროლებს, ის შესაძლოა აფეთქდეს და თავისი უარყოფითი ემოციები ბავშვზე გადაიტანოს – ადამიანზე, რომელიც უბრალოდ მის გვერდითაა. კარგია, როცა მშობელი მართავს თავის ემოციებს და ბავშვზე არ ახდენს მათ პროეცირებას. ამ შემთხვევაში შფოთვის ნეგატიური ეფექტი მინიმალური იქნება.

კარგი იქნება, თუ არ დავივიწყებთ, რომ დედა ბავშვისთვის უსაფრთხოებისა და დაცულობის გარანტორია. ახალდაბადებული ადამიანი დედამიწის ბინადარ სხვა ცოცხალ არსებებთან შედარებით სრულიად უმწეოა. დედის ან სხვა ზრდასრულის დახმარების გარეშე ის უბრალოდ ვერ გადარჩება. მაგრამ ბავშვს სჭირდება არა უბრალოდ მოვლა და ფიზიოლოგიური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება, არამედ დედის ემოციური არსებობაც მის ცხოვრებაში. დედასთან ემოციური კავშირის გარეშე ბავშვი სრულყოფილად ვერ განვითარდება. მისთვის დედა მთავარი შუამავალია მასა და გარე სამყაროს შორის. მისი გავლით უყალიბდება ბავშვს სხვებისადმი დამოკიდებულება, სწავლობს ურთიერთობას. როცა დედა ყურადღებიანია, სათანადოდ ზრუნავს შვილზე, დროულად პასუხობს მის სიგნალებს, ბავშვს ექმნება შთაბეჭდილება, რომ სამყარო, რომელშიც მან შემოაბიჯა დაბადების შემდეგ, კარგია, კეთილგანწყობილია მის მიმართ. როცა დედა გადატვირთულია თავისი საზრუნავით და ხელიდან უშვებს ბავშვის ემოციური განვითარების კონტროლს, დედა-შვილის ურთიერთობაში უფსკრული ჩნდება. ეს გავლენას მოახდენს არა მხოლოდ მათ ურთიერთობაზე, არამედ ბავშვის ურთიერთობაზე მთელ სამყაროსთან. მას გაუჭირდება სხვა ადამიანების ნდობა, თავს დაცულად ვერ იგრძნობს. ეს ყველაფერი კი არა მხოლოდ ბავშვის ემოციურ განვითარებას შეაფერხებს, არამედ კვალს დააჩნევს მისი პიროვნების ყველა ასპექტს:

ბავშვი, რომელიც თავს დაუცველად გრძნობს, ნაკლებად ცნობისმოყვარეა, კვლევითი ინტერესი კი პირდაპირ გავლენას ახდენს გონებრივ განვითარებაზე და პირიქით: ბავშვს, რომელსაც მტკიცე ურთიერთკავშირი აქვს დედასთან, არ ეშინია გარე სამყაროსთან კონტაქტის, კარგად ერკვევა საკუთარ გრძნობებსა და განცდებში, შეუძლია სხვისი გრძნობების, განცდების, ემოციების ამოცნობა. ბავშვი, რომელსაც ემოციურად სტაბილური და გაწონასწორებული დად ჰყავს, მეტი სიმშვიდით და უპრობლემო ქცევით გამოირჩევა, არ მართავს ისტერიკას და არ აწუხებს გარშემო მყოფებს.

4-5 წლიდან პატარებს ისე ძლიერ უკვე აღარ სჭირდებათ დედის მზრუნველობა. მათ უკვე შეუძლიათ დამოუკიდებლად სიარული, საინტერესო ნივთების აღება, თავიანთი სურვილების უფროსებისთვის გასაგებად გამოხატვა და ა.შ. მიუხედავად ამისა, ისინი ჯერ კიდევ ძლიერ არიან დაკავშირებული დედასთან, დედის ემოციურ მდგომარეობას ჯერ კიდევ არ დაუკარგავს ბავშვზე ზემოქმედების ძალა. ნერვული და მშფოთვარე მშობელი სახლში ისეთ ატმოსფეროს ქმნის, რომელშიც ბავშვი თავს დაუცველად და დამნაშავედ გრძნობს. ის ფიქრობს, რომ მისი ბრალია დედის მუდმივი გაღიზიანება და ბრაზი. რომ არის. ბავშვები, რომლებიც ასეთ გარემოში იზრდებიან, ზრდასრულ ასაკში თავადაც ემოციურად არასტაბილურები, მშფოთვარეები და ნევროზულები ხდებიან.

ადამიანი რობოტი არ არის. ყველას გვაწუხებს რაღაც: ფინანსური სირთულეები, დაძაბული ურთიერთობები გარშემო მყოფებთან, შერყეული ჯანმრთელობა… შეუძლებელია, ყოველივე ამან არ იმოქმედოს ჩვენზე, ჩვენს ემოციურ მდგომარეობაზე, მაგრამ უნდა გვახსოვდეს, რომ ჩვენი თითოეული პრობლემა პირდაპირ თუ არაპირდაპირ გავლენას ახდენს ოჯახის წევრებზე, განსაკუთრებით კი ბავშვებზე. ვეცადოთ, ისე მოვაგვაროთ ჩვენი პრობლემები, რომ ბავშვი არ დავაზიანოთ. დედა-შვილს რაღაც ამოუცნობი, ფარული ემოციური კავშირი აქვთ. როგორც დედას შეუძლია, უსიტყვოდ გაუგოს შვილს, შვილსაც აქვს მშობლის ემოციების „წაკითხვის“ უნარი, შესაძლოა, უფროსებზე უკეთესიც კი. ის „კითხულობს“ ემოციებს მზერაში, მიმიკაში, ხმის ტემბრში, პოზაში, ჩამოშვებულ მხრებში, და როდესაც მისი საყვარელი, ყოველთვის მხიარული დედა უცებ ყვირილს იწყებს, ის ბავშვი შფოთავს. მას არ ესმის, რა მოხდა და დედის აფეთქების მიზეზს საკუთარ თავში ეძებს.

რა შეიძლება დაეხმაროს დედას შვილთან მჭიდრო ემოციური კავშირის ჩამოყალიბებაში?

• ურთიერთობა, კომუნიკაცია;
• მხედველობითი კონტაქტი;
• სხეულებრივი კონტაქტი, კანის კანთან შეხება – ვატაროთ ხელში აყვანილი, დღეში რამდენჯერმე ვაკოცოთ და ჩავეხუტოთ პატარას;
• ჩავუღრმავდეთ, გავერკვიოთ ბავშვის პრობლემებში, ვეცადოთ დავეხმაროთ რჩევით თუ მოქმედებით;
• ვისწავლოთ საკუთარი ემოციების ამოცნობა, რათა გაგვიადვილდეს იმის გაგება, რას გრძნობენ ამა თუ იმ მომენტში ჩვენი შვილები. სხვათა შორის, ემოციები – დადებითი თუ უარყოფითი –გადამდებია;
• ჩვენთვის ძვირფას ადამიანთან, ახლობელთან, მეგობართან უბრალო საუბარიც კი ხელს უწყობს ემოციურ განმუხტვას;
• გავითვალისწინოთ, რომ ჩვენც ასევე გვეხმარება ბავშვთან თამაში უარყოფითი ემოციებისგან თავის დაღწევაში, ოღონდ ვეცადოთ, ვითამაშოთ გულით, სურვილით და არა თავის იძულებით აუცილებლობის გამო.

დაბოლოს, გვახსოვდეს, რომ ბავშვის ემოციურ აფეთქებასთან გამკლავება მხოლოდ სიყვარულით და მზრუნველობით არის შესაძლებელი.