სკოლაში, განსაკუთრებით – სწავლის საწყის ეტაპზე, სირთულეების უამრავი მიზეზია. ერთი მათგანია სივრცითი მიმართებების აღქმის უუნარობა.

ბავშვებს ხშირად ერევათ ერთმანეთში მარჯვენა და მარცხენა, რადგან სათანადოდ არ არის მომწიფებული მათი ნერვული სისტემა, რომელიც სივრცის აღქმას და სივრცეში ორიენტაციას განაგებს. ტვინს სჭირდება დრო და გამოცდილება, რათა სხეულის მარჯვენა და მარცხენა მხარეების შესახებ ცოდნა სივრცეში რეალურ მოძრაობებს დაუკავშიროს.მოძრაობისა და თამაშის ნაკლებობაც აფერხებს სივრცის აღქმის უნარის განვითარებას დამოძრაობათა კოორდინაციის გაუმჯობესებას.

სივრცითი მიმართებების აღქმისა და სხეულის მარჯვენა-მარცხენამხარეების გაგების უნარი ძალიან მნიშვნელოვანია, რადგან ეს არისმოტორული უნარებისგანვითარების, მოძრაობათა კოორდინაციის, სივრცის ადეკვატურად აღქმისა და გაგების საფუძველი. როდესაც ბავშვსარ ესმის განსხვავება საკუთარი სხეულის მარჯვენა დამარცხენა მხარეებს შორის, შესაძლოა, გაუჭირდეს წერა-კითხვა და მასთან დაკავშირებული დავალებების შესრულება,აერიოს ასოები და ციფრები, დაკარგოს ორიენტაცია ფურცელზე წერისას.

მარჯვენა და მარცხენა მხარეების შესახებ ცოდნის არასწორმა ფორმირებამ, როდესაც ბავშვს არ შეუძლია სივრცეში სწორად ორიენტირება, არ იცის, როგორ განასხვაოს სხეულის მარჯვენა მხარე მარცხენისგან, შესაძლოა, ყოველდღიურ ცხოვრებაში მოძრაობების კოორდინაციასთან, წონასწორობის დაცვასთან, სივრცეში ორიენტაციასთან დაკავშირებული სირთულეები გამოიწვიოს, რაც, თავის მხრივ, შესაძლოა ქუჩაში ან სპორტდარბაზში წაქცევის მიზეზად იქცეს.

სამწუხაროდ, თანამედროვე ბავშვები უმეტესად უმოძრაო ცხოვრების წესს მისდევენ, საათობით სხედან გაჯეტებისა და კომპიუტერების წინ, რაც ტვინის ცალმხრივ განვითარებას განაპირობებს. ესეც არის ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, რომ ბევრ პირველკლასელს არ შეუძლია ხაზის დასაწყისის პოვნა – ისინი წერას შუიდან იწყებენ ან, ნაცვლად იმისა, რომ, ინსტრუქციის შესაბამისად, წრე ასოს ქვეშ დახატონ, ასოს ზემოთ ხატავენ.

სივრცეში ორიენტაციის უნარი ავითარებს სივრცით წარმოსახვას, ის კი, თავის მხრივ, აზროვნების განვითარებას უწყობს ხელს. ბავშვს სჭირდება როგორც საკუთარ თავზე, ისე სხვა საგნებსა და ობიექტებზე ორიენტირება. სკოლამდელ ასაკში, სამყაროს შემეცნების პროცესში, ბავშვი თანდათან იწყებს სივრცეში ორიენტირებას. ამ დროს მას უფროსები უნდა დაეხმარონ სივრცესთან დაკავშირებული ძირითადი ცნებების (ზევით-ქვევით, ახლოს, წინ-უკან, მარჯვნივ-მარცხნივ და ა.შ.) ათვისებაში.

როგორ დავეხმაროთ ბავშვს სივრცითი მიმართებების აღქმის უნარის გამომუშავებაში

• უპირველეს ყოვლისა, ვასწავლოთ მარჯვენა და მარცხენა ხელის გარჩევა. ამისთვის შეიძლება შევუქმნათ ასოციაცია კონკრეტულ ხელთან. მაგ., მარჯვენა (მემარცხენეებისთვის – მარცხენა) ხელი არის ის, რომლითაც მას ფანქარი ან კოვზი უჭირავს.
• როდესაც ბავშვი მარჯვენა და მარცხენა ხელის გარჩევას ისწავლის, ავუხსნათ, რომ ყველაფერი ის, რაც მარჯვენა ხელის მხარეს არის, ასევე მარჯვენაა – ფეხი, ყური, თვალი.
• მარჯვენა-მარცხენაში გარკვევის შემდეგ ბავშვს ვუვითარებთ სივრცეში საგნების მდებარეობის განსაზღვრის უნარს. ვთხოვთ, მოგვიტანოს საგანი, რომელიც მის მარჯვნივ ან, პირიქით, მარცხნივ დევს. ვკითხოთ, რა არის ოთახში მარჯვენა ან მარცხენა მხარეს.
• ბავშვთან ერთად სეირნობის დროს დავათვალიეროთ ყველაფერი ჩვენ გარშემო; დავასახელოთ ყველაფერი, რასაც დავინახავთ, აღვნიშნოთ, რომელი მხრიდან ვაკვირდებით მას: „შეხედე, რა ლამაზი ფისოა ჩვენ მარჯვნივ!“
• ქუჩაში ბავშვთან ერთად მიმავალმა გავახმოვანოთ ჩვენი მარშრუტი: „ახლა ჩვენ უნდა შევუხვიოთ მარცხნივ“, „ახლა მარჯვნივ უნდა წავიდეთ“ და ა.შ.
• ყოველდღიურ ცხოვრებაში ვეცადოთ, სისტემატურად გავამახვილოთ ყურადღება სივრცეში ნივთების განლაგებაზე: „სად არის შენი მწვანე მანქანა? აი, აქ ყოფილა, კუბების მარჯვნივ“; „მომიტანე შენი თეთრი მაისური, კომოდის მარცხენა უჯრაშია“, – და ა.შ.
• აუცილებელია, ბავშვმა შეძლოს მარჯვენა და მარცხენა მხარეების გარჩევა არა მხოლოდ საკუთარი, არამედ თანამოსაუბრის მხრიდანაც. ამის სწავლებისთვის შეგვიძლია გამოვიყენოთ ანარეკლი სარკეში. შეიძლება თოჯინის გამოყენებაც. ის ჯერ ბავშვისკენ ზურგით დავსვათ და ვკითხოთ ბავშვს, სად არის თოჯინის მარჯვენა ხელი, მერე კი ამ ხელზე ბაფთა დავაბნიოთ. ბაფთა დავაბნიოთ ბავშვსაც მარჯვენა ხელზე. ამის შემდეგ თოჯინა ბავშვისკენ შემოვაბრუნოთ ისე, რომ ბავშვისა და თოჯინის ბაფთები სხვადასხვა მხარეს აღმოჩნდეს. კვლავ შევაბრუნოთ თოჯინა ბავშვისკენ ზურგით – ბაფთების განლაგება ისევ დაემთხვევა. მნიშვნელოვანია, პატარამ გაიგოს, რომ მარჯვენა ხელი ყოველთვის მარჯვენად რჩება, იცვლება მხოლოდ საგნების მდებარეობა ერთმანეთის მიმართ.

მარჯვენა და მარცხენა მხარეების გარჩევის უნარის განსავითარებლად შეიძლება თამაშების  გამოყენებაც. ესენი შეიძლება იყოს როგორც სამაგიდო, ისე მოძრავი თამაშები, რომელთა მსვლელობისას საჭირო იქნება მოძრაობების შესრულება სხვადასხვა მიმართულებით.

• „ორიენტაცია საკუთარ თავზე“, „სახალისო ვარჯიშები“: ვთხოვოთ ბავშვს, ჯერ მარჯვენა ფეხით იხტუნოს, მერე მარცხენით; ჯერ მარჯვენა ხელი ასწიოს მაღლა, მერე – მარცხენა; ჯერ მარჯვენა ხელი დაიდოს მარცხენა მხარზე, მერე პირიქით – მარცხენა ხელი მარჯვენა მხარზე; მარჯვენა ხელით მარცხენა ყურს შეეხოს, მერე კი მარცხენა ხელით მარჯვენა ყურს; მარჯვენა ხელით მარცხენა ფეხს შეეხოს და პირიქით – მარცხენა ხელით მარჯვენას; შებრუნდეს მარჯვნივ, შებრუნდეს მარცხნივ და ა.შ..
• „სარკისებური ასახვა“ – ამ პრობლემას ბევრი მშობელი აწყდება. მაშინაც კი, როცა ბავშვმა შესანიშნავად იცის, რომელია მარჯვენა მხარე და რომელი – მარცხენა, ის ხშირად იბნევა, როცა სარკისებურ გამოსახულებასთან პირისპირ აღმოჩნდება. დავსვათ სათამაშო დათუნია ბავშვისკენ ზურგით და ვკითხოთ, რომელია დათუნიას მარჯვენა თათი. მისი პასუხის მოსმენის შემდეგ დათუნას მარჯვენა თათზე და ბავშვს მარჯვენა ხელზე ლენტი შემოვახვიოთ. მოვატრიალოთ სათამაშო ბავშვისკენ ისე, რომ ისინი ერთმანეთის პირისპირ აღმოჩნდნენ. ლენტები, რა თქმა უნდა, სხვადასხვა მხარეს აღმოჩნდება. შემდეგ ისევ შევატრიალოთ სათამაშო – ლენტების განლაგება ერთმანეთს დაემთხვევა. მივცეთ ბავშვს საშუალება, რამდენჯერმე შეაბრუნოს და შემოაბრუნოს სათამაშო, რათა გაარკვიოს, რა ხდება. შეგვიძლია ბავშვს ხელზე სამაჯური გავუკეთოთ და სარკეში ანარეკლით ვათამაშოთ. აუცილებელია, პატარას მისთვის გასაგებ ენაზე ავუხსნათ, რომ თამაშის დროს შემჩნეული ცვლილებები მხოლოდ საგნების ერთმანეთთან მიმართებით პოზიციის შეცვლამ გამოიწვია.
• ორიენტირება სივრცეში – „მარჯვნივ-მარცხნივ“: ვთხოვოთ ბავშვს, დაასახელოს ის ნივთები, რომლებიც მოცემულ მომენტში მის მარჯვნივ მდებარეობს, მერე კი ის ნივთები, რომლებიც მის მარცხნივაა. ამის შემდეგ ბავშვი 90 ან 180 გრადუსით შემოვაბრუნოთ და იგივე დავალება მივცეთ. ამასთან ერთად, ვკითხოთ, მისგან რომელ მხარეს არის კარი, ფანჯარა, მაგიდა და ა.შ.
• „სად რა დევს?“: ვარიანტი 1 – დავაწყოთ სხვადასხვა საგანი მაგიდაზე, მაგიდის ქვეშ, მაგიდის მახლობლად და ვკითხოთ პატარას, რომელი საგანი სად დევს; ვარიანტი 2 – ვთხოვოთ ბავშვს, განალაგოს ნივთები ჩვენი მითითებების შესაბამისად: მაგიდასთან, მაგიდაზე, მაგიდის ქვეშ და ა.შ. ამ დროს ბავშვი უნდა ახმოვანებდეს, სიტყვიერად აღწერდეს საკუთარ მოქმედებებს.
• „დადექი იქ, სადაც გეტყვი“: ვასწავლოთ ბავშვს, იპოვოს ობიექტის ადგილმდებარობა: წინ (ობიექტის წინ), უკან (ობიექტის უკან), ობიექტიდან მარჯვნივ, ობიექტიდან მარცხნივ. მაგ.: „დადექი ისე, რომ შენ მარცხნივ იყოს მაგიდა, მარჯვნივ კი დაფა“; „დადექი ისე, რომ შენ მარჯვნივ იყოს ფანჯარა“; „დადექი ისე, რომ მანქანა იყოს წინ, თოჯინა კი უკან და ა.შ.
• „საიდან მოდის ეს ხმა“? – ვთხოვოთ ბავშვს, დახუჭოს თვალები და სმენით განსაზღვროს, ვისი ხმა ესმის და საიდან: მარჯვნიდან, მარცხნიდან, უკნიდან, წინიდან, შორიდან, ოთახის მარჯვენა კუთხიდან და ა.შ.
• „თქვი საპირისპირო სიტყვა“ (თამაში ბურთით): ვუგდებთ ბავშვს ბურთს და ვეუბნებით მიმართულების აღმნიშვნელ სიტყვას. ის იჭერს ბურთს, წარმოთქვამს საპირისპირო მნიშვნელობის სიტყვას და გადაგდებულ ბურთს უკან გვიბრუნებს. მაგ., „ზემოთ – ქვემოთ“, „მარჯვნივ – მარცხნივ“ და ა.შ.
• ორიენტაცია სიბრტყეზე, ფურცელზე: უფროს სკოლამდელ ასაკში განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მივაქციოთ ქაღალდის ფურცელზე ორიენტირების უნარის განვითარებას. უპირველეს ყოვლისა, ავუხსნათ ბავშვს მნიშვნელობა სიტყვებისა: ცენტრში, შუაში, მარჯვნიდან, მარცხნიდან, ზედა, ქვედა, მარჯვენა მხარე, მარცხენა მხარე, მარცხენა (მარჯვენა) ზედა კუთხე, მარცხენა (მარჯვენა) ქვედა კუთხე. ფურცელზე ორიენტირების უნარის ფორმირებისთვის კარგი იქნება შემდეგი კითხვების გამოყენება: რა არის ეს? (ქაღალდის ფურცელი), რა ფორმისაა ეს ფურცელი? (მართკუთხედის ფორმის), რა აქვს მართკუთხედს? (გვერდები, კუთხეები), რამდენი გვერდი და კუთხე აქვს მართკუთხედს? (ოთხი) ფურცელსაც აქვს კუთხეები და გვერდები, შეგიძლია მიჩვენო ისინი? ჩვენი მითითებების შესაბამისად, ბავშვი გვიჩვენებს ფურცლის ზედა, ქვედა, მარცხენა, მარჯვენა მხარეს, ზედა მარცხენა კუთხეს, ქვედა მარჯვენა კუთხეს და ა.შ. ამის შემდეგ ბავშვს ვთხოვთ, გვიჩვენოს და დაასახელოს ფურცლის ყველა მხარე და ყველა კუთხე.

ზემოთ აღწერილი სავარჯიშოებისა და თამაშების ეფექტიანად გამოყენების შემთხვევაში ბავშვი, დიდი ალბათობით, დაიწყებს უკეთ ორიენტირებას სივრცეში, შეძლებს სხეულის მარჯვენა მხარის მარცხენისგან გარჩევას, აუმაღლდება ყურადღების კონცენტრაცია, გაუუმჯობესდება მოძრაობათა კოორდინაცია, ყველაფერი ეს კი გაუადვილებს საზოგადოებაში ადაპტირებას და დაეხმარება, წარმატებით გაართვას თავი დავალებებს სკოლასა თუ ცხოვრებაში.

როგორ შეიცვალა ბავშვების თავისუფალი თამაში ეკრანზე თამაშებით

„როდესაც თამბაქოს ინდუსტრიას მოზარდებისთვის საზიანო პროდუქციის რეკლამირებაში ადანაშაულებდნენ, მისი ლიდერები უარყოფდნენ ბრალდებას, თუმცა იცოდნენ, რომ ეს სიმართლე იყო. კიდევ უფრო უარესი კი ის იყო, რომ ინდუსტრია ამტკიცებდა, თითქოს სიგარეტის მოწევა ადამიანებს ჯანმრთელობას აუმჯობესებდა — მაგალითად, ამცირებდა შფოთვას ან წელის გარშემოწერილობას.

დღეს ანალოგიურ მეთოდს იყენებს სოციალური მედიის ინდუსტრიაც. იმის ნაცვლად, რომ აღიარონ მოზარდებისთვის მათი პროდუქციის მიერ მიყენებული ზიანის შესახებ, ტექნოლოგიური გიგანტები დაჟინებით ამტკიცებენ, რომ მათ ბრალი არ მიუძღვით ამაში და მათი პროდუქტები, ძირითადად, უვნებელია. და ზოგჯერ, კიდევ უფრო თამამ განცხადებას აკეთებენ: ამტკიცებენ, თითქოს სოციალური მედია მოზარდებს ეხმარება — მაშინ, როცა სულ უფრო მეტი მტკიცებულება მიუთითებს იმაზე, რომ ის მათ ზიანს აყენებს და მნიშვნელოვან როლს ასრულებს იმ გლობალური ფსიქიკური ჯანმრთელობის კრიზისში, რომელიც მრავალი ქვეყნის ახალგაზრდობას აზარალებს”. (ზაკ რაუში, ჯონათაბ ჰაიდტი და ლენონ ტორესი — 2024 წლის 12 სექტემბერი, The Atlantic[1]).

„საჯარო სკოლები სილიკონის ველის ტექნოლოგიური კომპანიების მოგების მთავარ წყაროდ გადაიქცნენ“, – წერს ოთხი შვილის დედა და სკოლის ყოფილი მასწავლებელი, ემილი ბრაუნლი .

„სილიკონის ველი“ (Silicon Valley) ჩრდილოეთ ჩრდილოეთ კალიფორნიის ტექნოლოგიური სამრეწველო რეგიონია, სადაც ინოვაცია ჰაერში იგრძნობა. ის ეფუძნება ისეთ ქალაქებს, როგორებიცაა – პალო ალტო, მაუნთინ ვიუ და სან ხოსე და წარმოადგენს მსოფლიოში ყველაზე ძლიერი ტექნოლოგიური კომპანიების — Apple-ის, Google-ის, Meta-სა და უთვალავი ამბიციური სტარტაპის სახლს.

მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში მშობლები ერთიანდებიან ტელეფონს მიჯაჭვული ბავშვობის წინააღმდეგ – სმარტფონები, ბავშვების ცხოვრების მთავარ ატრიბუტად გადაიქცა!

„მშობელთა ეს აქტივობა ხშირად მცირე ნაბიჯებით იწყება — მაგალითად, WhatsApp ჯგუფით (რომელიც ირონიულად, კვლავ სმარტტელეფონის პროდუქტია, ლ.ა.), რომელშიც რამდენიმე მშობელია გაერთიანებული, და რომელიც ცდილობს, შეაფერხოს სმარტფონების ან სოციალური მედიის უწყვეტი და მრავალსაათიანი გამოყენება მათი შვილების მიერ. ამ პატარა მცდელობებს აქვთ რესურსი, გადაიზარდონ ბევრად უფრო დიდ რამეში — ზოგჯერ გლობალურ მოძრაობაშიც კი. ზოგჯერ საკმარისია მხოლოდ ერთი მშობლის გულწრფელი გამოსვლა ადგილობრივი სკოლის საბჭოს სხდომაზე, რათა გააზიაროს, თუ რა ხდება მისი შვილებისა და მათი თანატოლების ცხოვრებაში.

სწორედ ამგვარ შემთხვევასთან გვაქვს საქმე დღეს. გასულ კვირას მივიღეთ ვიდეო-ჩანაწერი ემილი ბრაუნლის გამოსვლის შესახებ — ის საშუალო სკოლის ყოფილი მასწავლებელი და ოთხი შვილის დედა გახლავთ, რომელიც სიტყვით გამოვიდა კანზასის შტატის განათლების დეპარტამენტის წინაშე.

როგორც მშობელს, მასწავლებელსა და ორგანიზაცია ScreenStrong-ის წარმომადგენელს, ემილის აქვს პირადი, ღრმა გამოცდილება ციფრული ტექნოლოგიის ზეგავლენაზე ბავშვების ჯანმრთელობაზე, კეთილდღეობასა და განათლებაზე”, – წერს ჯონათან ჰაიდტი, ფსიქოლოგი, ნიუ-იორკის უნივერსიტეტის, სტერნის ბიზნესსკოლის ეთიკური ლიდერობის პროფესორი.

მხოლოდ სამწუთიან გამოსვლაში ქ-მა ბრაუნლიმ ზუსტად წარმოაჩინა ის საგანმანათლებლო ზიანი, რომელიც კლასებში ხდება მაშინ, როცა ციფრული ტექნოლოგია მთლიანად იპყრობს სასკოლო ცხოვრებას.

„მისი სიტყვები უფრო ძლიერია, ვიდრე ნებისმიერი რამ, რაც ჩვენ შეგვეძლო დაგვეწერა. გვჯერა და ვიმედოვნებთ, რომ ეს სიტყვები ფართოდ გავრცელდება და მოისმენენ ყველგან — შტატებში, ოლქებში და სკოლებში, რომლებიც სმარტფონების სწავლების გზას ირჩევენ. მათ უნდა იგრძნონ, რომ სწორ ნაბიჯს დგამენ”, – აღნიშნავს პროფესორი ჰაიდტი.

გთავაზობთ ემილი ბრაუნლის გამოსვლის მოკლე ვერსიას, კანზასის შტატის განათლების დეპარტამენტის წინაშე^[2]:

Big Tech – ეპოქის ახალი ამერიკული სკოლა, თუ სკოლა ტექნოლოგიური კორპორაციების კონტროლქვეშ?

ემილი ბრაუნლის სიტყვა (ზეპირი გამოსვლის ჩანაწერი, ტრანსკრიპტი):

„დილა მშვიდობისა. გმადლობთ, რომ ამ დიალოგში ყველა ჩვენგანი ჩართეთ.

წლების განმავლობაში ჯანდაცვის არაერთმა პროფესიონალმა და აქტივისტმა ისაუბრა თქვენ წინაშე იმ ზიანზე, რომელსაც ტექნოლოგიაზე დამოკიდებული სკოლა აყენებს ბავშვებსა და მოზარდებს. მომავალ თვეებში, იმედი მაქვს, ერთად განვიხილავთ, თუ როგორ მოქმედებს ეკრანი ბავშვების ტვინზე. მაგრამ დღეს აქ მოვედი, რათა დაგანახოთ ის მტკივნეული, მაგრამ რეალისტური სურათი, რომელიც აღწერს, რას განიცდიან ჩვენი შვილები ყოველდღე, როდესაც ფეხს შედგამენ ახალ, დიდ ტექნოლოგიურ (Big Tech) ამერიკულ სკოლაში.

ბავშვებო, მოზარდებო — სანამ შენობაში შეხვიდოდეთ, თან გაქვთ ვიდეოკამერა, რომ კლასელი ფარულად გადაიღოთ და გაავრცელოთ. და TikTok აპლიკაცია? Instagram-ის ყველა გავლენიანი პერსონა? მუსიკა, Netflix, YouTube, Discord-ზე? ფოტოები, რომლებიც მთელ სკოლაში ტრიალებს? ჩართული გაქვთ გეოლოკაციაც? ხომ გაქვთ ათასობით უცნობი Snapchat-კონტაქტი?

ჰო, მართლა… არ დაგავიწყდეთ ონლაინთამაშები: Fortnite, Minecraft, League of Legends. და დარწმუნდით, რომ კვლავ გაქვთ წვდომა მილიონობით პორნოგრაფიულ ვიდეოზე.

ძალიან გვიხარია, რომ სკოლისთვის ასეთი მომზადებულები მოხვედით!

თქვენი სასწავლო გამოცდილების გასაუმჯობესებლად, დღეს დაგირიგებთ თითო მოწყობილობას, რომელსაც მთელი დღის განმავლობაში გამოიყენებთ, მერხთან ჯდომისას.

ამ მოწყობილობით შეგიძლიათ: უყუროთ გასართობ ვიდეოებს გაკვეთილის განმავლობაში, გაერიდოთ მასწავლებლებსა და თანაკლასელებს, მოიძიოთ ხერხები ბლოკირების სისტემის ასარიდებლად, მოტყუებით ჩააბაროთ გამოცდები და ისწავლოთ მათემატიკა, მეცნიერება და კითხვა თამაშით. მიეცით Google-ს უფლება, შეგიქმნათ თქვენი ციფრული პროფილი და მისცეთ YouTube-ის ალგორითმს საშუალება, მიგიყვანოთ შეუსაბამო ბმულებით თქვენთვის შეუფერებელ კონტენტამდე.

დასასრულ — როდესაც იყენებთ ამ სკოლაში დამტკიცებულ აპლიკაციებს, თქვენ ავტომატურად ეთანხმებით, რომ EdTech-კომპანიებს უფლება აქვთ, მოიპოვონ და გაყიდონ თქვენი მონაცემები — რადგან მათი კონფიდენციალურობის დოკუმენტებში ასეთი რამ წერია:

„როდესაც სწვდებით ან იყენებთ ჩვენს სერვისს, ავტომატურად ეთანხმებით, რომ შეაგროვონ, გამოიყენონ და და შეინახონ სტრუქტურირებული, დამუშავებული და გაზიარებული ინფორმაცია თქვენ შესახებ”.

„მაგრამ ყველაზე მნიშვნელოვანი ისაა, რომ თქვენ, ბავშვებო, ხელს აწერთ დოკუმენტს, რომ შეუფერებლად (ან არასწორად, ლა.ა.) არ გამოიყენებთ ამ მოწყობილობებს, რომლებიც სპეციალურად ისეა შექმნილი, რომ მან დამოკიდებულება გამოიწვიოს და რომლებსაც ჩვენ თავად ვაძლევთ სკოლაში გამოსაყენებლად”.

მე ყოფილი მასწავლებელი და ოთხი შვილის დედა ვარ. ჩემთვის შეუცნობელია, რატომ მიწევს მუდმივად მეცნიერული მტკიცებულებების მოტანა იმის საჩვენებლად, რომ ეს ტექნოლოგიები საზიანოა ბავშვებისთვის, მაშინ, როდესაც არცერთ განათლების ექსპერტს არ შეუძლია დაასაბუთოს, რატომ უნდა შემოიტანოთ ის სკოლებში?

– რატომ დავუშვით, რომ სკოლები სილიკონის ველის პროდუქციის მოგების მომტან ცენტრებად ქცეულიყვნენ?

– რატომ ჩავანაცვლეთ ადამიანური ურთიერთობები მანქანებით?

– რატომ ჩავანაცვლეთ კალამი და ფურცელი კლავიატურით?

– რატომ ჩავანაცვლეთ ბეჭდური წიგნები ციფრულებით?

– რატომ დავაძალეთ ბავშვებს, რომ ეკრანს 7 საათი მიაჩერდნენ ყოველდღე, მაშინ, როცა არ გვქონდა არანაირი კვლევა იმის შესახებ, როგორ დააზიანებდა ეს მათ თვალებს, ტვინს და ადამიანურობას?

ტექნოლოგია, რომელიც დღეს გამოიყენება, არ არის განათლების მომავალი — ის არის განათლების დაღუპვა. როგორც დენისმა ცოტა ხნის წინ აღნიშნა — თქვენს ხელშია ოქროს შანსი, რომ კანზასი იქცეს ქვეყნისთვის შუქურად და თვალსაჩინო მაგალითად. გადაარჩინეთ ეს და მომდევნო თაობები, სკოლებში ციფრული ტექნოლოგიური პროგრამების გაუქმებითა და დამოკიდებულების გამომწვევი, ყურადღების გამფანტავი და გასართობი პირადი მოწყობილობების აკრძალვით, მთელი სასწავლო დღის განმავლობაში.

მხოლოდ ამის შემდეგ შევძლებთ ვისაუბროთ თანასწორობაზე განათლებაში, ტრანსფორმაციულ კლასებზე და სრულფასოვანი, განვითარებული ადამიანების ჩამოყალიბებაზე.

გმადლობთ“.

[1] წყარო: https://www.theatlantic.com/ideas/archive/2024/09/social-media-lgbtq-teens-harms/679798/

[2] იხილეთ სტატია და ვიდეო ამ ბმულზე: https://www.afterbabel.com/p/big-tech-american-school

წერის დაწყებამდე პირველი, რაზეც ჩემი ტვინი მუშაობს, აქტუალური საკითხის შერჩევაა. ის ან რომელიმე მეთოდს ეხება, ან აქტუალურ პრობლემას, რომელსაც აუცილებლად ვაკავშირებ ერთ-ერთ საბუნებისმეტყევლო დისციპლინასთან. ბოლო პერიოდის სოციალურ ქსელს თუ გადავხედავთ, ხშირად საუბარია ნარკოტიკების დოზის გადამეტებით კომაში მყოფ ახალგაზრდებზე. ამას გარდა, ქიმიის სწავლებისას მოსწავლეების დიდი ნაწილი მისვამს შეკითხვას: ,,მას, ჰეროინის დამზადება შეგიძლიათ, რამდენ ფულს იშოვიდით“. ასევე აინტერესებთ LSD რა არის და ა. შ. ამიტომ ვფიქრობ ოპოიდებზე ინფორმაციის მიწოდება მათთვის მნიშვნელოვანია.

ინსტრუქცია: რესურსი მიესადაგება როგორც მმმ სტრატეგიას, ასევე სამეცნიერო ტექსტის ანალიზს. მოსწავლეები გაეცნობიან სამეცნიერო ტექსტს და მმმ სტრატეგიის გამოყენებით მოძებნიან მტკიცებას, მტკიცებულებას და იმსჯელებენ ოპოიდის მოქმედების მექანიზმზე; ასევე დახატავენ მემბრანის მოდელს, რომელიც გამოსახავს სასიგნალო მოლეკულების სტრუქტურას წამლის დაკავშირებამდე და მას შემდეგ.

რობი გონზალესი | Wired: SCIENCE | 01.08.18 (ადაპტირებული: S. Muskopf-ის მიერ)

როცა საუბარი ჩამოვარდება ოპოიდურ კრიზისზე, ჯანდაცვის მუშაკები იწყებენ წამლების ჩამოთვლას: ფენტალინი, მორფინი, ჰეროინი. ბიოქიმიკოსებს განსხვავებული ფოკუსი აქვთ, ისინი ოპოიდებს კი არ ასახელებენ, მათ რეცეპტორებზე ამახვილებენ ყურადღებას. რეცეპტორი ცილაა, რომელსაც ჩამოთვლილი წამლები უკავშირდებიან.

ოპოიდური რეცეპტორები მოთავსებულია ტვინისა და პერიფერიული ნერვული სისტემის უჯრედის მემბრანაზე. ისინი მემბრანაში კარიბჭის დაცვის როლს ასრულებენ. ოპოიდებს შეუძლიათ ძლიერი ტკივილის გაყუჩებაც და კიდევ უფრო ძლიერი დამოკიდებულების ჩამოყალიბება. ზოგჯერ ოპოიდებზე დამოკიდებულება სიკვდილის მიზეზიც ხდება.

„მრავალი წლის წინ ოპოიდების შექმნის მიზანი ძლიერი ანალგეტიკური მოქმედება იყო და არა გვერდითი ეფექტები“ – ამბობს ფარმაკოლოგი, ბრაიან როთი, ჩრდილო კაროლინის უნივერსიტეტის მედიცინის სკოლის მკვლევარი. ჩვენ უნდა შეგვექმნა წამალი, რომელიც ტკივილს ,,მოკლავდა“, და არა ადამიანს“.

ამ მედიკამენტების შესაქმნელად მეცნიერებს უნდა სცოდნოდათ მათი რეცეპტორის აგებულება. ჟურნალში Cell, როთმა და მისმა კოლეგებმა გამოაქვეყნეს სტატია კაპა (kappa) ოპოიდური რეცეპტორის სტრუქტურის შესახებ. აღწერეს როგორ უკავშირდება რეცეპტორი წამლის მოლეკულას. მათი კვლევა დააჩქარებს ისეთი ოპოიდების აღმოჩენას, რომელთაც ნაკლები დამოკიდებულების გამოწვევა შეუძლიათ.

მეცნიერებმა გამოყვეს ოთხი ოპოიდური რეცეპტორი: მუ, დელტა, კაპა და ნოციცეპტინი. ჰეროინი, მორფინი და ოქსიკოდონი ძირითადად უკავშირდება მუ რეცეპტორებს. ეს სერიოზული პრობლემაა, რადგან მუ რეცეპტორი, ერთი მხრივ, აადვილებს მათ ანალგეზიურ მოქმედებს, მეორე მხრივ, პასუხისმგებელია დამოკიდებულების ჩამოყალიბებასა და სასიკვდილო ეფექტზე, გადაჭარბებული დოზის შემთხვევაში.

კაპა ოპოიდურ რეცეპტორს ეს პრობლემა არ აქვს. მუ რეცეპტორის მსგავსად ისიც აყუჩებს ტკივილს, მაგრამ გვერდითი ეფექტი (ჰალუცინაცია, დისფორია) არ არის ფატალური. გარდა ამისა, მედიკამენტების რეცეპტორთან დაკავშირებისას არ ხდება დამოკიდებულების ჩამოყალიბება.

მკვლევრები ამ სელექციურ აქტივაციას ,,მიკერძოებულ სიგნალიზაციას“ უწოდებენ. ეს კი რეცეპტორის სტრუქტურაზეა დამოკიდებული. როცა მოლეკულა უკავშირდება კაპა ოპოიდრეცეპტორს, ის ააქტიურებს ცილას და უცვლის მას ფორმას. ცილის სტრუქტურის „დამახინჯება“ ააქტიურებს უჯრედის სასიგნალო სისტემას. როთი და სხვა ექსპერტები მიიჩნევენ, რომ სიგნალის გადაცემის ერთი გზა (პირობითად A) დაკავშირებულია ანალგეზიურ ეფექტთან, მეორე (პირობითად B) კი გვერდით ეფექტთან, როგორიცაა – ჰალუცინაცია.

„პრობლემა ისაა, რომ არ გვაქვს წამალი, რომელიც ერთ კონკრეტულ სასიგნალო პროცესს გაააქტიურებს – ამბობს როთი. და წამლის შექმნა რეცეპტორის სტრუქტურის ცოდნის გარეშე, იგივეა, რომ გასაღები დაამზადო საკეტის ფორმის დათვალიერების გარეშე.

როთი და მისი კოლეგები აღწერენ სიგნალის მოქმედების A გზას. ამ სტრუქტურის ამოხსნა მოითხოვდა მოლეკულური ინჟინრების დიდ გამოცდილებას. მსოფლიოში 100 ლაბორატორია მუშაობს კაპა რეცეპტორზე. ამბობს ვაშინგტონის უნივერსიტეტის ნეირომეცნიერი მიქაელ ბრუჩა. ის ათწლეულების განმავლობაში სწავლობდა კაპა რეცეპტორის მოქმედებას და ცდილობდა ახალი ანტიდეპრესანტის შექმნას.

         ფოსფოლიპიდური ბიშრე                                                    

 სამუშაო ფურცელი

სათაური	ავტორი	წყარო და თარიღი:
მტკიცება: რა საკითხსა და პრობლემაზეა სტატია? რას ამტკიცებს ავტორი?
მტკიცებულება: შექმენი ფოსფოლიპიდური ბიშრის მოდელი და აღწერე ოპოიდური რეცეპტორის მოქმედების მექანიზმი. გამოიყენე სტატიაში მოცემული ტერმინები. ტექსტი დაგეხმარება უკეთესად გაიგო მუ, კაპა და დელტა რეცეპტორების მოქმედება.
განმარტე ტერმინები
ანალგეტიკი	დისფორია	სიგნალის გადაცემის გზა

წყარო: biology corner 2018

იდეები წარსულიდან, გაჯეტებისთვის წართმეული დრო, პოეზიის რვეული და სხვა

როდესაც რამე იდეა მომდის ან რამე საინტერესოს დაგეგმვა მინდა, მაშინვე ჩემი ბავშვობა და სკოლის წლები მახსენდება. 90-იანი წლები ინსპირაციაა იმისა, რასაც ახლა ვაკეთებ და რასაც ვწერ, იმიტომ რომ ეს იყო პერიოდი, როდესაც ჩვენი ფანტაზია საზღვრებს მიღმა დაქროდა, თითოეული საგანი ჩვენთვის ცოცხლდებოდა და წარმოსახვითი ისტორიების პერსონაჟი ხდებოდა. ჯერ კიდევ წინასასკოლო ასაკში ბებიაჩემის ტუალეტის მაგიდა იყო ის ადგილი, სადაც უამრავი ნივთი: თმის ლაქისა და სუნამოს ბოთლები, ათასნაირი სავარცხელი, პუდრი და პომადა – სიცოცხლეს იძენდა და იწყებოდა თამაში, რომელიც ხუთი წლის ბავშვს ყველაფერს მავიწყებდა, რადგან მე ვიყავი სცენარისტიც და რეჟისორიც, მსახიობიც და გამხმოვანებელიც. დღესაც თვალწინ მიდგას საბჭოთა კავშირში პოპულარული ლაქი, რომელსაც სამი თმაგაშლილი ქალი ეხატა და ეს ქალები ცოცხლდებოდნენ, ნამდვილები, ლამაზები და მხიარულები ხდებოდნენ.

დღეს, როდესაც ბავშვებს გაჯეტებისა თუ ფერად-ფერადი ანიმაციების სახით ამდენი ცდუნება აქვთ,  აღარ სურთ, თამაშებში წარმოსახვა ჩართონ, თავად აღარ იგონებენ, რადგან მზა უფრო ხელმისაწვდომი და მიმზიდველია.

ხელოვნურმა ინტელექტმა ახალი  ტრენდები მოიტანა, პოპულარულ სოციალურ ქსელებს ვირუსულად მოედო შინაარსისგან დაცლილი მოკლე ვიდეოები, რომლებიც ბავშვბს ძალიან მოსწონთ. სხვადასხვა შეუსაბამო საგნისა და არსების შერწყმით მიღებული სასაცილო პერსონაჟები, ერთი შეხედვით, მართლაც სახალისოა, მაგალითად, ბალერინა კაპუჩინო, თუმცა მე ისინი ტვინისა და გონების პარაზიტებად მიმაჩნია, რადგან ერთი ნახვითაც გიჯდება გონებაში და მათგან თავის დაღწევა ძნელია, იმეორებ და იმეორებ, ამოჩემებულ მელოდიასავით, თუმცა, მელოდიისგან განსხვავებით, ვერც რიტმით დაიკვეხნის და, როგორც ვთქვი, ვერც შინაარსით. პირიქით, სრულიად უშინაარსო და აზრს მოკლებულია, ფიქრის საშუალებასაც კი არ გაძლევს, უბრალოდ უნდა სქროლო და უყურო, დრო გაიყვანო. ეს დრო კი ისე სრწფად გარბის, ასე გასაფლანგად ნამდვილად ცოდოა, განსაკუთრებით იმ ძვირფას ასაკში, როდესაც ტვინი მზადაა, უზარმაზარი ინფორმაცია შეისრუტოს და გადაამუშაოს.

აკრძალვა, რა თქმა უნდა, არ არის გამოსავალი და არც ვარ ამის მომხრე. ყოველთვის ალტერნატივას ვეძებ, ვფიქრობ, როგორ ჩავანაცვლოთ მდარე ხარისხის ვიდეოები და ანიმაციები.

და აი, რამდენიმე რჩევა 90-იან წლებგამოვლილი ბავშვისგან:

პოეზიის რვეულები

პირველი, რაც მახსენდება, პოეზიის რვეულებია. იმ დროს ლამაზი ბლოკნოტების ძალიან მცირე არჩევანი იყო. ამ მცირედან ვარჩევდი ყველაზე, ყველაზე ლამაზს. ვყიდულობდი ფერად კალმებს, ვიმარაგებდი ძველ ჟურნალებსა და გაზეთებს, და იწყებოდა საოცარი პროცესი.

ჩვენი სახლის ბიბლიოთეკიდან გადმოვარჩევდი ლექსების კრებულებს, გალაკტიონს, შექსპირს, „სიყვარულის წიგნს“, ანა კალანდაძეს, მირზა გელოვანს… გადავშლიდი და რაც იმ მომენტში ჩემს სულთან, ჩემს განწყობასთან ახლოს იყო, ლამაზი კალიგრაფიით ვიწერდი ახალ, ლამაზ ბლოკნოტში. მერე ვაფორმებდი. ეს გაფორმების მომენტი იყო ყველაზე ჯადოსნური და ამაღელვებელი… ვჭრიდი ჟურნალებიდან შესაბამის ილუსტრაციებს და ფოტოებს ვაწებებდი; ვაწყობდი კოლაჟებს, ოღონდ იმ დროს არ ვიცოდი, რა იყო კოლაჟი; ვხატავდი, ვაფერადებდი… ამ კრებულებს დღემდე ვინახავ და ხანდახან ვათვალიერებ ხოლმე. მიკვირს, პატარა გოგოს, იმ ჩაკეტილ და მძიმე წლებში, რა კარგი ლიტერატურული გემოვნება მქონია.

მოდით, თანამედროვე მოზარდებს შევთავაზოთ მსგავსი აქტივობა. თავდაპირველად ჩვენ შევურჩიოთ პოეზიის კრებულები, ვუყიდოთ ძალიან, ძალიან ლამაზი ბლოკნოტი, ფერადი კლამები და მარკერები, გადმოვქექოთ ჩვენი ძველი ჟურნალები და გაზეთები, ვთხოვოთ, დღეში ერთი ლექსი იპოვოს და ლამაზად გადაწეროს, გააფორმოს და მოხატოს. რაღაცნაირად მგონია, რომ ეს ამბავი ისე შეიყოლებთ, დღეში ერთ ლექსს არ დასჯერდებიან. ესეც გაჯეტებისთვის გამოტაცებული წუთები თუ საათები!

დამალული ნივთები

ვიღებთ რამდენიმე საინტერესო ნივთს, მაგალითად, ნიჟარას, ბუმბულს, მძივს, მონეტას… ვმალავთ სხვადასხვა ადგილას. თუ ეზო გვაქვს – უკეთესი, თუ არა და ოთახშიც შეიძლება. ვხატავთ სამალავების რუკას და ვაძლევთ ბავშვს, რომ დამალული ნივთები იპოვოს. რუკაზე მინიშნებებს გამოვსახავთ, შეგვიძლია, სიმბოლოებიც გამოვიყენოთ. თუ ყველა ნივთს იპოვიან, შეიძლება, საინტერესო ფილმით დავაჯილდოოთ, მაგალითად, „მუსიკის ჰანგებით“.

ბავშვობაში ბებიაჩემის დიდი ბოსტნის ნაწილი მოვიზომე და ჩხირებით შემოვღობე, გამოვაცხადე, ეს ჩემი ბოსტანი იქნება-მეთქი. მე და ჩემს დას ძალიან გვიხაროდა და გვეხალისებოდა ამ ბოსტნის მოვლა-პატრონობა, მოგვყავდა მწვანილი და ისეთი ბოსტნეული, რომელიც მალე ამოდიოდა.

თქვენც შეგიძლიათ, ბავშვებს ასეთი მიწა „აჩუქოთ“ და უთხრათ, რომ ეს მათი საკუთრებაა. დარწმუნებული ვარ, ძალიან გაუხარდებათ და დიდი ენთუზიაზმით შეუდგებიან მის დამუშავებას. ჩვენ თოხით და ბარით ვამუშავებდით, პაწაწინა იარაღები გქვონდა. ალბათ ახლაც იშოვება ასეთი ნივთები. მორწყავენ, დათესავენ, დაელოდებიან, მერე დაკრეფენ და იწრმუნებენ ბუნებისა და ადამიანის შრომის ძალას.

ბუნებრივი საღებავებით ხატვა

თუ ჭარხალს დაწურავ, კურკუმას ნაყენს თუ დააყენებ, მოცვს თუ დაჭყლეტ ან კაკლის წენგოს დაჩეჩქვავ, შესანიშნავ ბუნებრივ საღებავებს მიიღებ. ამ პროცესით, დარწმუნებული ვარ ძალიან იხალისებენ ბავშვები, მერე კი აუცილებლად დაახატვინეთ. რა ამაღელვებელი და ჯადოსნური იქნება!

ძველი ტანსაცმლის გადაკეთება

უჰ, როგორ მიყვარდა ბებიაჩემის სკივრებში ქექვა! დარწმუნებული ვარ, ყველა ოჯახში იქნება ძველი და გამოუსადეგარი ტანსაცმელი. მიეცით ბავშვებს და შესთავაზეთ, მისგან შექმნან ახალი ტანსაცმელი ან სხვა საინტერესო რამეები – აქსესუარები, თოჯინები. დღეები ისე გავა, ჭამაც კი არ გაახსენდებათ, გაჯეტებს მხოლოდ ინსპირაციისთვის თუ გამოიყენებენ.

საოჯახო სპექტაკლის დადგმა.

ეს მთელი პროცესია, დაწყებული სცენარის დაწერით და როლების განაწილებით. ისე მიყვარდა ასეთი სპექტაკლების გამართვა, მთელ სულსა და გულს ვდებდი. ალბათ 90-იანების ყველა ბავშვი ამით ერთობოდა. მეზობლებიც ერთვებოდნენ. მთელი კვირა ვემზადებოდით, კოსტიუმებსაც ვიკერავდით, აი, სწორედ იმ სკივრში ნაპოვნი ძველი ტანსაცმლისგან, ვეპატიჟებოდით სტუმრებს ან ბილეთებს ვყიდიდით. ვისაც ყველაზე დიდი ეზო გვქონდა, ორ ხეს შორის ვჭიმავდით თოკს და ამ თოკზე სარეცხის სარჭებით ვამაგრებიდთ ძველ ზეწარს, რომელსაც ვახატავდით, ვაწერდით, ვაწებებდით ათას მოსართავს. უბანშიც ჩაგვიტარებია, მეზობლის კარი გამოგვიყენებია ფარდად და სხვა უბნის ბავშვები დაგვიპატიჟებია.

აი, ასეთი იყო ჩვენი უინტერნეტო და უტელეფონო ბავშვობა, მიამიტური, წრფელი და უბრალო. ჰოდა, ხომ არ შეგვეთავაზებინა ახალი თაობისთვისაც? იქნებ როგორ სჭირდებათ სოციალური ქსელების ქაოსისა და აურზაურისგან თავის დაღწევა, იქნებ როგორ სჭირდებათ სიმშვიდისა და სინათლის კუნძული? ჰოდა, მოდი, ჩვენი შვილებიც ვამოგზაუროთ ამ უბრალო და წრფელ სამყაროში, შევაჭყიტოთ იმ ჭუჭრუტანაში, საიდანაც ჩვენი ბნელი, მაგრამ ძალიან ტკბილი 90-იანები მოჩანს.

„რამდენად ირონიულია, რომ იქ, სადაც ბარტმა 1967 წელს გამოაცხადა „ავტორის სიკვდილი“, 2020-იან წლებში გამოჩნდა ახალი არსება — ავტორის ალგორითმული სილუეტი, რომელიც არც მკვდარია და არც ცოცხალი:

ეს არის ჩატბოტი“.

CatGPT

 „ავტორი” ხელოვნური ინტელექტის ეპოქაში

გასული საუკუნის 60-იან წლებში, ფრანგი ფილოსოფოსისა და ლიტერატურის თეორეტიკოსის, როლან ბარტის მიერ წამოყენებულმა რევოლუციურმა იდეამ „ავტორის სიკვდილის“ შესახებ, სამუდამოდ შეცვალა ტექსტისა და მისი ინტერპრეტაციის აღქმა.

მოდი, გავიხსენოთ, როგორი იყო ბარტის ძირითადი იდეები ამ თემაზე. ბარტი ამტკიცებს, რომ „ავტორის“ ფიგურა, როგორც ტექსტის ერთადერთი და საბოლოო მნიშვნელობის მფლობელისა, ისტორიულად ჩამოყალიბდა და განმტკიცდა კაპიტალიზმის, ინდივიდუალიზმისა და საკუთრების იდეასთან ერთად. ავტორის სახელი იქცა ბრენდად, რომელიც ტექსტს გარკვეულ ღირებულებასა და „სწორ“ ინტერპრეტაციას ანიჭებს.

ბარტისთვის ტექსტი არ არის ავტორის გენიის უნიკალური პროდუქტი. ის არის „მრავალგანზომილებიანი სივრცე, სადაც ერთმანეთს ერწყმის და ეჯახება სხვადასხვა კულტურული კოდი და ციტატა“. ავტორი კი არ „ქმნის“ რაღაც ახალს, არამედ არის „სკრიპტორი“, რომელიც უბრალოდ ერთმანეთს უკავშირებს უკვე არსებულ კულტურულ მასალას. ნიშანდობლივი და დასაფიქრებელია, რომ ბარტი იმ დროს ისე წერდა ავტორზე, როგორც ჩვენ დღეს ვსაუბრობთ AI-ზე და მის მიერ შექმნილ ტექსტებზე.

ბარტის ცნობილი ფრაზის თანახმად, „მკითხველის დაბადება ავტორის სიკვდილის ფასად უნდა მოხდეს“. ბარტი ამტკიცებდა, რომ ტექსტის მნიშვნელობა მკითხველის აღქმაში იბადება და არა ავტორის განზრახვაში. დღეს, ხელოვნური ინტელექტის (AI) განვითარების ეპოქაში, ეს კონცეფცია სრულიად ახლებურად გაიაზრება. თუკი ტექსტს მანქანა ქმნის, ვინ არის მისი ავტორი და როგორ იცვლება „ავტორის სიკვდილის“ თეორია ახალ ციფრულ რეალობაში?

„ავტორის სიკვდილიდან“ „ავტორის გაქრობამდე“ – ბარტი და AI

ხელოვნური ინტელექტის მიერ გენერირებული ტექსტები, დაწყებული მარტივი ახალი ამბებიდან, დასრულებული რთული პოეტური და ფილოსოფიური ნაშრომებით, სულ უფრო და უფრო ინტეგრირდება ჩვენს ყოველდღიურობაში. ეს ტექნოლოგიური ნახტომი ძირეულად არყევს ავტორობის ტრადიციულ გაგებას, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში ადამიანის ცნობიერებასთან, გამოცდილებასა და შემოქმედებით უნართან იყო გაიგივებული.

როლან ბარტისთვის „ავტორის სიკვდილი“ მეტაფორა იყო, ციფრულ ეპოქაში კი ეს მეტაფორა იქცა რეალობად.

ბარტისთვის ავტორი იყო ძალაუფლების სიმბოლური ფიგურა, რომელსაც დასავლურმა კულტურამ ღმერთის ფუნქცია მიანიჭა ლიტერატურაში.
ეს ავტორი ქმნის ტექსტს როგორც კაპიტალს და ფლობს მას, ანუ იქმნება კავშირი:
წერა ↔ საკუთრება ↔ ძალაუფლება.

ბარტი ავტორობის იდეას ახალი დროის კუთვნილებად მიიჩნევს: „ავტორის ფიგურა ახალი დროის კუთვნილებაა; როგორც ჩანს, ჩვენმა საზოგადოებამ იგი მაშინ ჩამოაყალიბა, როცა შუა საუკუნეების დასასრულ, თავისთვის აღმოაჩინა ინდივიდის ღირსება, ან უფრო მაღალი სტილით რომ ვთქვათ, „ადამიანის პიროვნება“. ამიტომაც ლოგიკურია, რომ ლიტერატურის სფეროში ავტორის „პიროვნება“ ყველაზე დიდი აღიარებით პოზიტივიზმში სარგებლობდა, რომელმაც შეაჯამა და ბოლომდე მიიყვანა კაპიტალიზმის იდეოლოგია“[1].

ახლა დავაკავშიროთ ეს იდეები AI ჩატბოტების „ავტორობასთან“. ერთი შეხედვით, AI არის ბარტის თეორიის ყველაზე სრულყოფილი ილუსტრაცია: AI ჩატბოტს არ გააჩნია ბიოგრაფია, ფსიქოლოგია, განზრახვები ან პირადი გამოცდილება. ის ბარტისეული „სკრიპტორის“ იდეალური განსახიერებაა. ის არ „გამოხატავს საკუთარ თავს“, არამედ მექანიკურად აერთიანებს, ურევს და წარმოქმნის ტექსტს იმ უზარმაზარ მონაცემთა ბაზიდან, რომელზეც გაწვრთნეს; AI-ს მიერ შექმნილი ტექსტი სიტყვასიტყვით არის „ციტატების ქსოვილი“. ის შედგება მილიონობით წიგნის, სტატიის, ვებსაიტისა და საუბრის ფრაგმენტებისგან. როდესაც ჩატბოტი „წერს“, ის ახალს კი არ ქმნის, არამედ ალგორითმულად აწყობს იმას, რაც კაცობრიობას უკვე შეუქმნია. (დაახლოებით ამას ამბობს ბარტი ავტორზეც, რომელიც სტატიის დასაწყისში განვიხილეთ)[2].

ამ პერსპექტივიდან, AI-ს მიერ გენერირებული ტექსტი არის ტექსტი „ავტორის“ გარეშე, მისი კლასიკური გაგებით. ის გვათავისუფლებს ავტორის ბიოგრაფიისა და განზრახვების ძიებისგან და გვაიძულებს, მთელი ყურადღება თავად ტექსტსა და მის ინტერპრეტაციაზე გადავიტანოთ.

თუმცა, აქ ჩნდება ახალი, გადამწყვეტი კითხვა: თუკი AI არის „სკრიპტორი“, ვინ არის ის, ვინც მას ამუშავებს?

აქ კი ავტორის როლზე პრეტენზიას აცხადებს რამდენიმე სუბიექტი:

მომხმარებელი (The User): ის, ვინც სვამს კითხვას, აძლევს დავალებას (prompt). მომხმარებელი განსაზღვრავს თემას, სტილს, სტრუქტურას. ის დირიჟორია, რომელიც მართავს AI ორკესტრს. მისი კრეატიული იმპულსის გარეშე ტექსტი არ შეიქმნებოდა.

AI მოდელის შემქმნელები (The Developers): ინჟინრები და მკვლევრები, რომლებმაც შექმნეს მოდელის არქიტექტურა, ალგორითმები და ტრენინგის მეთოდოლოგია. მათ ჩადეს სისტემაში „აზროვნების“ წესები.

მონაცემთა ბაზა (The Dataset): კაცობრიობის კოლექტიური ცოდნა და კულტურა, რომელზეც AI გაწვრთნეს. ამ გაგებით, „ავტორი“ არის კოლექტიური ცნობიერება, ყველა ის მწერალი, პოეტი, მეცნიერი და ბლოგერი, ვისი ნაშრომებიც მონაცემთა ბაზაში მოხვდა.

თავად მკითხველი: ბარტის იდეას თუ ბოლომდე გავყვებით, ავტორის ძიება უშედეგოა. მნიშვნელობა იქმნება მაშინ, როცა მკითხველი ეცნობა ტექსტს და საკუთარი ცოდნისა და გამოცდილების ფილტრში ატარებს. ამ შემთხვევაში, AI უბრალოდ ინსტრუმენტია, რომელიც ტექსტუალურ მასალას აწვდის საბოლოო „ავტორს“ – მკითხველს.

 ავტორი = მკითხველს. და აქ თავს იჩენს ახალი იდეა: ავტორი-მკითხველი. მოდი, თანმიმდევრულად წარმოვიდგინოთ ეს ციკლი: თქვენ გაქვთ იდეა, შეკითხვა, ან საჭიროება. თქვენ წერთ პრომპტს. ამ მომენტში, თქვენ ხართ ინიციატორი, იდეის ავტორი. თქვენ განსაზღვრავთ მომავალი ტექსტის მიმართულებას. რას აკეთებს AI? AI იღებს თქვენს იმპულსს და თავისი უზარმაზარი „კულტურული მეხსიერებიდან“ ქმნის ტექსტურ პასუხს. ის მოქმედებს როგორც თქვენი იდეის გამაძლიერებელი და შემსრულებელი. შემდეგ თქვენ კითხულობთ გენერირებულ ტექსტს. მაგრამ თქვენ არ ხართ პასიური მკითხველი. თქვენ ამ ტექსტს უკვე არსებული კონტექსტით, ცოდნით და იმ თავდაპირველი იდეით კითხულობთ, რომელიც თქვენვე ჩადეთ მასში. თქვენ ავსებთ ცარიელ ადგილებს, აკავშირებთ აზრებს და ანიჭებთ ტექსტს საბოლოო მნიშვნელობას. ამ მომენტში თქვენ ხართ საბოლოო ავტორი, რადგან ტექსტის აზრი სრულდება სწორედ თქვენს ცნობიერებაში. ამ ციკლში ერთადაა ავტორი-მკითხველი, როგორც ალფა და ომეგა. ტექსტი იქმნება თქვენთვის, თქვენივე მონაწილეობით და სრულყოფილებას აღწევს თქვენივე ინტერპრეტაციით. ეს არის თანაშემოქმედების (co-creation) პროცესი, სადაც თქვენ და AI პარტნიორები ხართ, მაგრამ საბოლოო აზრის მფლობელი და, შესაბამისად, ბარტისეული „ავტორი“ (რომელიც მკითხველს მოიაზრებს) თავად რჩებით.

 ავტორის დემოკრატიზაცია და „ახალი ავტორის“ დაბადება. გარკვეულწილად, დიახ, ეს ავტორის დემოკრატიზაციაა, რადგან AI აადვილებს და ყველასთვის ხელმისაწვდომს ხდის ტექსტის გენერაციას. ადამიანს, რომელსაც არ აქვს წერის გამორჩეული ნიჭი ან დრო, შეუძლია შექმნას სტატია, ლექსი, ესეი ან თუნდაც კოდი. ამ თვალსაზრისით, AI არის ინსტრუმენტი, რომელიც ანგრევს ელიტარულ ბარიერებს და „ავტორობა“ მასებში გააქვს, თუმცა… თავს იჩენს სხვა საფრთხე: ბარტი აკრიტიკებდა ავტორობას, როგორც კაპიტალისტურ კონსტრუქტს. დააკვირდით, ვინ ქმნის და აკონტროლებს დღეს ყველაზე მძლავრ AI-მოდელებს? უმსხვილესი ტექნოლოგიური კორპორაციები (Google, OpenAI/Microsoft, Meta). თუ ადრე ძალაუფლება ჰქონდა „ავტორ-გენიოსსა“ და გამომცემელს, ახლა ის კონცენტრირებულია იმ კომპანიების ხელში, რომლებიც ფლობენ „შემოქმედების საშუალებებს“ – თავად AI-მოდელებს. ინდივიდუალური ავტორი შეიძლება „მოკვდა“, მაგრამ მის ადგილს იკავებს უპიროვნო, მაგრამ გაცილებით მძლავრი კორპორაციული „ავტორი“. ეს სტრუქტურა არათუ არ არის დემოკრატიული, არამედ შეიძლება უფრო ცენტრალიზებული და მონოპოლიზებული აღმოჩნდეს. ჩვენ შეიძლება გავთავისუფლდეთ ერთი ავტორის დიქტატისგან, მაგრამ მოვექცეთ ალგორითმისა და მისი მფლობელის დიქტატის ქვეშ.

OpenAI, Anthropic, Google DeepMind, Meta და სხვები არ ფლობენ მხოლოდ პლატფორმას, ისინი ფლობენ თვითონ ტექსტის წარმოქმნის პირობებს. ეს ნიშნავს: მათ შეუძლიათ შეცვალონ სიტყვათა სემანტიკური დინამიკა (მაგ., როგორი იქნება პასუხი პოლიტიკურ, ფილოსოფიურ, ლინგვისტურ საკითხებზე); შეუძლიათ შეზღუდონ ან გააფართოონ ენებზე წვდომა, რაც გავლენას მოახდენს კულტურულ წარმოებაზე; მათ უფლება აქვთ ტექნოლოგია ჩარიონ ალგორითმის ქცევაში. ეს უკვე არა მხოლოდ პლატფორმის, არამედ წერის გარემოს კონტროლიცაა.

ნამდვილი დემოკრატიზაცია არ ნიშნავს მხოლოდ ჩატბოტზე წვდომას,
არამედ აგრეთვე – მოდელის ლოგიკაზე, მონაცემებზე და ალგორითმულ ეთიკაზე.

რა არის აქედან გამოსავალი? ალბათ უფრო მეტი ღიაობა. მომავალი უნდა იყოს Open Model-სამყარო, სადაც წერაც, აზროვნება და კოდირება უფრო ღია იქნება.

[1] როლან ბარტი, „ავტორის სიკვდილი“ – http://arilimag.ge

[2] იმ განსხვავებით, რომ ბარტის „ავტორი“ აცნობიერებს მთელ ამ პროცესს, ხოლო ჩატბოტები ამას აკეთებენ გაუაზრებლად, გაუცნობიერებლად, ალგორითმებით.

პროექტებით სწავლება 21-ე საუკუნის დიდი გამოწვევაა. ამ გამოწვევებს ფეხი უნდა ავუწყოთ  მასწავლებლებმა, რათა დავეხმაროთ მოსწავლეებს სასწავლო პროცესში ინტეგრაციაში. საერთაშორისო პროექტები კი უფრო მეტად ეხმარება მოსწავლის როგორც საკომუნიკაციო უნარ-ჩვევების განვითარებას, ისე მის ენობრივ და ინტერნეტკულტურულ წინსვლას.

საერთაშორისო პროექტები ძირითადად ინტერნეტსივრცეში ხორციელდება. ყოველივე ეს კიდევ აიოლებს კომუნიკაციას და ხელს უწყობს ისეთი საინტერესო თემების წინა პლანზე წამოწევას, რომლებიც სკოლისა და მოსწავლეებისთვის ძალიან მნიშვნელოვანია. პარტნიორი სკოლები წარმატებულად მიიჩნევენ იმ პროექტებს, რომლებიც გამოირჩევა კარგად დაგეგმილი აქტივობების ბალანსითა და საკომუნიკაციო ტექნოლოგიების გამოყენებით. ასეთი პროექტები მიიჩნევა უცხო ენების სწავლების საუკეთესო საშუალებად. მოსწავლეებს სხვადასხვა ქვეყნის წარმომადგენელ თანატოლებთან და მასწავლებლებთან ერთად საშუალება ეძლევათ, როგორც წერითი კომუნიკაციის, ისე სწავლა-სწავლებისათვის საჭირო ღირებული უნარ–ჩვევებისა და ინტერკულტურული თუ სოციოკულტურული უნარ–ჩვევების გამომუშავების ხელშეწყობაში.

პროექტების თემა შეიძლება ორიენტირებული იყოს, როგორც საგნობრივ, ისე ინფორმაციულ–საკომუნიკაციო უნარების ინტეგრაციაზე. ასეთი პროექტები კი ემსახურება – ისტ– კომპეტენციების ამაღლებასა და საინფორმაციო ტექნოლოგიების ინტეგრირებას სხვა საგნობრივ ჭრილში და მის ყოველდღიურ გამოყენებას სასწავლო პროცესში.

საერთაშორისო ინტერნეტპროექტებში მონაწილეობას დიდი სარგებელი მოაქვს მოსწავლეებისათვის, რაც თავის მხრივ სწავლის უნარის განვითარებას უწყობს ხელს. პროექტით დაგეგმილ აქტივობებში შესაძლებელია მთელი კლასის ჩაბმა, მიუხედავად მათი აკადემიური მოსწრებისა. პროექტი ხომ თავის მხრივ გუნდურ ერთსულოვნებას მოითხოვს, სადაც ყველას ეძლევა შესაძლებლობა, საკუთარი მოსაზრება თუ პოზიცია ჩამოაყალიბოს. ეს კი საერთო ჯამში სასწავლო პროცესს მრავალფეროვანს ხდის.

დღეს კი მინდა, გაგიზიაროთ ჩემი ერთ-ერთი წარმატებული საერთაშორისო პროექტის ქართული ვერსია, რომელიც ევროპელ პარტნიორებთან ერთად საგნების – ისტორიის, მოქალაქეობის, გეოგრაფიის, უცხო ენებს და ისტ-ის ინტეგრირებით განხორციელდა.

პროექტის სათაური: ჩემი ქალაქის გმირები და მათი უცნობი ისტორიები

პროექტის მოკლე აღწერა

დღეს, როდესაც ყველაზე მნიშვნელოვანია საკუთარი ქვეყნის საინტერესო სახით წარმოდგენა, ყველა ადამიანის უმთავრესი საფიქრალი უნდა იყოს, როგორ გააცნოს საკუთარი ადგილის, ქვეყნის კულტურული მემკვიდრეობა სხვა ქალაქში ან სხვა ქვეყანაში მცხოვრებ ადამიანებს. ამ პროექტის საშუალებით მოსწავლეები შეისწავლიან და გაიაზრებენ საკუთარი ქალაქის, ქვეყნის ისტორიულ წარსულს; იმ ადამიანების ღვაწლს, რომლებმაც კონკრეტული კვალი დატოვეს ისტორიაში და შექმნეს მომავალი, რომელშიც ვცხოვრობთ. მოსწავლეები შეეცდებიან, ფართო მასშტაბით გააცნონ საკუთარი კუთხის გმირების ისტორია ყველა დაინტერესებულ ადამიანს; შეადარონ თავიანთი ქვეყნის კულტურული მემკვიდრეობა მეგობარი ქვეყნების კულტურას, მათ მიღწევებს, გამოკვეთონ საერთო მახასიათებლები და გააღრმაონ თანამშრომლობა. უნდა მოხდეს ინფორმაციის გაცვლა. ყველა მოსწავლისათვის განსაკუთრებით საინტერესოა საკუთარი ადგილის გმირების ისტორიების მოძიება და გაცნობა, ყოველივე ეს ხელს უწყობს მოსწავლეში კვლევის, წიგნიერების, მოქალაქეობის კომპეტენციების განმტკიცებას; ქვეყნებს შორის დამეგობრების, კომუნიკაციისა და საგნობრივი კომპეტენციების გაცნობას.

პროექტი მიზნად ისახავს:

• მოსწავლეს განუვითარდეს საკუთარი კუთხის ისტორიული ფასეულობების კვლევის, ინფორმაციის მოპოვებისა და ორგანიზების უნარი;
• მოსწავლეებმა შეძლონ საკუთარი პოზიციის დაცვა კონკრეტული საკითხის მიმართ;
• ისწავლონ საკითხისადმი კრიტიკული მიდგომა და მისი დაცვა;
• შეძლონ სხვადასხვა საგანში მიღებული ცოდნის ინტეგრირება კონკრეტულ საკითხთან მიმართებაში;
• შეძენილი ცოდნა პრეზენტაციის სახით და სხვადასხვა ტექნიკური, თუ ბეჭდური საშუალების გამოყენებით გააცნონ ფართო საზოგადოებას;
• შექმნან საჭირო რესურსები, როგორც ქართულ, ასევე ინგლისურ ენაზე;
• მოძებნონ საერთო ნიშნები საკუთარი ქვეყნის გმირებისა და მათი განვლილი გზის შესახებ;
• განუვითარდეთ თანამშრომლობისა და კომუნიკაციის უნარები.

პროცესის აღწერა

მოსწავლეები ერთმანეთს შეენაცვლებიან თვეების მიხედვით. ყველა პარტნიორს ექნება შესასრულებელი ერთი დავალება. მოსწავლეები დაიყოფიან გუნდებად და მოიძიებენ ინფორმაციას, ბიბლიოთეკებში; აიღებენ ინტერვიუებს, სხვადასხვა რესპონდენტებთან მოიძიებენ ისტორიებით გამდიდრებულ ვიდეო- თუ ფოტომასალებს. შექმნიან პრეზენტაციებს და ერთმანეთს გაუზიარებენ. შეხვედრები გაიმართება ითვინინგის პლატფორმაზე, სადაც მოხდება ინფორმაციის გაცნობა, გაიმართება დისკუსიები. შეხვედრები გაიმართება თვეში ერთხელ, საჭიროების მიხედვით – თვეში ორჯერაც კი. მთელი თვე კი სამუშაო პროცესებს დაეთმობა. ყველა მონაწილე საკუთარი ქვეყნის გმირების უცნობ და საინტერესო მასალებს მოიძიებს. მასალიდან გამომდინარე ტექნოლოგიების გამოყენებით შეიქმნება საინტერესო რესურსები სხვადასხვა ენაზე. პროექტი განხორციელდება ოთხი თვის განმავლობაში, პარტნიორი სკოლები შექმნიან საერთო რესურსებსაც, რომლებსაც გააცნობენ ფართო საზოგადოებას.

ძირითადი აქტივობები:

• თებერვალი: მოსწავლეები მოიძიებენ მასალებს ადგილობრივი ქალაქის გმირების შესახებ სხვადასხვა დამხმარე რესურსის გამოყენებით. მოიკვლევენ საინტერესო ისტორიებს. ჩაატარებენ გამოკითხვას, მასალას შეაჯამებენ მიღებული პასუხების საფუძველზე. აიღებენ ინტერვიუებს ამ გმირების შთამომავლებისგან. მასალას დაახარისხებენ და მოამზადებენ პრეზენტაციებს. შექმნიან პროექტის ლოგოს და შესაბამის პოსტერს.
• მარტი: მოსწავლეები მოძიებული ინფორმაციის ფონზე შექმნიან ვიდეოკოლაჟებს, სათაურით: „ჩვენი კუთხის გმირების საინტერესო ისტორიები“. მოიძიებენ ფოტომასალას ამ ადამიანების შესახებ. წინ წამოსწევენ უცნობ დეტალებს.
• აპრილი: მოსწავლეები მოძიებული მასალის საფუძველზე შექმნიან ელექტრონულ წიგნებს. პოსტერებს, შეაფასებენ საკუთარი ხედვით. გააკეთებენ კომენტარებს.
• მაისი: შეიქმნება საბოლოო რესურსი, მრავალენოვანი სახელმძღვანელოები დაინტერესებული ადამიანებისათვის, ორი პადლეტის დაფა პარტნიორი სკოლებისათვის, სადაც პროცესების პარალელურად განთავსებული იქნება სამუშაო მასალები. მომზადდება საინფორმაციო გაზეთები, ტექნოლოგიების გამოყენებით. გაიმართება პრეზენტაცია და მოხდება შედეგების შეფასება. მასალები აიტვირთება ბლოგზე.

მოსალოდნელი შედეგები

მოპოვებული მასალის საფუძველზე და ჩატარებულ კვლევებზე დაყრდნობით მოსწავლეები შექმნიან სხვადასხვაენოვან წიგნებს, პოსტერებს, პადლეტის დაფებს, ვიდეორგოლებს, რომლებზეც განთავსებული იქნება უცნობი მასალები. მოეწყობა პრეზენტაციები, სადაც პარტნიორი სკოლები მუშაობის შედეგებს წარმოადგენენ. აგრეთვე მოძიებულ მასალას ყველა თავისი სიახლით განათავსებენ ინტერნეტსივრცეში. აღნიშნული პროექტი ხელს უწყობს სხვადასხვა რეგიონისა და ქვეყნის მოსწავლეების დამეგობრებასა და მათში თანამშრომლური უნარების განვითარებას. ისინი დაინტერესდებიან თავიანთი კუთხის ადამიანების ისტორიით, რაც მნიშვნელოვანი წინაპირობაა საკუთარი ქვეყნის მოქალაქეობრივი ღირებულებების ჩამოყალიბებისა და ისტორიის პოპულარიზაციისათვის. მოსწავლეები გაიღრმავებენ ცოდნას ენობრივი თვალსაზრისითაც და გამოიმუშავებენ ოცდამეერთე საუკუნის საჭირო უნარ-ჩვევებს.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. მ. არახამია, „პროექტზე დაფუძნებული სწავლება“, ახალი განათლება, 25 ივნისი 2025;
2. ნ. შუბითიძე, „პროექტული სწავლება ფორმალურ განათლებაში“, ჟურნ. მასწავლებელი, 30 იანვარი, 2024;
3. „ციფრული მოქალაქეობის შესახებ განათლების განვითარება და ხელშეწყობა“, 2020 წელი 21 ნოემბერი, ევროპის საბჭო;
4. ქ. ნინიძე „პროექტზე დაფუძნებული სწავლება და მისი პერსპექტივები“, ჟურნ. მასწავლებელი N 5 2011, მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ეროვნული ცენტრის გამოცემა: 46–59;
5. მ ბოჭორიშვილი, „როგორ შევადგინოთ საგანმანათლებლო პროექტი“ – გზამკვლევი მასწავლებლებს. https://mastsavlebeli.ge/uploads/resursebi/proeqti.pdf.

მასწავლებლობა უდიდეს პასუხისმგებლობაა. რაც, უფრო ვითარდება სამყარო, მით უფრო იზრდება მასწავლებლის როლი და მით მეტი ძალისხმევა, მოთმინება, სიყვარული და თავდადება გვჭირდება მიზნის მისაღწევად: სწორად ჩამოვუყალიბოთ ფასეულობები ჩვენს მოზარდებს და ვასწავლოთ სამყაროს სწორი ხედვა.

თემა, რომელზეც დღეს მინდა ვისაუბრო, ვფიქრობ, არაერთ ჩემს კოლეგას დააინტერესებს. საკითხი ეხება მასწავლებელი დედისა და შვილის ურთიერთობას სწავლა-სწავლების პროცესში.

შვილთან ურთიერთობა მასწავლებლისთვის არის საფუძვლიანი და მრავალმხრივი ექსპერიმენტი და კვლევა, რომელიც ხელს უწყობს არა მხოლოდ ცოდნის შეძენას, არამედ შვილის სრულფასოვან, დახვეწილ პიროვნებად ჩამოყალიბებას. დედა-მასწავლებელი, რომელიც მუშაობს შვილთან, ან ქმნის საფუძველს, რომელიც ხელს უწყობს ბავშვის თვითშეფასების ამაღლებასა და თავდაჯერებულობის განმტკიცებას, ან კიდევ პირიქით, იმედგაცრუებისკენ და დაბალი თვითშეფასებისკენ უბიძგებს მას!

ჩემს პრაქტიკაში ხშირად შევხვედრივარ ორივე კატეგორიის მასწავლებელს: პირველი – პედაგოგი, რომელიც შვილს განსაკუთრებით მკაცრად ექცევა და ყოველთვის ყველაზე მეტს სთხოვს, არცერთ შეცდომას არ აპატიებს და ხშირად მიუთითებს, რომ მასწავლებლის შვილობა მას მეტად ავალდებულებს; და მეორე – პედაგოგი, რომელიც საკუთარ შვილს პრივილეგიას ანიჭებს, შეცდომებზეც წაუყრუებს და ნებსით თუ უნებლიეთ მის მიმართ მიკერძოებულობას იჩენს.

როდესაც ფაქტის წინაშე აღმოვჩნდი და ჩემი შვილის მასწავლებლობა დამევალა, განსაკუთრებით მძაფრად ვიგრძენი საკითხის სიღრმე. იმ დღიდან მოყოლებული მუდმივ რესპონდენტად მყავდა საკუთარი მე – რომელსაც შვილთან კლასში ურთიერთობის დეტალებზე ვუსვამდი შეკითხვებს. მუდამ ეჭვის ჭია მღრღნიდა – არ მინდოდა რომელიმე მხარე უპირატესი ყოფილიყო – დედის ან მასწავლებლის.

„ჭეშმარიტი მასწავლებელი იცავს თავის მოსწავლეებს საკუთარი პირადი გავლენისგან“. დღემდე მაწუხებდა კითხვა, რამდენად დავიცავი ჩემი შვილი პირადი გავლენებისგან.

დღეს ერთ-ერთი სემესტრული ესეის წყალობით, რომელსაც ქვემოთ წარმოგიდგენთ, ამ შეკითხვაზე პასუხი ვიპოვე და თავი უბედნიერესად ჩავთვალე, როგორც დედამ და როგორც მასწავლებელმა. მომინდა, ეს გამოცდილება და ნოველად ჩამოყალიბებული შვილის ესეი კოლეგებისთვის გამეზიარებინა და მოკრძალებულად კიდევ ერთხელ მეთქვა: ნუ დავაკისრებთ ზედმეტ ტვირთს მოსწავლეს მასწავლებლის შვილობის გამო, ის ისეთივე ბავშვური და მიამიტია, როგორც სხვები; ნურც ზედმეტ პრივილეგიას მივანიჭებთ, რადგან მის თანატოლებს თვალი უნდა გავუსწოროთ და მათთან მართალი უნდა ვიყოთ, რათა ბოლომდე სჯეროდეთ ჩვენი!

დედის ხმა დაფასთან…

დაფასთან ვდგავარ. თეთრ ცარცს ხელში ვატრიალებ, გულში კი ისეთი გრძნობა მაქვს, თითქოს მთელი კლასის წინაშე ორჯერ უნდა ვიპოვო საკუთარი თავი — როგორც მოსწავლემ და როგორც შვილმა. ზურგს უკან მესმის ხმა, რომელიც ჩვილობიდანვე მიზიდავს და მამშვიდებს, ახლა კი უცებ უცხო ტონს იღებს.

ეს ხმა დედაჩემისაა. ის ჩემი მასწავლებელია.

როცა დედა შენი მასწავლებელია, ეს არც უპირატესობაა და არც ტვირთი — ეს უბრალოდ სხვა სამყაროა, რომელშიც ყველაფერს სხვა თვალით უყურებ. თითქოს ერთი უბრალო გაკვეთილი ყოველთვის ოდნავ მეტია შენთვის. ხანდახან ვფიქრობ, გამართლებაა თუ არა, როცა დედა შენი მასწავლებელია, სამყაროს სხვა რაკურსით უყურებ – თითქოს ყველა ნაბიჯს ოდნავ მეტი ფერი აქვს, ყველა პასუხს ოდნავ მეტი მნიშვნელობა. ბავშვობაში ამას ვერც ვხვდებოდი ბოლომდე – უბრალოდ მქონდა მუდმივი სიფრთხილე.

დედაჩემის მოსწავლე ვიყავი. დედა არასდროს ყოფილა ისე მკაცრი, რომ გრძნობები დამეკარგა. ის ყოველთვის ცდილობდა, ჩემ უკან მდგარიყო – არა როგორც დედა, არამედ როგორც ფრთხილი დამკვირვებელი, რომელიც მელოდებოდა, როდის გადავდგამდი ნაბიჯს.

მაგრამ მაინც — ჩემი ეს პასუხისმგებლობა ყოველთვის დიდი იყო. პატარა ბავშვივით ვეღარ ვბრაზობდი, როცა რამე არ გამომდიოდა. იმიტომ, რომ კლასში დედაჩემი იყო. ყველა ჩემს ნაბიჯს ორმაგი ფასი ჰქონდა — მისი შვილის ნაბიჯიც იყო და მისი მოსწავლისაც. მე საუკეთესო უნდა ვყოფილიყავი. ჩემგან არავინ ელოდა, რომ უბრალოდ კარგი ვყოფილიყავი. თითქოს ის, რაც სხვას კარგ მოსწავლედ აქცევდა, ჩემთვის მხოლოდ მინიმუმი იყო. ალბათ იმიტომ, რომ მე მისი სახელის შემოქმედი ვიყავი, მისი პროფესიის გაგრძელება — სახელის, რომელსაც მაშინაც ვიცავდი, როცა თვითონ კლასში არ იყო. ხანდახან მინდოდა, კლასელებივით რაღაც დამეტოვებინა სახლში ან მეძინა მშვიდად. მაგრამ მე უნდა ვყოფილიყავი „მისი შვილი“ – ზუსტად ისეთი, როგორსაც ის არ მოითხოვდა, თუმცა მე მაინც ვგრძნობდი, რომ უნდა ვყოფილიყავი. თითქოს ერთ უბრალო შეცდომასაც შეეძლო, დედას პიროვნება შეელახა. ეს კი სინამდვილეში ჩემში გამჯდარი განცდა იყო, რომელსაც არავინ მახვევდა თავს – მე თვითონ ვფიქრობდი ასე. იმიტომ, რომ მისი შვილი ვიყავი. ამიტომ ეს ყველაფერი ჩემთვის მუდამ პასუხისმგებლობა იყო – არა სიმძიმე, არა იმის შეგრძნება, რომ ვიღაც მაკვირდება — არამედ შინაგანი ვალდებულება, რომ დედას იმედები არ უნდა გამეცრუებინა. იმედები, რომელთა შესახებაც ხმამაღლა არასდროს არაფერი უთქვამს. უბრალოდ ჩუმად მიყურებდა და ჩემს გაზრდას ელოდებოდა.

საშინელი შიშიც მქონდა ხანდახან – რომ ჩემი საქციელის გამო ის იმედგაცრუებას იგრძნობდა. მაგრამ ეს არასდროს უთქვამს. ის ყოველთვის არჩევდა დუმილს, რომელიც მეხმარებოდა. არასდროს მახსენდება, რომ ხმამაღლა ეთქვას – „შენ უფრო მეტი უნდა იცოდე, იმიტომ, რომ ჩემი შვილი ხარ’’. მაგრამ მის თვალებში ეს თითქოს მუდმივად იკითხებოდა, და ეს არ იყო ზეწოლა – ეს იყო იმედი, რომ ის მასავით სუფთა ადამიანს გაზრდიდა.

დედა ზედმიწევნით იცავდა ბალანსს. არასდროს ყოფილა მასწავლებელი, რომელიც შვილს თვალს აარიდებდა ან პირიქით – გამორჩეულად მოექცეოდა. მე ვიყავი მისი ერთ-ერთი მოსწავლე – არც მეტი, არც ნაკლები. მისთვის მთავარი იყო სისუფთავე — სწავლებაშიც, ურთიერთობაშიც, და ეს სისუფთავე მის დამოკიდებულებაშიც იგრძნობოდა. ის არასდროს მაძლევდა პრივილეგიებს, არ მაცდუნებდა ამ გზით. დღეს, ზრდასრულობაში ვხედავ: სწორედ ეს ყოფილა მისი სიჩუმის ყველაზე დიდი გაკვეთილი — რომ წარმატებულ ცხოვრებას მხოლოდ სხვების მხარდაჭერით კი არა, საკუთარი შრომითაც შეიძლება მიაღწიო.

სწორედ აქედან დაიწყო ჩემი გააზრებული ბავშვობა – იქ, სადაც სხვებისთვის გაკვეთილი უბრალოდ დრო იყო, ჩემთვის ის იყო პატარა სარკე, რომელშიც დედას ამაყი თვალები უნდა დამენახა. ამ გამოცდილებამ მასწავლა ყველაზე მთავარი: სიყვარული მხოლოდ მოფერება არ არის. სიყვარული — ხშირად უკომპრომისო სიმკაცრეცაა. დედამ მასწავლა, რომ თავი უნდა დავიცვა, რომ პასუხისმგებლობა უნდა ვიგრძნო და ვიყო სამართლიანი.

ის გაკვეთილები წარსულში დარჩა, მაგრამ ხმა არ გამქრალა. ის ჯერ კიდევ ჩამესმის – ხმა, რომელიც აღარ იმეორებს ჩემს სახელს, მაგრამ ჩემს ყოველდღიურობაზე მაინც ახდენს გავლენას. იმავე ხელით, რომელშიც ცარცი მეჭირა, ახლა კალამს ვატარებ, სხვის შვილებს ვასწავლი და ხანდახან, როცა რაიმეს ვიტყვი, ვგრძნობ — ის ხმაა. დედას ჰგავს. მკაცრი, მაგრამ სიყვარულით სავსე. და ხშირად ვფიქრობ – რას იზამდა დედა? როგორ გაიღიმებდა, როგორ გაივლიდა დაფის წინ, როგორ დადგებოდა ჩემს ადგილას. ვხვდები — მაშინ ვერც კი ვიაზრებდი, რა დიდი საქმე გააკეთა. რომ არ იყო ეს უბრალოდ შვილის აღზრდა, ეს იყო მისი ადამიანად ჩამოყალიბება.

ყველა მასწავლებელს სახელით ვიხსენებ. დედას კი, როცა ვიხსენებ, პირველ რიგში მისი ხმა ჩამესმის დაფასთან. და ეს საკმარისია, ვიცოდე – ყველა ჩემი შრომა, ყველა ჩემი ნაბიჯი, ყველა ის სიტყვა, რომელსაც გაკვეთილზე წარმოვთქვამ — სწორედ იმ ხმაში დაიბადა, იმ დღეს, როცა დაფასთან მისი თბილი ხმა პირველად გავიგონე.

დღეს მადლობელი ვარ იმ დაფის, იმ ზურგის, რომელსაც ჩავყურებდი. იმ ტონის, რომელიც მაშინ ზედმეტად მკაცრი მეჩვენებოდა, რადგან საბოლოოდ მან მასწავლა –სწორედ ესაა ნამდვილი სიყვარული.

დედის ხმა დაფასთან – ჩემი ცხოვრების ხმა იყო. და მე მიხარია, რომ მე მყავდა დედა,

რომელმაც მასწავლა, როგორი უნდა იყოს ადამიანი — სამართლიანი, თავდაჭერილი და… ადამიანური.

ამ თემაზე ბევრს არ ვსაუბრობ, უბრალოდ ვიცი — მე დღეს მის ხმას ვატარებ.

და ეს ყველაზე დიდი საჩუქარია.

დედის ხმა დაფასთან – ჩემი ცხოვრების ხმაა.

მაშინ მაბნევდა.

დღეს კი, როცა ყველაფერი გავიაზრე, მინდა ისევ ის ხმა გავიგონო.

…

არ ვიყავი საკმარისად მადლიერი.