(მე-9 წერილი სერიიდან ,,სწავლის ძირი”)

წინამდებარე წერილით ვაგრძელებთ სერიას ,,სწავლის ძირი” და შემოგთავაზებთ პირველი კვირების განმავლობაში დაგეგმილი სწავლების წარმატებულად წარმართვისთვის განმავითარებელი შეფასების გამოყენებას. აქ შევეხებით ფონოლოგიური უნარების სწავლებისთვის საჭირო განმავითარებელ ისნტრუმენტებს. კერძოდ, სიტყვებით დამარცვლასა და მარცვლებით მანიპულირებას. სანამ უშუალოდ ჩვენ მიერ შემუშავებულ შეფასების რუბრიკებსა და ჩეკლისტს შემოგთავაზებთ, ზოგადად ვისაუბროთ განმავითარებელ შეფასებაზე.

შესავალი

— რა სიტყვა გახსენდებათ მყისიერად, როდესაც საუბარს იწყებენ განმავითარებელი შეფასების შესახებ?

არცთუ ბევრჯერ, მაგრამ არც მხოლოდ სამჯერ დამისვამს მასწავლებლებისთვის ეს შეკითხვა და მოუთმენლად დავლოდებივარ პასუხებს. ჩემი დაკვირვებით, მასწავლებელთა დაახლოებით ნახევარი ამ შეკითხვაზე პასუხად ამბობს/წერს ან ,,უკუკავშირს’’, ან ,,კომენტარს’’ (ამ ორ სიტყვას სინონიმებად განვიხილავ ამ კონტექსტში.).

მასწავლებელთა ძირითად ნაწილში განმავითარებელი შეფასების შესახებ ასეთი წარმოდგენების არსებობა არის სწავლების ამ განუყოფელი კომპონენტის მიერ სასწავლო პროცესის დამახინჯების მნიშვნელოვანი მიზეზი, ნაცვლად იმისა, რომ მისი (ამ პროცესის) სამკაული იყოს.

როგორ აღმოვაჩინე, რომ მასწავლებლებს არ ესმით განმავითარებელი შეფასების არსი?

მასწავლებლებს სანამ ვახსენებთ, აღსანიშნავია, რომ გაუგებრობის წყარო თავად ეროვნული სასწავლო გეგმა და მასში არსებული ჩანაწერებია განმავითარებელი შეფასების შესახებ.

პირველი გაუგებრობის განმაპირობებელი ისაა, რომ ამ კომპონენტს შეფასება ჰქვია. ეს იწვევს არასწორ გაგებას, რადგან აქვეა დაპირისპირებული მეორე სახის შეფასება — განმსაზღვრელი შეფასება. და თუკი განმსაზღვრელი შეფასება გულისხმობს მოსწავლეებისთვის ნიშნის დაწერას, მაშინ მეორე სახის ანუ განმავითარებელი შეფასება იგულისხმებს ნიშნის გარეშე მოსწავლის შეფასებას ანუ ვარსკვლავებისა და მზეების მიცემას, კომენტარებისა და შენიშვნების, უკუკავშირის თქმას თუ დაწერას და ა. შ.

შედეგად, მოსწავლეები ვერ აკეთებენ დასკვნებს საკუთარი მიღწევების შესახებ. ვერ აკავშირებენ ზოგადი ხასიათის რეკომენდაციებს საკუთარ ნამუშევრებთან და თუკი კონკრეტულ ხარვეზზე თავს არ დაახლევინებ, ისე ვერცკი შეამჩნევენ გამოსასწორებელ ნაკლს. მასწავლებელმა თავიდანვე უნდა მიაჩვიოს ბავშვები, საერთო რეკომენდაციების მოსმენისას ეძებონ ხარვეზები საკუთარ ნამუშევარში და იზრუნონ მათს აღმოსაფხვრელად.

როგორ აღმოვაჩინე, რომ უკუკავშირი არის ხელისშემშლელი განმავითარებელი შეფასების საჭიროებისამებრ წარმართვისთვის?

რადგან უკუკავშირი არასწორად მიაჩნიათ განმავითარებელი შეფასების მთავარ კომპონენტად და მასწავლებლები განმავითარებელი შეფასების აღქმა-დანახვას მხოლოდ მაშინ ახერხებენ, თუკი უკუკავშირს ხედავენ ან ესმით, ეს იმთავითვე განაპირობებს პროცესის არასწორად აღქმა-გაგებას.

მაგრამ უკუკავშირის გარეშე წარმოუდგენელია სწავლება, ვერც მოსწავლე ისწავლის ეფექტურად, თუკი მას არ ექნება საჭირო უკუკავშირი საჭირო დროს. აქ ყველაზე შესაფერისი რუსთველის სიტყვებია ,,ზოგჯერ თქმა სჯობს არათქმასა, ზოგჯერ თქმითაც დაშავდების!” ზუსტად: ზოგჯერ უკუკავშირის მიცემა სჯობს, ხოლო ზოგჯერ უკუკავშირის მიცემა აზარალებს სასწავლო პროცესს.

დასკვნები

განმავითარებელი შეფასების სტრატეგიები/მეთოდები, როგორც ასეთი, არ არსებობს. არსებობს სასწავლო სტრატეგიები/მეთოდები, რომლებიც გამოიყენება მიზნობრივად ანუ ეფექტოვნად (ეფექტურადაც და ეფექტიანადაც) და არსებობს სასწავლო სტრატეგიები ანუ მეთოდები ანუ აქტივობები, რომლებიც გამოიყენება არამიზნობრივად ანუ არაეფექტოვნად ანუ არა მოსწავლეზე ორიენტირებულად.

თუკი სასწავლო სტრატეგიები წარმოადგენს ამავდროულად განმავითარებელი შეფასების სტრატეგიებს, ე. ი. იგი მოსწავლეზე ორიენტირებული, მიზნობრივი სასწავლო სტრატეგიებია. ხოლო როდესაც ბრწყინვალე მეთოდი/სტრატეგია არ არის ამავდროულად განმავითარებელი შეფასების ინსტრუმენტი, მაშინ ისინი არაა მოსწავლის მაქსიმალურ განვითარებაზე ორიენტირებული და ტარდება მხოლოდდამხოლოდ ფორმალურად, სასწავლო პროგრამის გავლისა და დაფარვის მიზნით ისე, როგორც ტარდებოდა და ტარდება საგნობრივი გაკვეთილების საკმაოდ დიდი ნაწილი.

განმავითარებელი შეფასება არ არის მოსწავლის შეფასება, ეს არის სასწავლო პროცესზე დაკვირვება და მასში ცვლილებების შეტანა.

უკუკავშირის მიცემა მოსწავლისთვის უნდა განაპირობებდეს მის წაქეზებას და წახალისებას. იმის აღნიშვნა და შენიშვნა, თუ რა ეშლება მოსწავლეს და როგორ გამოასწოროს ეს შეცდომა, ვერ გამოიწვევს ვერც წაქეზებას და ვერც წახალისებას. პირიქით, ეს მოსწავლის დემოტივაციას იწვევს. შესაბამისად, უკუკავშირი, რომელიც მოსწავლის დემოტივაციას იწვევს, ანუ შენიშვნის შემცველი უკუკავშირი ვერ ჩაითვლება განმავითარებელი შეფასების ინსტრუმენტად. თუმცკი, იგი იქნება სასწავლო აქტივობა, რომელსაც არაფერი აქვს საერთო განმავითარებელ შეფასებასთან ანუ დამაზიანებელი სასწავლო აქტივობაა.

ზოგჯერ შენიშვნის მიცემა აუცილებელ და უმოკლეს გზას წარმოადგენს მოსწავლის სწავლა-განვითარებისთვის. შორს რომ არ წავიდეთ უცხოური ენის შესწავლის პროცესში გარკვეული გამოთქმის ჩამოსაყალიბებლად მყისიერი გასწორებები (ოღონდ არა ყოველთვის) განაპირობებს სწორ მეტყველებას. ამ პროცესს საერთო არაფერი აქვს განმავითარებელ შეფასებასთან, ეს შესწორებები ჩვეულებრივი სასწავლო აქტივობები, პროცედურებია, რომელიც მხოლოდდამხოლოდ მაშინ გადაიქცევა განმავითარებელი შეფასებისთვის სასარგებლო პროცედურებად, როდესაც მასწავლებელი ამ შენიშვნებს, შესწორებებს ცვლის მოსწავლის რეაქციისდაკვალად.

გაგვიგრძელდა სიტყვა. გავეცნოთ რამდენიმე რუბრიკას კომპეტენციების მიხედვით, რომელთა გამოყენებაც გვაჩვენებს, თუ რა ცვლილებები უნდა შევიტანოთ სწავლებაში, რათა მეტ წარმატებას მივაღწიოთ მეორე მცდელობისას.

დასაწყისში განვიხილოთ პროცესი, თუ როგორ შეიძლება შევადგინოთ სასწავლო საკითხის, კომპეტენციის შეფასების რუბრიკა.

1. კომპეტენცია: ფონოლოგიური უნარები (სიტყვების დამარცვლა-გამთლიანება)

ამ კომპეტენციისთვის განმავითარებელი შეფასების რუბრიკის შექმნისთვის, თავდაპირველად დავფიქრდეთ, რა უნდა გააკეთოს, რა უნდა მოასწროს, რა მოსწრება უნდა გვაჩვენოს წარმატებულმა მოსწავლემ და აღვწეროთ ეს ქმედება:

მოსწავლე მარცვლავს ზეპირად ნათქვამ სიტყვებს, დამარცვლით ნათქვამ სიტყვებს ამთლიანებს და წარმოთქვამს, ამოიცნობს და ასახელებს ზეპირად ნათქვამ სიტყვებში მარცვალთა რაოდენობას.

რა შეიძლება ვთქვათ ამ აღწერილობის შესახებ? თითქოსდა, თვალნათლივ აღწერს იმ კომპეტენციას, რომელიც სიტყვების დამარცვლაზე შეიძლება წარმოაჩინოს მოსწავლემ. მაგრამ დაკვირვებული მასწავლებელი (და ქართველი მასწავლებელი ხომ მეტად დაკვირვებულია?!) ადვილად აღმოაჩენს რამდენიმე გარემოებას:

• ზოგიერთი მოსწავლე შეიძლება ამთლიანებდეს და სწორად წარმოთქვამდეს დამარცვლით ნათქვამ სიტყვებს, მაგრამ სწორად ვერ მარცვლავდეს იმავე სიტყვებს ან სწორად ვერ ასახელებდეს სიტყვებში მარცვალთა რაოდენობას.
• ზოგიერთი მოსწავლე შეიძლება სწორად მარცვლავდეს იმ სიტყვებს, რომლებზეც უკვე ნავარჯიშები არიან, მაგრამ ვერ ახერხებდეს გაუვარჯიშებელი სიტყვების (არა მაინცდამაინც უცნობი სიტყვების, არამედ იმ სიტყვების, რომელთა დამარცვლაზე ჯერ არ უვარჯიშიათ) სწორად დამარცვლას.

ზემოთ აღწერილი დაკვირვებების გათვალისწინებით ამ კომპეტენციის შეფასების რუბრიკა შემდეგ სახეს მიიღებს:

2. კომპეტენცია: ფონოლოგიური უნარები (მარცვლებით მანიპულირება)

ზემოთ შემოთავაზებული ორი კომპეტენციის მიხედვით დავამზადოთ ჩეკლისტი, რომლის გამოყენებითაც მოვინიშნავთ ამა თუ იმ მოსწავლის მიღწევებს, რათა შევთავაზოთ ახალი მიზანმიმართული დავალებები კონკრეტული ბარიერის დასაძლევად.

გავიმეოროთ: ჩვენ ახალი დავალებების შესათავაზებლად ვიყენებთ განმავითარებელი შეფასების ამ ინსტრუმენტებს და არა იმისთვის, რათა პირვეკლასელებს ვუთრათ, რომ:

• ,,შენ ბრწყინვალედ ახერხებ ზეპირად ნათქვამი სიტყვების დამარცვლას, მაგრამ გიჭირს დამარცვლით ნათქვამი სიტყვების გამთლიანება და სწორად დასახელება. ძალიან გთხოვ, მეტი ყურადღება მიაქციე ამას, ჩემო კუდრაჭა!..” ან
• ,,შენ შესანიშნავად ახერხებ სიტყვებში პირველი მარცვლის იდენტიფიცირებას და მის ჩანაცვლებას ჩემ მიერ შემოთავაზებული სხვა მარცვლით, რათა ახალი სიტყვა წარმოთქვა. ზოგიერთ შემთხვევაში გაგიჭირდა იმავე ოპერაციის ჩატარება ბოლო მარცვლებზე. რატომ, ჩემო სიხარულო?! რამე დაგაკელი?! გთხოვ, მეტი ივარჯიშო ბოლო მარცვლების ჩანაცვლებაზეც!..”

რაც არ უნდა გავამარტივოთ და ლექსიკურად განვტვირთოთ ზემოთ მოცემული უკუკავშირები და რაც არ უნდა მოვიჩლიქოთ ენა, ბავშვებისთვის ეს სრულიად უსაგნო და უსარგებლო იქნება. არა, შეიძლება გაიგონ კიდეც, რასაც ვუსწორებთ, მაგრამ გამოსწორება ვერ მოხდება სათანადოდ მომზადებული დამატებითი დავალებებით ვარჯიშის გარეშე. სწორედ ესაა განმავითარებელი შეფასების მიზანი და არა ბავშვისთვის უშინაარსო კომენტარების მიწოდება.

სიტყვა გაგვიგრძელდა. ვნახოთ დაპირებული ჩეკლისტი:

რასაკვირველია, მასწავლებელმა შეიძლება გაყოს შემოთავაზებული ჩეკლისტი ორად — როგორც წესი, ათ მოსანიშნზე მეტი რაოდენობა არაა ხოლმე მოსახერხებელი მოსწავლეზე კონცენტრირებული დაკვირვებისთვის.

ჩვენ სათანადო ყურადღება არ გავამახვილეთ იმ კონკრეტულ სიტყვებზე, რომლებზეც მოსწავლეები ვარჯიშობენ. ეს, რასაკვირველია, დამოკიდებული იქნება იმ თემატიკასა და მასალაზე, რომელიც საკლასო ოთახში მუშავდება. აღვნიშნოთ მხოლოდ ერთი, რომ, როგორც ნაცნობი, ასევე, მით უმეტეს, უცნობი სიტყვები შერჩეული უნდა იყოს ადეკვატურობისა და გონივრულობის ფარგლებში. კონკრეტული მაგალითები განვიხილოთ შემდეგ წერილში, რომელიც ბგერებით მანიპულირებას მიეძღვნება.

ენა-მეტყველების დარღვევის მქონე ბავშვებთან მუშაობისთვის არაერთგვაროვანი აქტივობები და მეთოდოლოგიაა საჭირო.  ცნობილი ფაქტია, რომ ბავშვებს ამგვარი მდგომარეობით ქცევის სირთულეც ახასიათებთ და იოლი არაა, საგაკვეთილო პროცესში მათ თავისებურებებთან გამკლავება. თან ერთი მომენტიცაა, ჩვენში ამ დარგში ძველი და ახალი მეთოდოლოგიის ჭიდილი იგრძნობა. ლიტერატურა კი მწირია.

მეტი მრავალფეროვნებისთვის აქტივობების შესახებ Chart GPT-ს დავეკითხე. აღმოჩნდა, რომ იგი საკმაოდ კომპეტენტური სპეციალისტია. ამდენად, სიამოვნებით გაგიზიარებთ მის რეკომენდაციებს. უპირველეს ყოვლისა, მისი აზრით, ენა-მეტყველების დარღვევის მქონე ბავშვებთან მუშაობა მოითხოვს მოთმინებას, სტრუქტურირებულობას და შემოქმედებით მიდგომას. მისეული აქტივობები კი, რომლებიც შესაძლოა, გამოვიყენოთ, როგორც მეტყველების, კომუნიკაციის, არტიკულაციის, აუდიტორული გაგების და ლექსიკური მარაგის გასავითარებლად, — შემდეგია:

1. არტიკულაციური თამაშები (ბგერების გამოთქმის გაუმჯობესება)

მიზანი: კონკრეტული ბგერების გამოთქმის ვარჯიში

• სარკესთან ვარჯიში: ბავშვი ხედავს საკუთარ პირის მოძრაობას და იმეორებს ენის სპეციალისტთან ერთად.
• „დაიჭირე ბგერა” – ბავშვი უსმენს სიტყვას და პოულობს ბგერას (მაგ: „ს“ – „სანთელი, სარკე“).
• „საუბარი პაწაწინა მეგობრებთან“ – სათამაშოებთან საუბარი ბგერებით, რომლებიც ბავშვისთვის რთულია.

2. სიტყვათა მარაგის განვითარება

მიზანი: ლექსიკის გამდიდრება, ასოციაციური აზროვნება

• „ვინ რას აკეთებს?“ – სურათები მოქმედებით; ბავშვი პასუხობს კითხვებზე ან ქმნის წინადადებას (მაგ.: „დედა… ამზადებს საჭმელს“…).
• ასოციაციების ჯაჭვი: ვეუბნებით სიტყვას და ბავშვი ეძებს მასთან დაკავშირებულ სიტყვას (მაგ.: „წვიმა“ – „ქოლგა“, „ღრუბელი“).
• ფოტო–სურათებით მოთხრობა – ბავშვი ქმნის პატარა ისტორიას სურათების მიხედვით.

3. მეტყველების დინამიკის განვითარება (შეერთება, შეკვეცა, წინადადებები)

️ მიზანი: აზროვნების გრამატიკული ორგანიზება

• „დაასრულე წინადადება“ – ლოგიკური და მარტივი წინადადებები, რომლებიც ბავშვმა უნდა დაასრულოს
• „3 სიტყვა – ერთი ამბავი” – მიეცი სამი სიტყვა (მაგ.: კატა, ბურთი, ფანჯარა) და ბავშვმა შექმნას ამბავი
• სურათების თანმიმდევრობა – ბავშვი აწყობს სიუჟეტურ სურათებს თანმიმდევრობით და ჰყვება ისტორიას.

4. აუდიტორული გაგება და ზეპირი მეხსიერება

მიზანი: მოსმენის უნარის გაძლიერება და ზეპირი ინფორმაციის დამახსოვრება

• „ვის ვუსმენთ?“ – ბავშვი უსმენს ხმას ან აღწერას და გამოიცნობს.
• მარტივი ინსტრუქციების მიყოლა: „დადე წიგნი მაგიდაზე, მერე აიღე ფანქარი“.
• მეხსიერების ჯაჭვი: ბავშვი იმეორებს მზარდი სიგრძის სიტყვათა სერიებს.

5. მოტორიკა + მეტყველება (სხეულის მოძრაობის გამოყენებით)

მიზანი: ენის და მოძრაობის კოორდინაცია

• რითმული ლექსები ხელის ტყაპუნით.
• ლოგორიტმიკა – მარტივი მოძრაობები/ქცევები ლექსებთან ერთად (მაგ., „ხელით დავხატოთ მზე“).
• მეტყველებითი იოგა – მარტივი იოგას პოზები სუნთქვის ვარჯიშებთან ერთად

რესურსები და ინსტრუმენტები:

• სურათების ბარათები (ლექსიკა, მოქმედება, გრძნობები)
• ქუჩის ან ცხოველების პატარა ფიგურები – როლური თამაში
• სარკე, ასო-ბგერების ბარათები, ფანქრები, საღებავები და სტიკერები.

პრაგმატული ენის დარღვევა, ანუ ენობრივი კომუნიკაციის სოციალური მხარის დარღვევა, ბავშვებში ხშირად გამოიხატება შემდეგით:

• საუბარში თავის მხრივ დათმობის უუნარობა,
• თემის დაუკავშირებელი პასუხები,
• ჟესტების, გამომეტყველების ან ტონალობის უგულებელყოფა,
• იუმორის, ირონიის ან გადატანითი მნიშვნელობის გაუგება,
• მეტისმეტი დომინანტობა ან პირიქით — გაუბედაობა კომუნიკაციისას.

პრაგმატული ენისთვის სპეციალურად შერჩეული აქტივობები:

1. როლური თამაშები – “რა მოხდებოდა, თუ…”

მიზანი: სოციალური სცენარების მოდელირება.
მაგალითი:

• სიტუაცია: „შენ ხარ მაღაზიაში, გამყიდველს არ აქვს ხურდა“.
• ბავშვი ეძებს შესაბამის სიტყვებს, ტონს, ჟესტს — როგორ მოიქცეს.
• წინასწარ გააგებინე: რას ნიშნავს თავაზიანობა, ალტერნატივა, უკმაყოფილება ისე, რომ აგრესია არ ჩანდეს.

2. სოციალური კომუნიკაციის ბარათები

მიზანი: სიტუაციური რეაგირების ვარჯიში.

• ბარათებზე მოცემულია სცენები:
  • „ვიღაცამ შენზე ცუდი თქვა“.
  • „მეგობარმა დაკარგა რვეული და შენ იპოვე“.
• ბავშვი ირჩევს პასუხს/ტონს/ჟესტს და ასაბუთებს, რატომ აირჩია ასე
  → შეავსე მოფიქრებით: „კიდევ როგორ შეიძლებოდა პასუხი?“.

3. მცირე ვიდეოკლიპების ან ანიმაციების ანალიზი

მიზანი: მიმიკებისა და ქვეტექსტების გარჩევა

• უჩვენე 1–2 წუთიანი ვიდეო და ჰკითხე:
  • რას გრძნობს პერსონაჟი?
  • რა არ თქვა ხმამაღლა, მაგრამ იგრძნობოდა?
  • როდის იცრუა?

→ ეს ავითარებს ემპათიას, ინტუიციასა და სოციალურ ინტერპრეტაციას.

4. ️ „გაგრძელე საუბარი“

მიზანი: დიალოგის შენარჩუნება და წინ წამოწევა

• დაიწყე ფრაზით: „მე დღეს სკოლაში საინტერესო რამ გავიგე…“
• ბავშვმა უნდა დააკავშიროს: „რა იყო ის? / მეც მსგავსად ვიყავი“
• თუ პასუხი არ შეესაბამება, შეგიძლიათ ერთად „გადავაკეთოთ დიალოგი“ — რას ეთქვა, რომ მეტი თანხვედრა ყოფილიყო?

5. იუმორის თამაში

მიზანი: ირონიის, ორმაგი მნიშვნელობის, ცნობისმოყვარეობის გაგება

• უთხარი ფრაზები, რომლებიც მეტაფორულია:
  • „მის ტვინში დინოზავრებმა ფეხბურთი ითამაშეს“.
  • ბავშვი უნდა მიხვდეს, რომ ეს პირდაპირი მნიშვნელობა არ არის — ივარჯიშეთ სახალისო ახსნებით.

6. ემოციური ბარათები და ურთიერთობა

მიზანი: სხვისი ემოციის ამოცნობა და საპასუხო რეაქცია.

• აჩვენე ბავშვს სახის გამომეტყველება ან სიტუაცია.
• ჰკითხე: რა უნდა უთხრას მას მეგობარმა? როგორ დაეხმაროს?

დამატებითი რჩევები:

• იყავი მარტივი და პროგრესული: თავიდან სცენარები იყოს ნაცნობი და მარტივი (სკოლა, მაღაზია, თამაშის მოედანი), შემდეგ გადადი კომპლექსურ ურთიერთობებზე.
• ხშირად გამოიყენე სარკე, ხმის ჩაწერა, ვიდეო გადაღება — ბავშვები უკეთ ხედავენ, როგორ ჟღერს/,,გამოიყურება“ მათი მეტყველება.
• შექებისას იყავი სპეციფიკური: „ძალიან კარგად უთხარი, რომ გწყინდა, მაგრამ არ დაჩაგრე ის, ეს მნიშვნელოვანია!”

ვერაფერს ვიტყვით, გარდა ამისა, უამრავი აქტივობის მოფიქრებაა შესაძლებელი. პირადად მე გამომიყენებია „სიტყვების ბანკი“, „განძის ყუთი“, „მოძრავი ლექსიკონი“ და სხვა აქტივობა, რომლებიც ბავშვებისათვის სახალისო და საინტერესოა. თითოეული მათგანი ენის ფონოლოგიურ, მორფო-სინტაქსურ, სემანტიკურ, პორაგმატულ დონეებს ავსებს და შესაბამის მიზანზე გადის. პირადად კი ძალიან მაინტერესებს ძვირფას მკითხველს აქტივობათა სახელწოდებები რა ასოციაციებს გაუჩენს.

  ბოლო პერიოდში საქართველოში საგრძნობლად გახშირდა ფარისებრი ჯირკვლის პათოლოგიები. ენდკრინოლოგებთან დაუსრულებელი რიგია, გამოკვლევაზე, კონსულტაციაზე. იშვიათია, მაგრამ შესაძლებელი,  ადამიანი ფარისებრი ჯირკვლის გარეშე დაიბადოს. ასეთ დროს დაბადებიდან ჰორმონულ პრეპარატზე გადაჰყავთ. ჩვენთვის ძალიან ,,მშობლიურ“ თემას შევეხე და მოსწავლეების ინტერესიც კონკრეტული ქეისით უფრო ადვილად გამოვიწვიე. მათთვის მნიშვნელოვანია ნებისმიერი საკითხის რეალური მაგალითების ანალიზის გზით მიწოდება. ასე უფრო მარტივად ითვისებენ ცნებებს, აკეთებენ დასკვნებს. უფრო მნიშვნელოვანი კი ქეისის გმირის ადგილზე საკუთარი თავის, ან ახლობლის, ოჯახის წევრის წარმოდგენაა. ეს ისტორია ახალგაზრდა გოგოზეა, რომელიც კოლეჯში სწავლობს. ენერგიული და აქტიური გრეტა, ძალიან მოკლე დროში პასიურ ადამიანად გადაიქცა. ამ ყველაფერში ,,დამნაშავის“ ძიებაში ჩემი მოსწავლეები მარტივად ხვდებიან ენდოკრინული სისტემის მუშაობის პრინციპს და იაზრებენ ჯანმრთელობის რეგულარული შემოწმების მნიშვნელობას.

ამას გარდა,  მნიშვნელოვანია ადამიანებმა ბევრი ისაუბრონ საკუთარ ქრონიკულ დაავადებაზე, რომ მოიხსნას შფოთვა. მიხვდება რომ მის გარშემო უამრავი ასეთი ადამიანია. ქრონიკულ დაავადებასთან ერთად ცხოვრება არც ისე მარტივია, თუმცა თუ სწორი ინფორმაცია გვექნება – შესაძლებელი.

!!! გრეივის დაავადება იგივე ბაზედოვის დაავადებაა. მას საბჭოთა ლიტერატურაში როგორც ბაზედოვის დაავადებას, ისე მოიხსენიებენ, ევროპისა და ამერიკის ჯანდაცვის სისტემა გრეივის დაავადებას ეძახის.

ქეისი –  გრეივის დაავადება და ენდოკრინული სისტემა

შესავალი: ჯანმრთელობის უეცარი გაუარესება

გრეტა 20 წლისაა, კოლეჯის სტუდენტია. ყოველთვის ენერგიული და აქტიური იყო. რამდენიმე თვის წინ კი შენიშნა  შემაშფოთებელი სიმპტომები. სწრაფი დაღლა, მოულოდნელი წონის კლება კარგი მადის მიუხედავად. პულსის გახშირება. თმაც საშინლად სცვიოდა!

გრეტას უჩვეულო შფოთვა ახასიათებდა, ხელები უკანკალებდა უმნიშვნელო დავალების დროსაც.  ღამე კუნთების კრუნჩხვა აღვიძებდა. უმეტესად ძალიან სცხელოდა და კანიც უხურდა.

კისრის დასაწყისში შეშუპება შეამჩნია, ოჯახის წევრების ყურადღება კი ამობურცულმა თვალებმა მიიქცია. პატარა ძმა დასცინოდა კიდეც ,,გადმოკარკლულ თვალებიანი გრეტა“-ასე ეძახოდა. ეს უკვე ბოლო წვეთი იყო. გადაწყვიტა ექიმისთვის მიემართა.

დიაგნოზი: ვიზიტი ექიმთან

გრეტამ ექიმს დაწვრილებით აუხსნა სიმპტომების შესახებ.  ექიმის განსაკუთრებული ყურადღება მიიქცია შესივებულმა ყელმა და არაბუნებრივად გამობერილმა თვალებმა (ეგზოფთალმუსი).

ფიზიკური დათვალიერებისას ფარისებრი ჯირკვალი გადიდებული აღმოჩნდა. ამ სიმპტომს ჩიყვი ჰქვია.  გრეტას გულიც ართანაბრად მუშაობდა.

ექიმმა ფარისებრი ჯირკვლის დაზიანებაზე მიიტანა ეჭვი და რამდენიმე ტესტის გაკეთება სთხოვა:

სისხლის ანალიზები:  სისხლში T3,  T4 და თირეოიდმასტიმულირებელი ჰორმონის (TSH) განსაზღვრა.

TSH ჰიპოფიზის ჰორმონია, რომელიც ააქტიურებს ფარისებრ ჯირკვალს.

გრეტას სისხლშ T3 (ტრიიოდთირონინი),  T4 (თავისუფალი თიროქსინი) ნორმის ფარგლებშია,  თუმცა  TSH-ის დონე ძალიან დაბალია.

რადიოაქტიური იოდის შეწოვის ტესტი საზღვრავს ფარისებრი ჯირკვლის ფუნქციონირებას. ადამიანი იღებს მცირე კონცენტრაციით რადიოაქტიურ იოდს, სკანირებით დგინდება ამ იოდის რა რაოდენობა შეიწოვა ფარისებრმა ჯირკვალმა.

იოდის ტესტმა აჩვენა, რომ გრეტას ფარისებრი ჯირკვალი ზომაზე უფრო მეტ იოდს შთანთქავს, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ის ზედმეტად აქტიურია.

ანალიზების პასუხების საფუძველზე ექიმმა დასვა დიაგნოზი: გრეტას აქვს გრეივის დაავადება, ეს ავტოიმუნირი დაავადებაა, რომელიც ხასიათდება ჰიპერთირეოზით ანუ ფარისებრი ჯირკვლის ზედმეტი აქტიურობით.

1. დაასახელე ზოგადი სიმპტომები?
2. რა არის ეგზოფთალმოსი?
3. რა არის ჩიყვი?
4. რა გამოავლინა გრეტას სისხლის ანალიზებმა?
5. რა გამოვლინდა იოდის ტესტით?
6. რა დიაგნოზი დაუსვეს გრეტას?

ენდოკრინული სისტემა და გრეივის დაავადება

ენდოკრინული სისტემა ჯირკვლების ქსელია. ჯირკვლები გამოიმუშავებენ ჰორმონებს, შედეგად ორგანიზმი ინარჩუნებს ჰომეოსტაზს. ყველაზე მთავარი ,,მოთამაშეები“ ამ ქსელში, ჰიპოფიზი და ფარისებრი ჯირკვალია, ისინი თითქმის ერთად მოქმედებენ, არეგულირებენ მეტაბოლიზმსა და სხვა  სასიცოცხლო ფუნქციებს.

ჰიპოფიზი, ხშირად მოიხსენიება როგორც ,,დირიჟორი“, ან ,,მმართველი“. მუხუდოს მარცვლის ზომისაა, ტვინში მდებარეობს. ასინთეზებს მრავალ ჰორმონს, მათ შორის თიროიდმასტიმულირებელ ჰორმონს (TSH), რომელიც არეგულირებს ფარისებრი ჯირკვლის მოქმედებას. ნორმალურ მდგომარეობაში ჰიპოფიზი  TSH-ს გამოათავისუფლებს, როცა ფარისებრი ჯირკვლის აქტივობა დაბალია, რაც იძლევა სიგნალს, რომ ფარისებრმა ჯირკვალმა გააძლიეროს  T3 და T4-ის გამომუშავება.

გრეივის დაავადების დროს ფარისებრი ჯირკვალი ზედმეტად აქტიურია, თუმცა ამის მიზეზი ჰიპოფიზი არ არის.  იმუნური სისტემა გამოიმუშავებს ანტისხეულებს, სახელწოდებით თირეოიდ მასტიმულირებელი იმუნოგლობულინები. ეს ანტისხეულები ჰგვანან TSH-ს, რაც იწვევს ჰიპოფიზის მარეგულირებელი გავლენის დათრგუნვას. შესაბამისად ფარისებრი ჯირკვალი იწყებს T4 და T3 ჰორმონების გაძლიერებულ გამოყოფას. ჰორმონები არეგულირებენ მეტაბოლიზმს, ენერგიის დონეს და გულის მუშაობის სიხშირეს.

საბოლოოდ ჰიპოფიზიდან ნაკლები TSH გამოთავისუფლდება. მაგრამ   TSI აგრძელებს ფარისებრი ჯირკვლის სტიმულაციას. საბოლოოდ დგება ჰიპერთირეოიდული მდგომარეობა.

ეს დისრეგულაცია იწვევს გრეივის დაავადების სიმპტომებს, წონის კლებას და თვალების არაბუნებრივ ამობერილობას.

7. რა ფუნქციას ასრულებს ენდოკრინული სისტემა?
8. რომელი ჰორმონები გამოიყოფა ჰიპოფიზიდან?
9. რა აიძულებს ფარისებრ ჯირკვალს გამოყოს დამატებითი რაოდენობით T3 და T4, გრეივის დაავადების დროს?
10. რა პროცესებს არეგულირებს T3 და T4?
11. რატომ ქვეითდება ჰიპოფიზიდან TSH-ის გამოყოფა?
12. რატომ მიიჩნევენ გრეივის დაავადებას ავტოიმუნურად?

მკურნალობა

გრეტას მკურნალობის გეგმა ფოკუსირებულია ფარისებრი ჯირკვლის ჰორმონების დონის ნორმაში დაბრუნებაზე. შესაბამისად სიმპტომების შესუსტებასა და საბოლოო გაქრობაზე.

მკურნალობა მოიცავს:

• ანტითირეოიდული მედიკამენტები იბლოკება ფარისებრი ჯირკვლის მიერ იოდის გამოყენება;
• ბეტა – ბლოკატორები მედიკამენტებია, რომლებიც ბლოკავს ჰორმონების ეფექტს.

ისინი ეხმარება არაეული გულის რიტმის, კანკალისა და შფოთვის რეგულაციაში.

• რადიოაქტიური იოდთერაპია – ამ დროს იოდი კლავს ჯირკვლის ზედმეტად აქტიურ უჯრედებს. რაც იწვევს თირეოიდული ჰორმონების დონის შემცირებას. საბოლოოდ კი ჯირკვლის ზომა მცირდება.

რამდენიმე თვეში გრეტას სიმპტომები შესუსტდა, ჩიყვი დაპატარავდა, პულსი დასტაბილურდა და ენერგია აღიდგინა. სამწუხაროდ რადიოთერაპიამ გამოიწვია ფარისებრი ჯირკვლის დაპატარავება და ფუნქციის შესუსტება. ამიტომ სიცოცხლის ბოლომდე ჰორმონების მიღება მოუწევს.

გრეტა კარგად შეეჩვია ახალ რუტინას. მისი ცხოვრების ხარისხი გაუმჯობესდა. ექიმთან რაგულარულად დადიოდა. სამაგისტრო ნაშრომის წერაც გააგრძელა.

13. რა არის ბეტა-ბლოკატორი?
14. რა არის იოდის გამოყენების გვერდითი ეფექტი?
15. შეაფასე ჰიპოფიზისა და ფარისებრი ჯირკვლის ურთიერთკავშირის მნიშვნელობა T3 და T4 ჰორმონების რეგულაციაში.

2024 წლის აგვისტოში მსახიობმა დეისი რიდლიმ გაამხილა, რომ გრეივის დაავადება აქვს. აუტოიმუნური დაავადება, რომელიც მოქმედებს ფარისებრ ჯირკვალზე. სიმპტომების გამოვლენა მაშინ დაეწყო, როცა დაასრულა გადაღებები ფილმზე ,,Magpie”. ის ცნობილია როგორც ვარსკვლავური ომების რეი. დასაწყისში სიმპტომები რთული როლით გამოწვეულ სტრესს მიაწერა, თუმცა ბოლოს ედოკრინოლოგთან კონსულტაციის შემდეგ გრეივის დაავადება დაუდგინდა.

ამ დაავადების დროს დაქანცულია ადამიანი, გონება გადატვირთულია და ვერ ისვენებს, ან ფიზიკურად გადაღლილია, მენტალურად აგზნებული და მოუსვენარია.

რიდლი შეუერთდა საზოგადოების ცნობილ წევრებს, ვენდი უილიამსსა და მის ელიოტს, რომლებიც ღიად საუბრობდნენ ამ დაავადებით ცხოვრებასთან დაკავშირებით, რითაც ადამიანებს უმაღლებდნენ ცნობადობას და ერთგვარი მხარდაჭერა იყო მათთვის.

საპრეზენტაციო მასალა, შემაჯამებელი დავალების ნიმუში.

შეუსაბამე ქვემოთ მოცემული სიტყვები ფოტოზე მოცემულ ინფორმაციას:

კუნთების კრუნჩხვა                     თმის ცვენა                                          გულის კანკალი

გახურებული კანი                 გადიდებული ჯირკვალი                        დაღლა                   წონის კლება

წყარო: https://www.biologycorner.com/2025/01/26/case-study-a-grave-problem-with-the-endocrine-system/

თანამედროვე პედაგოგიკის ამოცანაა,  ბავშვის აღქმაში გააერთიანოს, დააკავშიროს ცალკეულ საგნებში მიღებული ცოდნა, დაეხმაროს მას, შეიქმნას ერთიანი, მთლიანი, ფართო წარმოდგენა სამყაროზე, ბუნებაზე, საზოგადოებაზე და საკუთარ ადგილზე ამ სამყაროში. სწორეს ამიტომ საგანთაშორისი კავშირები სწავლების უმნიშვნელოვანესი პრინციპია თანამედროვე სკოლაში. ის სწავლების უმაღლესი დონეა.

ამავე დროს ინტეგრაცია და მისი შესაძლებლობები: ინტეგრირებული სწავლება, ინტეგრირებული გაკვეთილები და ინტეგრირებული დავალება  ხელს უწყობს არამარტო საგნობრივი ცოდნის ამაღლებას, არამედ  მთლიანი  სასწავლო პროცესის ოპტიმიზაციას სწავლების ყველა დონეზე.

მათგან ძირეული მნიშვნელობა აქვს ინტეგირებულ გაკვეთილს. ის  ცოდნის სინთეზის შესაძლებლობაა, ანალიტიკური აზროვნებისა და განზოგადების უნარის განვითარების სივრცეა. ინტეგრირებული გაკვეთილები  აძლევს  ბიგძს  მოსწავლეს სხვადასხვა საგნიდან მიღებული ინფორმაცია  გამოიყენოს და მოვლენები  სრულიად ახლებურად გაიაზროს.

ზოგადად, ინტეგრირებული გაკვეთილი გულისხმობს სხვადასხვა საგნობრივი სფეროს შერწყმას ერთ მთლიან საგანმანათლებლო პროცესში, რაც ხელს უწყობს:

• ცოდნის მრავალმხრივ გააზრებას;
• კავშირების დანახვას ისტორიულ, გეოგრაფიულ და სოციალურ კონტექსტებს შორის;
• მოსწავლეთა კვლევითი, კრეატიული და კრიტიკული აზროვნების უნარების განვითარებას.

მაგრამ  ინტეგრირებულ გაკვეთილზე აღნიშნული მიზნები თავისთავად არ მიიღწევა. მის მომზადებას და ეფექტიანად ჩატარებას  განსაზღვრული პირობების დაცვა სჭირდება, როგორიცაა:

• ინტეგრირებულ გაკვეთილს, როგორც წესი, ატარებს სხვადასხვა საგნის ორი ან ორზე მეტი მასწავლებელი. თუმცა ასეთი გაკვეთილი შეიძლება ჩაატაროს ერთმა პედაგოგმაც, რომელსაც აქვს საბაზისო ცოდნა და მომზადება შესაბამის საგნებში;
• იმ პედაგოგებს შორის, რომლებიც ერთად ამზადებენ და შემდეგ ატარებენ ინტეგრირებულ გაკვეთილს, აუცილებლად უნდა არსებობდეს ფსიქოლოგიური თავსებადობა. ურთიერთგაგებისა და მხარდაჭერის გარეშე ასეთი გაკვეთილი ეფექტიანი ვერ იქნება;
• ინტეგრირებული გაკვეთილის ჩატარება უფრო მიზანშეწონილია მაშინ, როცა განსაზღვრული მოცულობის სასწავლო მასალა უკვე ათვისებულია იმ საგნებში, რომელთა ინტეგრირებასაც ვაპირებთ. უმჯობესია, ასეთი გაკვეთილის ჩატარება სასწავლო წლის ბოლო პერიოდისთვის დაიგეგმოს;
• ინტეგრირებული გაკვეთილის მომზადებისა და ჩატარების პროცესში თითოეული მასწავლებლის მონაწილეობის წილი დამოკიდებულია სასწავლო მასალის შინაარსზე, მაგრამ მაინც მნიშვნელოვანია, ყოველი მათგანი ამ პროცესში თანაბრად იყოს ჩართული. მიუხედავად ამისა, ერთ-ერთ მასწავლებელს აუცილებლად მოუწევს წამყვანის როლის შესრულება;
• ინტეგრირებულ გაკვეთილზე მოსწავლეები სასწავლო პროცესის აქტიური მონაწილეები არიან, ცდილობენ, თავად გააანალიზონ ინფორმაცია გაკვეთილის მომზადებისა და ჩატარების დროს, გამოყოფენ პრობლემას, შეიმუშავებენ დასახული ამოცანების გადაწყვეტის შესაძლო გზებს. იქიდან გამომდინარე, რომ ინტეგრაცია აფართოებს შესასწავლი მასალის თემატიკას, იწვევს მოვლენების უფრო ღრმა ანალიზისა და განზოგადების აუცილებლობას, მოსწავლის დამოუკიდებლად მუშაობის როლის ამაღლება ინტეგრირებული გაკვეთილის მიმართ ერთ-ერთი აუცილებელი და ძირითადი მოთხოვნაა;
• ინტეგრირებული გაკვეთილი არ გულისხმობს ორი ან მეტი საგნის სასწავლო მასალის მექანიკურ გაერთიანებას. აქ უბრალოდ ახალ ცოდნას კი არ უნდა იღებდეს ბავშვი, არამედ უკვე არსებული ცოდნის ახალ სიტუაციებში გამოყენების შესაძლებლობა უნდა ეძლეოდეს. ინტეგრირებულ გაკვეთილზე მან უნდა შეძლოს სამყაროს წარმოდგენა ერთ მთლიანობად, რომელშიც ყველა ელემენტი ურთიერთდაკავშირებულია;
• ინტეგრირებული გაკვეთილის ეფექტიანად ჩასატარებლად აუცილებელია განსახილველი და შესასწავლი ობიექტის სწორად განსაზღვრა და გაკვეთილის შინაარსის გულდასმით შერჩევა;
• პედაგოგის მაღალი დონის პროფესიული თვისებები და უნარ-ჩვევები, რომლებიც უზრუნველყოფს მასწავლებელთა და მოსწავლეთა შემოქმედებით თანამშრომლობას გაკვეთილის მომზადებისა და ჩატარების პროცესში, ასევე ძალიან მნიშვნელოვანია ინტეგრირებული გაკვეთილის ეფექტიანობისთვის;
• მოსწავლეთა ასაკობრივი და ინდივიდუალური თავისებურებების გათვალისწინების გარეშე ნებისმიერი გაკვეთილის, მით უმეტეს – ინტეგრირებულის, ეფექტიანად ჩატარების ალბათობა საკმაოდ მცირეა;

ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, განსაზღვრული პრინციპების დაცვით მომზადებული და ჩატარებული ინტეგრირებული გაკვეთილი დიდი სარგებლობის მომტანი შეიძლება აღმოჩნდეს, როგორც მოსწავლეებისა და მაწავლებლებისთვის, ისე მთელი სასწავლო პროცესისთვისაც.

„ჩვენი საქართველო“ არის ინტეგრირებული საგანი, რომელიც აერთიანებს ისტორიის, გეოგრაფიის, სამოქალაქო განათლებისა და ეთნოკულტურული მემკვიდრეობის კომპონენტებს.  „ჩვენი საქართველოს“ სწავლების ფორმატში ინტეგრაციის უპირატესობებია:

• თემატური სწავლება: მაგალითად, მასწავლებელი სთავაზობს მოსწავლებს თემას – „მეგობრული თანაცხოვრება“, რომელიც  შეიძლება მოიცავდეს როგორც საქართველოს ეთნიკური მრავალფეროვნების შესწავლას (ისტორია), ასევე ეთნოსების განაწილებას რუკაზე (გეოგრაფია) და ტოლერანტობის შესახებ დისკუსიას (სამოქალაქო განათლება);
• პროექტებზე დაფუძნებული სწავლება: მოსწავლეები ქმნიან მაკეტებს, პრეზენტაციებს, მოკლემეტრაჟიან ფილმებს, რაც აერთიანებს სხვადასხვა დისციპლინის კომპეტენციებს;
• სამოქმედო და სიტუაციური სწავლება: რეალური ცხოვრების მაგალითებით გაძლიერებული გაკვეთილები აყალიბებს ღირებულებებს და გააზრებულ დამოკიდებულებებს;
• კულტურულ მემკვიდრეობაზე ორიენტირებული სწავლება: ისტორიული ძეგლების, ტრადიციების და ფოლკლორის კვლევა აერთიანებს როგორც ტექსტურ, ისე ვიზუალურ, ციფრულ და პრაქტიკულ კომპონენტებს.

„ჩვენი საქართველოს“ ფარგლებში  ტიპურ  ინტეგრირებულ  გაკვეთილად  ითვლება ნებისმიერი ის გაკვეთილი, რომელიც ეხმარება მოსწავლეებს ცოდნის სისტემურ გააზრებაში და სამოქალაქო ღირებულებების განვითარებაში.

განვიხილოთ ინტეგრირებული გაკვეთილის მაგალითი თემაზე: „საქართველოს ისტორიული რეგიონები და მრავალფეროვანი კულტურა“  (ინტეგრირებულია ისტორია, გეოგრაფია და სამოქალაქო განათლება).

კლასი: VI,  საგანი: „ჩვენი საქართველო“

გაკვეთილის ტიპი: ინტეგრირებული   (კვლევითი ხასიათის)

ინტეგრირებული კომპონენტები: ისტორია: საქართველოს ისტორიული რეგიონების წარმოშობის საფუძველი (მესხეთი, კახეთი, იმერეთი, ლეჩხუმი და სხვ.); გეოგრაფია: რეგიონების მდებარეობა რუკაზე, ბუნებრივი პირობები; სამოქალაქო განათლება: კულტურული მრავალფეროვნება, ტოლერანტობა და თანაცხოვრება.

გაკვეთილის სტრუქტურა:

1. გაკვეთილის სტარტერი /შესავალი/ მოტივაცია: მასწავლებელი აჩვენებს ფოტოებს სხვადასხვა რეგიონის ტრადიციული სამოსითა და ბუნებრივი პეიზაჟებით, სვამს შეკითხვას: „რა გვაქვს საერთო და რა გამოგვარჩევს ჩვენ, სხვადასხვა რეგიონში მცხოვრებ ქართველებს?“
2. მუშაობა ჯგუფებში:

• მოსწავლეები თემატურად დაყოფილ ჯგუფებში იკვლევენ კონკრეტულ რეგიონს: მის ისტორიასა და ისტორიულ  მნიშვნელობას;
• გეოგრაფიულ მახასიათებლებს;
• ადგილობრივ ტრადიციებს, ლეგენდებს, რელიგიურ  მემკვიდრეობას.

3. წარდგენა: თითოეული ჯგუფი აკეთებს მოკლე პრეზენტაციას ან პლაკატს. იყენებენ რუკას, ფოტოებს, შეიძლება, სიმბოლურად, ჩაიცვან რეგიონის ტრადიციული ელემენტები;
4. დასკვნა და ღირებულებითი დიალოგი: აქ მიმდინარეობს დისკუსია კითხვაზე: „როგორ ვაძლიერებთ ეროვნულ ერთობას კულტურული განსხვავებების პირობებში?“
5. ბოლოს მოსწავლეებს მიეცემათ პროექტული  დავალება:   შექმნან ელექტრონული რუკა ან პრეზენტაცია თემაზე „ჩემი რეგიონის მემკვიდრეობა“, რომელიც მოიცავს ისტორიულ, გეოგრაფიულ და ეთნოკულტურულ კომპონენტებს.

ინტეგრირებული გაკვეთილის ჩატარების რა კონკრეტული თავისებურებები  გამოიკვეთა  „ჩვენი საქართველოს“  სწავლებისას მოცემული გაკვეთილის მაგალითზე?

• ესაა ინტგერირებული გაკვეთილის მიზანი და მოტივი;
• ინტეგრეაციის ფორმა;
• მასალას შორის კავშირები;
• მასალის განლაგების სტრუქტურა (თანმიმდევრულობა);
• მიღებული მასალის პრეზენტაციის მეთოდები და ტექნიკა;
• მეთოდები და ტექნოლოგიები მოსწავლეებისათვის ახალი მასალის დასამუშავებლად;
• საგანმანათლებლო მასალის ფართო ვიზუალიზაცია;
• ინტეგრირებული საგნის მასწავლებლებს შორის როლების განაწილება;
• გაკვეთილის ჩაწერისა და ჩატარების ფორმა;
• ასეთ გაკვეთილზე მოსწავლეთა სწავლის მონიტორინგის ფორმები და ტიპები.

ინტეგრირებული გაკვეთილი „ჩვენი საქართველოს“ სწავლების არა მხოლოდ ძირითადი ფორმაა, არამედ, საგნის შინაარსიდან გამომდინარე – აუცილებელი ფორმატიც. ის ემსახურება მოსწავლის როგორც ცოდნის, ასევე ღირებულებითი, მოქალაქეობრივი და კულტურული კომპეტენციების განვითარებას, ამიტომ ფართოდ უნდა ჩავრთოთ სწავლებაში.

ინტერნეტი იმდენად დიდია, ღრმა და უცნობი, იმდენად გიგანტური, იმდენად ძლიერი და ამავდროულად ამაო, რომ ზოგიერთისთვის ის ცხოვრების სრულფასოვან შემცვლელად იქცა.

ენდრიუ ბრაუნი, ბრიტანელი ჟურნალისტი[1]

(სტატია შედგენილია ამერიკელი ბლოგერებისა და ჟურნალისტების, სემ პრესლერისა და პიტ დეივისის 2025 წელს გამოქვეყნებული სტატიის მიხედვით, ელექტრონული ჟურნალიდან After Babel (https://www.afterbabel.com/  ).

ეს სტატია გახლავთ იმის შესახებ, თუ როგორ ხდება კომპიუტერზე, სმარტფონზე და პლანშეტებზე მიბმული ცხოვრების ქაოსი, აშშ-ს სამოქალაქო ცხოვრებაში მიმდინარე ჩუმი რევოლუციის მიზეზი. რა უნდა გავაკეთოთ რომ იგი (რევოლუცია) გაგრძელდეს? კითხულობენ სტატიის ავტორები.

(ნაწილი პირველი)

„რამდენიმე კვირის წინ, ჩვენი ბლოგერი, ზაკი, პოლიტოლოგ რობერტ პატნემს (Robert Putnam) შეხვდა. ეს შეხვედრა, ჰარვარდის უნივერსიტეტის ახლოს მდებარე პატარა კაფეში შედგა. ჩვენი საუბარი, პროფესორ ჯონ ჰაიდტის ახალი წიგნს, „მღელვარე თაობას“ (The Anxious Generation[2]) და ჰაიდტის მიერ წიგნში აღნიშნულ თემებს და იმ ღრმა ისტორიებს შეეხო, რომელიც უფრო შორს მიდის, ვიდრე სმარტფონებისა და კაბელური ტელევიზიის ეპოქა“, გვატყობინებს ბრიტანელი ჟურნალისტი ენდრიუ ბრაუნი. „საუბარი ადამიანებს შორის პირდაპირი, ფიზიკური, უშუალო კონტაქტებისა და ურთიერთობების შემცირებისა და სამოქალაქო ცხოვრების ცვლილების იმ თემებისკენ წარიმართა, რომელიც ალბათ 1960-იან წლებში დაიწყო. პროფესორი ჰაიდტი თავის წიგნში ამტკიცებს, რომ ადამიანის  ასაკობრივი განვითარებისას, მოხდა ბავშვობის პროცესის სტრუქტურის ძირეული ცვლილებები—მათ შორის სმარტფონების და სოციალური მედიის გავრცელება, ასევე მშობელთა მხრიდან ზედმეტი კონტროლი—და ეს მნიშვნელოვნად უწყობს ხელს მოზარდებში ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემების განვითარებას. პროფესორი ჰაიდტი აღნიშნავს, რომ ეს ცვლილებები განსაკუთრებით შესამჩნევია 2010-იანი წლების დასაწყისიდან, როდესაც დაიწყო ე.წ. „ტელეფონზე დაფუძნებული ბავშვობა“ – აღნიშნავს ბრაუნი.

ადამიანთა შორის ურთიერთობების ამ ცვლილებას, ჰაიდტი „ურთიერთობების ეროზისა“ უწოდებს და აღნიშნავს, რომ ეს ძალიან ხატოვნად აქვს აღწერილი ბ-ნ პატნემს თავის წიგნში, „ბოულინგის თამაში მარტო“ (Bowling Alone). წიგნში ბ-ნი პატნემი ხაზს უსვამს სოციალური კაპიტალის ვარდნას, ტექნოლოგიების როლის ზრდის ფონზე. პატნემს მაგალითად მოაქვს ერთი მოვლენა, რომელიც აშშ-ში შესამჩნევია:  უფრო მეტი ამერიკელი თამაშობს ბოულინგს, მაგრამ ბევრად ნაკლები არის ბოულინგ-კლუბების წევრი — ანუ ადამიანებმა შეინარჩუნეს ინდივიდუალური აქტივობები, მაგრამ დაკარგეს კოლექტიური ჩართულობა. აქედან მოდის წიგნის სახელი: “Bowling Alone” (ბოულინგი მარტო). ავტომობილების, კონდიციონერების და ტელევიზიების აქტიურმა შემოსვლამ ადამიანთა ცხოვრებაში, მათი ცხოვრება ბევრად უფრო კომფორტული გახადა, თუმცა შეამცირა ჩვეულებრივი ადამიანური ურთიერთობები – ამ ტექნოლოგიებმა ადამიანები დააშორეს საჯარო ადგილებს, აივნებს, ვერანდებს, საზოგადოებრივ პარკებს და სამოქალაქო ასოციაციებსა თუ კლუბებს.

ვფიქრობთ, სოციალური კაპიტალის ეროზიას 1970-1980-იან წლებში, შეუძლია ახსნას ის თუ რატომ ითქვა 1990-ების ამერიკაში „უარი“ ბავშვობაზე, რომელიც [ბავშვების დამოუკიდებელ] თამაშზე იყო დამყარებული. ერთმანეთისადმი ნდობის დაკარგვამ გამოიწვია ის, რომ ამერიკელი მშობლები, ბავშვებს უფროსთა ზედამხედველობის გარეშე სათამაშოდ გარეთ აღარ უშვებდნენ. ზედამხედველობის ქვეშ თამაში კი, ნამდვილად დიდად განსხვავდება ბავშვების არაკონტროლირებადი, თავისუფალი თამაშებისგან.

ამ საკითხზე თავის მოსაზრებას გვთავაზობს დოქტორი პიტერ გრეი, ბოსტონის კოლეჯის[3] (Boston College) ფსიქოლოგიის პროფესორი:„ჩვენ  ზედმეტად ვიცავთ ბავშვებს “ — ამბობს გრეი — „იმიტომ რომ მუდამ მზად ვართ, მათი პრობლემები მათ მაგივრად გადავჭრათ. ამის შედეგად, ისინი ვერ ივითარებენ რწმენას, რომ თავადაც შეუძლიათ საკუთარი პრობლემების გადაჭრა.“ გრეი ასევე აღნიშნავს, რომ 20-ე საუკუნის მეორე ნახევარში ჩატარებულმა კლინიკურმა კითხვარებმა აჩვენა, ბავშვებში ფსიქიკური აშლილობების რაოდენობა მატებას, თან ახლდა სკოლის ასაკის ბავშვებში შიდა კონტროლის მექანიზმების შემცირება (ანუ რწმენა იმისა, რომ ადამიანი თავად მართავს საკუთარ ცხოვრებას). „როგორ უნდა განივითაროს ადამიანმა შიდა კონტროლის შეგრძნება, თუ არასდროს ჰქონია გამოცდილება საკუთარი ცხოვრების მართვის?“ — ამბობს ის. „კლინიკურმა ფსიქოლოგებმა ეს დიდი ხანია იციან: თუ ადამიანს არ აქვს ძლიერი შიდა კონტროლის გრძნობა, ეს დიდ რისკს ქმნის შფოთვებისა და დეპრესიის განვითარებისკენ. რა გასაკვირია, თუ მჯერა, რომ რაღაც შეიძლება ნებისმიერ დროს მოხდეს და მე ვერაფერს გავაკეთებ მის შესაჩერებლად; მაშინ სამყარო საშიშ ადგილად მეჩვენება. ყველაფერში საშიშროებას ვხედავ და მუდმივად შეშფოთებული ვარ [4], ასრულებს თავის აზრს პროფესორი გრეი.“

„ბ-ნ პეტნემთან შეხვედრის დროს, საუბარმა საბოლოოდ, დარღვეული სოციალური კაპიტალის და შემდგომ მისი აღორძინების თემებთან მიგვიყვანა  – საუბარი შეეხო იმას თუ როგორ შესძლეს დაქსაქსულმა და უკიდურესად პოლარიზებულმა საზოგადოებებმა, ისტორიის გარკვეულ მონაკვეთებში, საზოგადოებრივი ქსოვილის, სამოქალაქო ინსტიტუტებისა და ერთობლივი ხვედრისა და დანიშნულების აღდგენა“, გვატყობინებს ზაკი თვის ბლოგში. .

ალბათ ამის კარგი მაგალითი გახლავთ ის, როდესაც ამერიკამ 19-ე საუკუნის დასასრულს (ე.წ. „მოოქროვილი საუკუნე“ – Gilded Age), მიუხედვად არნახული ინდუსტრიული, სამეცნიერ-ტექნიკური პროგრესისა და ეკონომიკური ზრდისა, რომელიც ექსტრემალური უთანასწორობის ფონზე მიმდინარეობდა (ამ წლებში აშშ-ში, ევროპული ემიგრაციის დროს, 1870-1910 წწ. ამერიკაში ოცდახუთ მილიონზე მეტი ადამიანი ჩავიდა სამხრეთი და აღმოსავლეთი ევროპის და აზიის ღარიბი ქვეყნებიდან, უკეთესი მომავლის ძიებაში, ლ.ა.), აშშ-ს ცხოვრება აქტიური სამოქალაქო მოძრაობებისა და დემოკრატიული რეფორმების გატარებისკენ წარიმართა – სწორედ ამ წლებში იწყება მშრომელთა მასობრივი მოძრაობა 8-საათიანი სამუშაო დღის შესახებ; მოძრაობა ანტიმონოპოლიური კანონების შემოღებისთვის („შერმანის კანონი“ – ანტომონოპოლიური კანონმდებლობის პირველი მერცხალი); პრეზიდენტი თეოდორ რუზველტის დროს მიღებული კანონები, შტატებში სენატორების პირდაპირი არჩევნების და რეფერენდუმების ჩატარების უფლებების შესახებ; ამ დროს იწყება მოძრაობა ქალებისთვის საარჩევნო უფლებების მინიჭების შესახებ (საბოლოოდ მიღებულ იქნა 1920 წელს, ლ.ა.) და სხვა.

მე-19 და მე-20 საუკუნის მიჯნაზე, აშშ-ში განვითარებული ეს ძველი ისტორია სოციალური კაპიტალის „აღორძინებისა“ და „დემოკრატიული რეფორმებისთვის“ ბრძოლის შესახებ, ნიშანდობლივია დღესაც, როდესაც ტექნოლოგიებმა კვლავ დრამატულად შეცვალეს და ნაწილობრივ ჩაანაცვლეს კიდეც,  ადამიანების ერთმანეთთან ურთიერთობების ფორმა და შინაარსი.

ამ სტატიის ერთ-ერთ თანაავტორს პიტ დეივისს  (ვირჯინიის უნივერსიტეტის კარშის დემოკრატიის ინსტიტუტის მეცნიერთან, სემ პრესლერთან ერთად), თავის წიგნში[5] მახვილგონივრულად აქვს ნათქვამი რომ დღევანდელ, „დაუსრულებელი ინტერნეტ-ბრაუზინგის ეპოქაში“ მნიშვნელოვანია თავზე ავიღოთ ვალდებულება და უფრო ხშირად მივიღოთ ჩვენი გადაწყვეტილებები და არა „შემოთავაზებული ოფციები“! დეივისი წერს: „თვალიერების უსასრულო რეჟიმი („infinite browsing mode”)“  ყოველდღიური ცხოვრების ნაწილი გახდა — დაუსრულებელი ვებ-  „ხტომა“ თუ „ცურვა“ პარტნიორების გაცნობის აპლიკაციებში (ერთ პარტნიორზე არჩევანის შეჩერების გარეშე); ერთი ვებ-ადგილიდან მეორე ადგილზე ხტომა, იმ მოლოდინით, რომ შემდეგში, რაღაც უფრო დიდი და უკეთესი გველოდება; და უარის თქმა იმ გადაწყვეტილებებზე, რომლებმაც შესაძლოა აგვაცილოს იმ იდეალურ ვარიანტს, რომელიც გვგონია, რომ სულ ახლოსაა“.

დეივისის თქმით, არამდგრადობისა და გადაუწყვეტელობის ასეთი კულტურა (შესაძლოა, ქართულად ჟღერდეს როგორც „შფოთვა-ძიების“ კულტურა, ან ქცევა, ლ.ა.) იწვევს დაძაბულობას თანამედროვე ახალგაზრდების ცხოვრებაში: გვინდა, რომ ყველა არჩევანი ღია გვქონდეს (ინგლ. Keeping all options open), მაგრამ თან ვნატრულობთ მიზანს, ერთობასა და სიღრმეს — რაც მხოლოდ სერიოზული ერთგულებით მიიღწევა.   ერთად, ეს ორი ავტორი (პრესლერი და დეივისი) გვთავაზობენ იმედის მომცემ და საკმაოდ რეალისტურ ხედვას, რომელიც ეხება კოლექტიური თანაცხოვრების აღორძინებას – შესაბამისად, უფრო მეტ შეხვედრებს, ურთიერთობებს ადამიანებს შორის და მეტ თამაშს ბავშვობისას – რაც უმნიშვნელოვანესია, ტექნოლოგიური ცვლილებებისა და სოციალური დანაწევრებულობის ეპოქაში.

მოზარდები, რომლებიც მთელ დღეს ატარებენ „ახალი ამბების“ და „ნიუზების“ უწყვეტ ნაკადებში; თაღლითთა დაუსრულებელი „წინადადებები“, უხილავი „ფეიკ“-ანგარიშებიდან; შეთქმულების ვირუსული თეორიები, დაბალხარისხიანი და უგემოვნო კონტენტი (ხშირად შექმნილი ხელოვნური ინტელექტის (AI) მიერ; „რობოტი-კომპანიონები“ ინტერნეტიდან, მარტოხელა, ხანდაზმული ადამიანებისთვის – ჩვენი „ახალი“ ამბების სათაურები სავსეა  პირქუში ისტორიებით იმ გაუგებრობისა და ქაოსის შესახებ, რომლებსაც ტექნოლოგიების „წინსვლა“ და განვითარება უწყობენ ხელს.

ამავე დროს, ამ საშიში შინაარსების ფონზე, უცბად ჩნდება რაღაც ახალი. ახალი გზა (?) ან ახალი მიმართულება, რომელიც უფრო იმედისმომცემია. ჩვენი დანაწევრებული და დამსხვრეული კულტურის შორეულ კუთხე-კუნჭულებში, უეცრად ჩნდება საზოგადოებების აღორძინების მყიფე აღმომცენარე თესლი! ახლოს დაკვირვებისას აღმოაჩენ რომ ეს ახლადამოსული ყლორტები ყველგან არიან: ახლადგამომცხვარი ეროვნული ბესტსელერებიდან (წიგნები: ჯ. ჰაიდტის The Anxious Generation და რ. რივზის Of Boys and Men[6]), ათასობით ლოკალურ ინიციატივამდე, აშშ-ს ყველა კუთხეში, რომლებიც ადამიანთა გაერთიანების, სოციალური ურთიერთქმედების და სამოქალაქო განვითარების ახალ ფორმებს ეძებენ.

(პირველი ნაწილის დასასრული)

თბილისი, 12 მაისი, 2025.

[1] ენდრიუ ბრაუნი – ინგლისელი ჟურნალისტი, დაბადებული 1955 წელს, რომლის პროფესიული კარიერა დაკავშირებულია ისეთ გამოცემებთან როგორებიცაა The Guardian, The Independent და The Observer. მისი სტატიები ეხება ტექნოლოგიას, რელიგიასა და კულტურას. ბრაუნი გახლავთ წიგნის Fishing in Utopia-ს ავტორი, რომელიც 2009 წელს, ჯორჯ ორუელის ლიტერატურული პროზით აღინიშნა.

[2] The Anxious Generation: How the Great Rewiring of Childhood Is Causing an Epidemic of Mental Illness – წიგნის ავტორია ჯონათან ჰაიდტი (Jonathan Haidt), სოციალური ფსიქოლოგი და ნიუ-იორკის უნივერსიტეტის სტერნის ბიზნესის სკოლის პროფესორი. წიგნი 2024 წლის 26 მარტს გამოიცა Penguin Press-ის მიერ და მას შემდეგ დიდი ყურადღება დაიმსახურა ფსიქოლოგთა და ქცევის შემსწავლელ მკვლევარებს შორის.

[3] ბოსტონის კოლეჯის რეიტინგი, აშშ-ს საუკეთესო კოლეჯების 2025 წლის გამოცემაში, ეროვნული უნივერსიტეტები, გახლავთ #37.

[4] იხ. წყარო: Anderson, J. A. (2024, February 23). Improving mental health through independent play. https://www.gse.harvard.edu/. Retrieved May 13, 2025, from https://www.gse.harvard.edu/ideas/edcast/24/02/improving-mental-health-through-independent-play

[5] წიგნის სათაური: Dedicated: “The Case for Commitment in an Age of Infinite Browsing”, გამოცემის თარიღი: 2021 წლის 4 მაისი, გამომცემლობა: Avid Reader Press / Simon & Schuster (აშშ).

[6] რიჩარდ ვ. რივზის წიგნი: “Of Boys and Men” – Why the Modern Male Is Struggling, Why It Matters, and What to Do about It, by Richard V. Reeves. წიგნის გამოსვლის თარიღი: 21 მაისი, 2024

(მეორე ნაწილი)

„ამ ამბის თქმა გარჩევითა გულმან ამად არ მინება,

ბევრი ავი გამოჩნდების ჩვენი, მაზე მერცხვინება.

მტერს შაესმის, იამების, მოყვარეს კი ეწყინება.

რასაც ახლა ვამბობ, ვგონებ, ამაზედაც მხვდეს გინება“.

დავით გურამიშვილი, „დავითიანი“ (166. საწყაულის მოწყვა ღვთისაგან)

„სულიერი და გონებრივი აღორძინების ასეთი პერიოდები (XX ს. დასასრული და  XXI ს. დასაწყისი), ხშირად დიდი მასშტაბის საზოგადოებრივი და სულიერი გამოღვიძებით იწყებიან-ხოლმე და როგორც ჩანს, დღეს, ჩვენ ერთი ასეთი „გამოღვიძების“ (ინგლ. Awakening: გამოფხიზლება, გამოღვიძება)  მოწმენი შეიძლება გავხდეთ“[1]. შესავალში აღნიშნული ავტორების, სემ პრესლერისა და პიტ დეისის წერილს თუ მოვიშველიებთ, დღეს, ჩვენ, ოცდამეერთე საუკუნის პირველ მეოთხედში მცხოვრები თაობები, როგორც ჩანს, ნელ-ნელა შევდივართ რაღაც ახალში – დროში თუ სამყაროში, რომელიც ჯერ არ გვინახავს და არც დაგვსიზმრებია, მაგრამ რომელიც უკვე მეორე ათწლეულია, საყოველთაო „გაციფრების“ ან „დიგიტალიზაციის“ ფონზე და მისი მეშვეობით, მიმდინარეობს და რომელმაც უკვე იქონია არასახარბიელო გავლენა ადამიანთა საზოგადოებაზე. ამა „არასახარბიელო“ გავლენის მაგალითებია საყოველთაო და გლობალური მასშტაბის, მრავალენოვანი, ჭრელა-ჭრულა სოციალური ქსელების და პლატფორმების გავლენა ადამიანზე, საზოგადოებრივი კავშირების ცვლილება და ზოგჯერ, მოშლა; არაპიროვნული ურთიერთობების გაბატონება, ვირტუალური „კავშირები“ და არაპიროვნული ურთიერთობების ფორმატების გავრცელება; სკანდალური ტიპის, ხელოვნურად შექმნილი ცრუ-ინფორმაციისა და „ფეიკ“-შინაარსის უწყვეტი ნაკადი ვირტუალურ სივრცეში, „ციფრული“ და ონლაინ თაღლითების ავი საქმენი და სხვა).

ამ „ციფრული“ შემოტევისა და აგრესიული ზემოქმედების ფონზე, ბევრი უკვე განიცდის გაუცხოებას არსებული ტექნოლოგიების გამო და მით მეტი ყურადღება ეთმობა მოწოდებებს თუ საზოგადოებრივ დებატებს, თემაზე „რა არის კარგი ცხოვრება?“ და  „როგორ უნდა იყოს მოწყობილი ჩვენი საზოგადოება?“ 

ეს გახლავთ დასტური იმისა, რომ გაბატონებულ აზრს, იდეოლოგიებსა და წარმოდგენებს, ყოველთვის ჭირდება (ნებისმიერ ეპოქაში) გადახედვა და თავიდან გააზრება, ახალი გარემოებებისა და მდგომარეობების, ან ახალი რეალობის გათვალისწინებით.

მაგალითი აშშ-ს უახლესი ისტორიიდან : XIX საუკუნეში, 1817- 1825 წლებში, ერის ტბის (ინგლ. Lake Erie) არხის მშენებლობამ^[2], ნიუ-იორკის შტატში აფეთქების დარი, მზარდი ეკონომიკური ზრდა მოიტანა და ხელი შეუწყო აშშ-ში მილიონობით ახალი იმიგრანტის (იგივე, იაფი მუშახელის, ლ.ა.) მოზიდვას და ნიუ-იორკის შტატის ეკონომიკურ ბუმს, მე-19 საუკუნის 50-იან წლებში.

მალევე, ამ ცვლილებას მოჰყვა ახალი იდეალისტურ-რელიგიური თუ უტოპისტური საზოგადოებების გაჩენა, რასაც შემდგომ „მეორე დიდი გამოღვიძება“[3] დაერქვა – ამან ქვეყანაში შვა ახალი მოძრაობები, რომლებმაც შეცვალეს ქვეყანა. ეს მოძრაობები გახლდათ, აბოლიციონიზმი (მოძრაობა მონობის გაუქმებისთვის), ტემპერანსი (ინგლ. Temperance – თავშეკავების მოძრაობა ალკოჰოლური სასმელების მიმართ), საარჩევნო უფლებებისთვის ბრძოლა და მორმონიზმი[4]. „მეორე დიდმა გამოღვიძებამ“ დიდი გავლენა მოახდინა ამერიკულ საზოგადოებაზე და კულტურაზე. მან გააძლიერა მორალური პასუხისმგებლობისა და აქტივიზმის განცდა და ხელი შეუწყო აშშ-ს მოსახლეობის უდიდეს ნაწილში პროტესტანტული იდენტობის ჩამოყალიბებას.

როგორც ისტორია გვიჩვენებს, ყოველ „გამოღვიძებას“ აშშ-ში, აუცილებლად მოჰყვებოდა სამოქალაქო შემოქმედების, ექსპერიმენტებისა და რეფორემების გრძელი პერიოდი (სულ აშშ-ს ისტორიაში სამი „გამოღვიძება“ აღინიშნება. იხ. წყარო: Thomas S. Kidd – The Great Awakening: The Roots of Evangelical Christianity in Colonial America, 2007; ან  https://www.britannica.com/event/Great-Awakening ). ამერიკის კოლონიზაციის ისტორია გვიჩვენებს რომ 1880-1920 წწ. აშშ-ში გაჩნდა ათობით მასობრივი საზოგადოებრივი მოძრაობა, წევრობაზე დამყარებული ორგანიზაცია და ასოციაცია (მაგ. ქალი-სკაუტები, როტარი კლუბები, 4-H ტიპის ორგანიზაციები[5]).

ამ ეპოქაში ჩნდება და ყალიბდება აშშ-ს პროფესიული კავშირების გაერთიანებები, რომლებიც ორგანიზებას უწევენ სამუშაო ძალას, ემიგრანტების მხარდამჭერ და საინტეგრაციო საქმიანობებს, საქალაქო პარკების და საბავშვო მოედნების განვითრების ორგანიზაცია, სახელოსნო და სახელოვნო მოძრაობის ხელშეწყობა.

ზოგადად, მე-19 და 20-ე საუკუნეებში აშშ-ში პროფესიული კავშირების (Trade Unions / Labor Unions) გაძლიერებამ მრავალი მნიშვნელოვანი შედეგი მოიტანა, როგორც ეკონომიკურ, ისე სოციალურ და პოლიტიკურ დონეზე. მათ შორის გამოვყოფთ რამდენიმე მოვლენას, რომელბიც ძალიან მნიშვნელოვანი გახლდათ კაცობრიობის ისტორიისათვიის: ა) შრომის პირობების გაუმჯობესება (სტანდარტული 8-საათიანი სამუშაო დღე); ბ) შრომის ანაზღაურების ზრდა (გაჩნდა მინიმალური ხელფასის ცნება); გ) დასვენების დროისა და შვებულების სისტემის შემოღება (ანაზღაურებადი შვებულება, შაბათ-კვირის დასვენება და დღესასწაულების ანაზღაურება, გავრცელდა პროფკავშირების ზეწოლის შედეგად).

ყველა ეს პროფკავშირული, უფლებათა დაცვისა, საზოგადოებრივი ინიციატივების თუ იდეოლოგიური მოძრაობა, როგორც ჩანს, ერთი ქსოვილის სხვადასხვა ძაფები იყვნენ – მათ საფუძველს წარმოადგენდა ტექნოლოგიური და ეკონომიკური ცვლილებები, მშრომელთა კოლექტიური „გამოღვიძება“ და უფლებებისთვის ბრძოლა და განახლებისკენ მოძრაობის სურვილი.

შეიძლება, დღეს, ოცდამეერთე საუკუნის დასაწყისში, ჩვენ ახალი „გამოღვიძების“ მოძრაობის ზღვართან ვიყოთ და ამ მომენტის გააზრება და გაგება, ისტორიულ კონტექსტში, ძალიან მნიშვნელოვანია. ასევე საჭიროა ვისწავლოთ წარსულის გამოცდილებიდან, გავითავალისწინოთ წარსულის შეცდომები, გავიზიაროთ მიღწევები და გავაგრძელოთ მოძრაობა წინ.

„გამოღვიძების“ ახალი ტალღის გაჩენის კატალიზატორი, შესაძლოა გახდა ის უცნაური მოვლენა, რომლის შედეგადაც ადამიანის ყურადღება და მისი ურთიერთობა-კავშირები, რეალურიდან (ე.წ. ანალოგურიდან) ციფრულ სამყაროში გადავიდა.

მართალია, ჩვენი რთული დამოკიდებულება ეკრანების მიმართ ნახევარი საუკუნის წინ დაიწყო, ტელევიზიის გაჩენასთან ერთად. ეს დამოკიდებულება გამძაფრდა და გაძლიერდა პერსონალური კომპიუტერების, ინტერნეტის, სმარტფონების, სოციალური ქსელების, სტრიმინგ-სერვისების და ვიდეოკავშირების აქტიურად დანერგვისთანავე. ამ დარგების განვითარებამ, მოახერხა ჩვენი ყურადღების მიზიდვა სხვადასხვა სახის სერვისებისა და გართობებისკენ, რამაც შვა როგორც მანქანასთან ურთიერთობის, ისე ამ ურთიერთობების „აწყობის“ მეთოდები. შედეგად, ჩვენ ნაკლები მეგობრები გვყავს, უფრო დიდ დროს ვატარებთ მარტოობაში (შედარებით 1990-2000-იან წლებთან და ბევრად მეტს, ვიდრე მე-20 საუკუნის შუა წლებში!), ხოლო შეხვედრებისას, ჩვენი ურთიერთობებიც საკმაოდ არის შეცვლილი.

ავტორთა მოსაზრებით, შესაძლოა ჩვენი ასეთი „ხარშვა“ ციფრულ სუპში, კიდევ დიდხანს გაგრძელებულიყო, მაგრამ მოულოდნელმა გლობალურმა მოვლენამ, COVID-19-მა, მძლავრი ბიძგი მოგვცა როგორც საზოგადოებას – სწორედ ამ დროს, ჩნდება ახალი ტექნოლოგიური ეკოსისტემები, რომლებიც საშუალებას იძლეოდნენ სახლიდან გაუსვლელად გვემუშავა, გვესწავლა, შეგვეძინა საქონელი, გვეთამაშა და სხვა.

ცხოვრების სულ უფრო მეტი ასპექტის ონ-ლაინზე გადასვლამ (განსაკუთრებით ნოუთ-ბუქების კლასისათვის), გამოიწვია ის, რომ ადამიანებმა თვალნათლად დაინახეს ის პირქუში აბსურდულობა, რაც თან ახლავს ამდენი დროის გატარებას, უსახო, კონტექსტიდან ამოვარდნილ ციფრულ რეალობაში! ყველამ კარგად დაინახა რომ კარგი ცხოვრება, უმჯობესია, რეალურ ცხოვრებაში მიმდინარეობდეს და არა ვიღაცის მიერ შექმნილ „ვირტუალურ, ე.წ. რეალობაში“! ამის გაცნობიერებამ ბევრ ამერიკელს  აუხილა თვალი და მათ დაიწყეს საზოგადოებრივი გაერთიანებებისა და თავისუფალი ასოციაციების აღორძინების თესლის თესვა თავიანთ ქალაქებში, სოფლებში და თემებში.

დღეს, ეს ახლადამოწვერილი ყლორტები უკვე ჩანს მიწის ზედაპირზე. ახალი სამოქალაქო ორგანიზაციებმა (მაგ. Warm Cookies of the Revolution[6] და CivicLex[7]) კვლავ დაიწყეს დასახლებების მცხოვრებლების, მეზობლების და ადგილობრივ თვითმმართველობაში მომუშავე ადამიანების ერთმანეთთან დაკავშირება, აშკარად შესამჩნევი ხალისითა და სიხარულის შეგრძნებით.

ამერიკის სამოქალაქო საზოგადოებრივი ისტორია ძალიან მდიდარია ასეთი თავისუფალი გაერთიანებებით და მათი გაჩენა, ციფრული ეპოქის პირობებში, ბუნებრივიც არის – ახალი ორგანიზაციების მისია, ციფრულ ეპოქაში, ადამიანების ერთმანეთთან რეალური, ფიზიკური (და არა ვირტუალური) კავშირების აღორძინებაა. პანდემიის შემდეგ ბევრგან გაჩნდა ურთიერთდახმარებების ფართო ქსელები (ბრუკლინში, ჩიკაგოში, ტენესისა და ჩრდ. კაროლინაში) – ეს წარმონაქმნები, სოლიდარული ერთობით უკვე ქმნიან ახალ, ადგილობრივ ეკონომიკურ და სოციალურ გაერთიანებებს.

რამდენიმე სახელმწიფო შემოქმედებითმა ორგანიზაციამ, როგორიცაა ქ. ბოსტონის სამოქალაქო ორგანიზაციებსი სამმართველო, დაიწყო მიკრო-გრანტების გაცემა მცხოვრებთათვის, ქუჩის საღამოების და სამეზობლოს შეხვედრების ხელშეწყობის მიზნით. ისეთი ტექნოლოგიური ტექნოლოგიებიც კი, როგორებიც არიან New_Public, Front Porch Forum და Common Agency, ერთიანდებიან რათა „ააწყონ“ ლოკალური, ფიზიკური ურთიერთობები იმ სიჩქარით, რომელიც მხოლოდ ურთიერთნდობას ხელეწიფება.

ციფრულ ეპოქაში შეიქმნა რამდენიმე ინოვაციური სამოქალაქო ინიციატივა აშშ-სა და ევროპაში, რომლებიც ცდილობენ ადამიანებს ერთმანეთთან რეალური, არა-ვირტუალური ურთიერთობისკენ დააბრუნონ და დაეხმარონ “ციფრული ხაფანგიდან” თავის დაღწევაში. ასეთი სამოქალაქო ინიციატივებიდან და ორგანიზაციებიდან აღსანიშნავია რამდენიმე: The Human Library (მონაწილეები “სესხულობენ” ადამიანს, წიგნის ნაცვლად და ესაუბრებიან — მაგალითად, უსახლკაროს, მიგრანტს ან ვეტერანს); Digital Detox (ბანაკები, ბუნებაში, სადაც აკრძალულია  სმარტფონები, სოციალური მედია და ეკრანები); Public Space One – აერთიანებს დიალოგისთვის და კოლექტიური იდეების შესაქმნელად, ეკრანებისა და ციფრული ინფორმაციის მატარებლების გარეშე; Talk To Me London / Berlin – საზოგადოებრივი კამპანია, რომელიც ხალხს ქუჩაში მოუწოდებს უცნობებთან საუბრისკენ (მაგ. “Talk to me, I’m friendly” მოწოდებით); Slow Communication Movement (დანია, ნიდერლანდები) – სადაც წახალისებული „ნელი კომუნიკაციის“ მეთოდები, როგორიცაა ხელით დაწერილი წერილები ან პირისპირ შეხვედრები, ურთიერთობებისთვის, საქმიანობისთვის და სხვა.

ბოლოს, ჩვენს ძვირფას მკითხველს, მასწავლებლებს, მოსწავლეებს, სასკოლო ადმინისტრაციის, მშობლებსა და ზოგადად, სკოლასთან დაკავშირებულ ნებისმიერ ადამიანს შეგვიძლია დასკვნის სახით ვუთხრათ რომ დღეს, ახალადგაჩენილი „ანტი-ციფრული“ მოძრაობები და ინივიატივებს წარმოადგენენ რეაქციას „ციფრული საყოველთაობის“ ან უფრო მკვახედ, „ციფრული ტოტალიტარიზმის“ წინააღმდეგ.

ეს “ანტი-ციფრული” მოძრაობები და ინიციატივები ემსახურება რამდენიმე კეთილშობილურ მიზანს, რომელიც უკვე აუცილებელია და რომელთა განხორციელებაც, მალე ყველასთვის საშური საქმე შეიძლება გახდეს : 1) ნამდვილი ადამიანური კავშირების აღდგენას – ეკრანზე დამოკიდებული კომუნიკაციის ნაცვლად პირისპირ ურთიერთობების წახალისებას; 2) ციფრული დამოკიდებულების დაძლევას – ეხმარება ადამიანებს გააცნობიერონ ტექნოლოგიების მოხმარების ზეგავლენა და შეამცირონ მასზე დამოკიდებულება; 3) საზოგადოებრივი და სამოქალაქო ჩართულობის ხელახალ გაძლიერებას –საერთო სივრცეების შექმნა, სადაც ადამიანები ერთმანეთს ხედავენ, ფიზიკურად გევრდიგვერდ არიან და წარმოშობს გამოცდილებებს, რომლებიც ავითარებს ნდობას, დიალოგსა და მონაწილეობას რეალურ სამყაროში; 4) გონებრივი ჯანმრთელობის მხარდაჭერა –ხანგრძლივი ონ-ლაინ ყოფნასთან დაკავშირებულ შფოთვის, მარტოობის განცდის და ემოციურ გადაღლის შედეგების გააზრება, ანალიზი და ამ მდგმარეობის შემსუბუქება, ადამიანური ურთიერთობების მეშვეობით; 5) დროისა და ყურადღების დაბრუნება – ადამიანებს ეძლევათ საშუალება შეანელონ საქმიანობის ტემპი, ფოკუსირდნენ საკითხზე სიღრმისეულად (და არა ზერელედ) და სრულად ჩაერთონ ყოველდღიურ ცხოვრებაში, ფიზიკურად.

(სტატიის დასასრული)

სტატიის ავტორი: ლევან ალფაიძე

თბილისი, 12 მაისი, 2025.

[1] წარმოდგენილი სტატია შედგენილია ამერიკელი ბლოგერებისა და ჟურნალისტების, სემ პრესლერისა და პიტ დეივისის 2025 წელს გამოქვეყნებული სტატიის მიხედვით, ელექტრონული ჟურნალიდან After Babel (https://www.afterbabel.com/ , ლ.ა. ).

[2] ერის ტბის არხი (Erie Canal) — ჯამში 540 კმ-ის სიგრძის არხი ნიუ-იორკის შტატში, რომლის მშენებლობამ, აშშ-ს დიდი ტბების შტატები, პირდაპირ დააკავშირა სანაოსნო ზღვით ატლანტის ოკეანესთან (მდ. ჰუძონის გავლით), რამაც მნიშვნელოვნად გააადვილა აშშ-ს შიდა შტატების კავშირი მსოფლიოს სავაჭრო საზღვაო გზებთან. ამ მშენებლობამ გამოიწვია საკვების ფასების გაიაფება, ნიუ-იორკის მოსახლეობის რაოდენობის გაორმაგება, ათასობით ახალი სამუშაო ადგილის შექმნა და სხვა.

[3] მეორე დიდი გამოღვიძება (Second Great Awakening) გახლდათ მნიშვნელოვანი რელიგიური მოძრაობა აშშ-ში, რომელიც განვითარდა 1790-იანი წლებიდან დაახლოებით 1840-იან წლებამდე. ეს იყო ფართომასშტაბიანი რელიგიური გაღვიძება, რომელიც ხაზს უსვამდა პირად ხსნას, რელიგიურ მორალურ განცდებს და ინდივიდუალურ რწმენას, ფორმალური დოგმატიკის ნაცვლად.

^[4] მეორე დიდი გამოღვიძების ერთ-ერთი მთავარი ნიშანი იყო რესტავრაციონიზმი — რწმენა იმისა, რომ ჭეშმარიტი ქრისტიანობა (იგულისხმება პროტესტანტული სექტები, ლ.ა.) დასუსტებული და კორუმპირებულია და საჭიროებს აღდგენას. ამ პერიოდში ჩამოყალიბდა მრავალი ახალი სექტა და თითოეული მათგანი აცხადებდა, რომ მხოლოდ მას შეეძლო “საწყისი” ქრისტიანული ეკლესიის აღდგენა. მორმონიზმი იყო ამ სწრაფვის ერთ-ერთი ყველაზე რადიკალური გამოხატულება — იგი აცხადებდა სრულ აღდგენას ახალი წმინდა წერილის (მორმონის წიგნი) და წინასწარმეტყველური ლიდერობის მეშვეობით.

^[5] 4-H კლუბები აერთიანებენ სამოხალისეო ასოციაციებს/ორგანიზაციებს შემდეგი მიმართულებებით: სოფლის მეურნეობას და ფერმერობა, ტექნოლოგიები, ინჟინერიასა და მათემატიკას (STEM), ჯანმრთელობადა კვება, საზოგადოებრივ აქტივობები და მოხალისეობა, ხელოვნებს, ხელსაქმეს და საჯარო გამოსვლების ხელოვნება.

[6] Warm Cookies of the Revolution — ეს გახლავთ ქ. დენვერში (კოლორადოს შტატი, აშშ) დაფუძნებული არაკომერციული ორგანიზაცია, რომელიც 2012 წელს შეიქმნა. მათი მიზანი იყო მოქალაქეების უფრო აქტიურად ჩაერთვა საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. ისინი საკუთარ თავს უწოდებენ „სამოქალაქო ჯანმრთელობის კლუბს“ (Civic Health Club) და მიზნად ისახავენ მოქალაქეობრივი ჩართულობის ხელშეწყობას ხელოვნებისა და კულტურის მეშვეობით.

[7] ლექსინგტონში (კენტუკის შტატი, აშშ) დაფუძნებული არაკომერციული ორგანიზაცია, რომელიც მიზნად ისახავს მოქალაქეობრივი ჩართულობის გაძლიერებასა და ადგილობრივი მმართველობის პროცესების გამჭვირვალობას. CivicLex ასევე სთავაზობს კონსულტაციას და საზოგადოებრივი ჩართულობის გაუმჯობას; მოიცავს საზოგადოებრივი გამოკითხვების ჩატარებასა და ანალიზს; საგანმანათლებლო კამპანიების ორგანიზებას; საზოგადოებრივ შეხვედრებსა და სემინარებს; მმართველობასთან ეფექტური ჩართულობის სტრატეგიების შემუშავებას.

აღიარებული ფაქტია, ენა და ესა თუ ის ენობრივი ტექსტები ყოფიერების იმაზე უფრო ღრმა და საინტერესო შრეებს ინახავს, ვიდრე  არქეოლოგია, ისტორიოგრაფია ან ნებისმიერი სხვა დარგი. ქართული სამართლის ენის კვლევის საჭიროებამ მოიტანა და ამასწინ ძველი განჩინებების კრებულებში ჩავყავი ცხვირი. არ აღმოჩნდა უშედეგო მცდელობა. ერთ-ერთი კრებულის გადათვალიერებისთანავე თვალში მომხვდა პატარა ამბავი, რომელიც, ენობრივის გარდა, ბევრი რამითაა საინტერესო.

განჩინება, რომლის გაზიარებაც მინდა, საქართველოში სამართალწარმოების რუსულ ენაზე გადასვლამდეა დაწერილი და დაცულია ქუთაისის ეროვნულ მუზეუმში. გამოქვეყნებულია 1977 წელს, აკადემიკოს ისიდორე დოლიძის საერთო რედაქციით, მეცნიერებათა აკადემიის მიერ გამოცემულ, XVII-XIX საუკუნის ქართული სამართლის ძეგლების მე-6 ტომში.

წინამდებარე სტატიაში წარმოვადგენთ განჩინების მთელ, არცთუ ისე ვრცელ ტექსტს:

განჩინება გაბრიელ და მახარობელ[1] ჩხაიძეების[2] საქონლის საქმეზე

ჩყიჱ-სა, აგვისტოს იჱ-სა

[1818 წლის 18 აგვისტო]

გ ა ბ რ ი ე ლ   ჩ ხ ა ი ძ ე[3]  და   მ ა ხ ა რ ო ბ ე ლ ი   ჩ ხ ა ი ძ ე   გავაბჭვეთ[4]

გ ა ბ რ ი ე ლ    უ ჩ ი ვ ლ ა:  ერთი ხარი მყავდა ჩემი მარჩენალი და წამართვა ამ კაცმა და რას მემართლებოდა, არ ვიცი.

მ ა ხ ა რ ო ბ ე ლ მ ა   უპასუხა: ჩემს ყანაში მოეჩვია ამისი ხარი და დავითხოვე ერთჯელ, ორჯელ და მრავალჯელ[5], მაგრამ არ დამეთხუა[6]. მერმეთ, მარიობას[7], შინ მივედი, რუსის სამსახურზედ ვიყავი[8] და საღამოს ჩემი ყანის გვერდში ვნახე ამისი ხარი და უთხარი: ამეღამ კიდევ წავა და დამაფსებს[9] და ნუ მიზამ მეთქინ და არ გამიგონა; და იმ ღამეს ჩასულიყო ჩემს ყანაშიდ და სუნთლად წაეხთინა და შეეჭამა; და ქალს დაეჭირა ყანაში და მე წავიყვანე, საცაუში[10] რომ მოვა[11], მივსცემ მეთქინ: აღარ მოვიდა, მიმიხთა[12] შინ, ცოლი და შვილი გამილახა და შვილიც წამართვა[13], მომთხარა და რას მემართლებოდა, არ ვიცი.

გ ა ბ რ ი ე ლ  ა შ ო რ ო[14]   უ თ ხ რ ა.

ჩვენ ასე გავაჩინეთ[15]: წარმოდგეს თვითან გაბრიელ და თერთმეტი კაცი თან დაიტანოს[16] და ასე დაუფიცოს: „არც დამეთხოვნო[17] და არც ჩემი ხარი შენს ყანაში და კანაფში[18] ჩასულიყოს და არც რამე წაეხთინოს და არც შენ მოგხთომოდე და არც უკადრისი მეკადრებიოს

და არც შვილი წამერთმიოს“.

თუმც ასე უფიცოს[19], ხარზე ხარი დაუდვას[20]. და თუმც ვერ უფიცოს, შინ მიხთენია[21] და შინ მიხთომის სისხლი მისცეს[22] და შვილის წართმევის საუპატიო[23] მისცეს. ან ხარს რაც ეწყინოს[24], მახარობელმა აჯით[25] შეატყობინოს და გაბრიელმა გარდაუხადოს.

მ ა ხ ა რ ო ბ ე ლ მ ა    უ ჩ ი ვ ლ ა:   მოყვარე[26] მყავდა, შვილი მომაბარა გასაზდელათ[27],  და ნახევარს ზროხას მაძლევდა გაზდაში, ჩემსას მოვიდა, შენ გარდამბირე[28] , მოყვარეც დამიკაგე და ის ზროხაც დამიკარგე და მათხოვარი ვარ.

გ ა ბ რ ი ე ლ  ა შ ო რ ო  უ თ ხ რ ა.

ჩვენ ასე გავაჩინეთ: წამოაყენოს გაბრიელმა ერთი კაცი და ასე შეაფიცოს: „არც შენის მტერობით და ქიშპობით მე ის ზროხა გამომერთმიოს“.

თუმც ასე უფიცოს, არას ემართლება. და თუმც ვერ უფიცოს, მისი გადაბირებით ზროხა დაკარგვია და გარდაუხადოს გაბრიელმა მახარობელს.

*  *  *

საანალიზო ტექსტში საგანმანათლებლო თვალსაზრისით სწორედ ეს ბოლო ფრაზა და ბოლო სამი აბზაცია საინტერესო. აქ იკვეთება საგანმანათლებლო ტრადიციაც — ის, თუ, დაახლოებით, როგორი ტიპის „ჩრდილოვანი“ განათლების ფორმა არსებობდა იმდროინდელ საქართველოში ან რა ტიპის საზღაური  არსებობდა განათლების მიღებისა თუ მიცემის კუთხით.

განჩინებაში ატიანთ-მოძღვარი/სამსჯავროს მწერალი, როგორც სასამართლო გუნდის წარმომადგენელი (ტექსტის I აქტორი), ირიბად მოგვითხრობს გაბრიელ და მახარობელ ჩხაიძეების განბჭობის (გასამართლების, მორიგების) ამბავს, რომელიც იწყება გაბრიელ ჩხაიძის (II აქტორის) საჩივრით. იგი უჩივის მახარობელ ჩხაიძეს, რადგან ერთადერთი მარჩენალი ხარი წაართვა.

აქვეა მახარობლის (III აქტორის) შეპასუხება, რომლითაც იკვეთება ამბავი, თუ როგორ შეეჩვია მის ყანას გაბრიელის ხარი და, ბევრი გაფრთხილების მიუხედავად, ვერ მოიშორა, შედეგად კი, მარიამობის საღამოს, ყანა სულ გაუნადგურა. ქალის მიერ დაჭერილი ხარი მახარობელმა „საცაუში“ — სამწყვდევში[29] წაიყვანა იმედით, რომ გაბრიელს მოსვლისას ხარს დაუბრუნებდა. თუმცა იგი აღარ მოსულა, არამედ მიუვარდა[30], ცოლ-შვილი გაულახა, „შვილიც“ წაართვა, გააუბედურა და უკვირს, აქეთ რომ ემართლება. გაბრიელი უარყოფს მისდამი ბრალს (კვლავ „აშორო-ს“ ეუბნება).

განჩინების მომდევნო აბზაცში იკვეთება საქმესთან დაკავშირებული, პირველი სასამართლო გადაწყვეტილება, რომლის თანახმად, თუ გაბრიელი თერთმეტი კაცის წინაშე დაიფიცებს, რომ მისი ხარი  მახარობლის „ყანასა და კანაფში“ (საგულისხმოა, რომ „კანაფის“ ცნება მხოლო არ ჩასულა, არც მივარდნია, უკადრისიც არ უკადრებია და არც შვილი წაურთმევია, მაშინ მახარობელმა „ხარზე ხარი  (უნდა) დაუდვას“, ანუ, ორი ხარი უნდა მისცეს[31];  თუ ვერ დაიფიცებს, მაშინ  შინ „მიხთომის“ (მივარდნის) სისხლთან ერთად, შვილის წართმევის საუპატიოც  უნდა მისცეს. ამავდროულად, ხარის მიერ მიყენებული ზარალის შესახებ (ხარს რაც ეწყინოს)[32]  მახარობელმა აჯით[33] უნდა შეატყობინოს, გაბრიელმა კი დანაკარგი აუნაზღაუროს.

განჩინების მომდევნო ნაწილში გაბრიელისადმი კვლავ მახარობლის საჩივარია. ამჯერად იგი მას მოწაფის (მოყვრის შვილის) წართმევისა და საზღაურის (ნახევარი ძროხის) დაკარგვისთვის უჩივის. გაბრიელი კვლავ „აშოროს“ ამბობს — უარყოფს ბრალს.

განჩინების ბოლო  ორ აბზაცში იკვეთება სასამართლოს მეორე გადაწყვეტილება, რომლის თანახმად, გაბრიელმა, ერთი კაცის თანდასწრებით, უნდა შეჰფიცოს, რომ  მისი „მტერობით ის ზროხა არ გამოურთმევია“.

ხოლო თუ ასე ვერ დაუფიცებს, გაბრიელმა მახარობელს, მოწაფის მშობლის გადაბირების გამო, ძროხაც უნდა გადაუხადოს.

*  *  *

საანალიზო ტექსტში გამოყენებული სამართლებრივი ტერმინების შესახებ ვრცელი მსჯელობა დასაბეჭდად სამეცნიერო ჯურნალში უკვე გაგზავნილია, ამ სტატიაში კი  მხოლოდ ერთ ცნება- ტერმინზე შევაჩერებთ ყურადღებას.

როგორ უნდა გავიგოთ „შვილის წართმევის საუპატიო მისცეს“?

ალბათ, ასე, რომ დამნაშავემ დაზარალებულს მოსწავლის წართმევით მიყენებული დანაკარგი უნდა აუნაზღაუროს; ჩვენი მოკვლევით, ტერმინი „საუპატიო“ კი  — იყო შეურაცხყოფის განსაკუთრებული საზღაური, პატივის შელახვისათვის დაწესებული ჯარიმა, რაც დამნაშავეს დაზარალებულის სასარგებლოდ ეკისრებოდა ძველ საქართველოში. საუპატიო დაკანონებული იყო საკრძალავ ადგილას ჩადენილი დანაშაულისათვის (მაგ., „სადაცა მაცხოვრისა ხატი ესუენოს სამცველოდ ქუეყანისა, საუპატიოდ ოცდაათი გლეხი მართებს“), მოსამართლისადმი „ურიგოს კადრებისათვის“, სხვისი მოახლის „გაწბილებისათვის“ და სხვა. საისტორიო წყაროებში ცოლის „განტევების“, დედის გინების, წვერის დაგლეჯის, „ეზოს გატეხის“ და „კაცის დაჭირვის“ საუპატიოც იხსენიება. საუპატიოს ოდენობა შეურაცხყოფილის „სახდომელი პატივისა“ და დანაშაულის სიმძიმის მიხედვით განისაზღვრებოდა. საჭიროებისას იგი დამნაშავეს ზარალის ანაზღაურებასა და „სისხლთან“ ერთად მიესჯებოდა. ქალს კაცზე მეტი — „ორკეცი საუპატიო“ (სახელდობრ, გინებისათვის დიდგვაროვან „დიაცს“ 10 000 თეთრი) ეძლეოდა. საუპატიოს ითვალისწინებს ბაგრატ კურაპალატის სამართლის ფრაგმენტი და ვახტანგ VI-ის სამართალი, აგრეთვე — მხითარ გოშის სამართლის ქართული ვერსია. ბექას და აღბუღას სამართალში ტერმინი „საუპატიო“ „სასირცხვო სამართლის“ — სანეხვეზე დამნაშავის შიშვლად ჩათრევის, ე. ი. გამაწბილებელი სასჯელის მნიშვნელობით იხმარება (ანალოგიური ვახტანგ VI-ის სამართლის 218 მ.). შეურაცხყოფისათვის ქონებრივ სასჯელად აქ დადგენილია უპატიობის საზღაური, გიორგი ბრწყინვალის სამართალში კი — უარზანგობა[34].

საანალიზო ტექსტში ყურადღებას იმთავითვე იმსახურებს „შვილის წართმევა“. განჩინების ერთიანი გააზრებით იკვეთება, რომ „შვილი“[35] მოწაფეა, რომელიც მახარობელს (ნახევარი ძროხის ფასად) აღსაზრდელად მიუყვანა მოყვარემ, გაბრიელმა კი ეს მოყვარე გადაიბირა, მოწაფე მიისაკუთრა და ძროხაც მიითვისა.

მგონია, ეს განჩინება ერთგვარი მიმანიშნებელია, რომ ჩრდილოვანი განათლება მეტ ყურადღებას იმსახურებს განათლების დარგში მომუშავეთაგან. ჩვენში, ისევე, როგორც აზიის ბევრ ქვეყანაში, ჩრდილოვანი განათლება უკვე, დიდი ხანია, სასკოლო განათლების თვალსაჩინო ნაწილად იქცა. ბოლო წლებში კერძო რეპეტიტორობის ფორმები და ზეგავლენა სისტემურ ხასიათს იძენს, თუმცა საანალიზო განჩინებით მოთხრობილის მსგავსი უსიამოვნებანი ზედაპირზე აღარ ტივტივებს და, ალბათ, ამ ბოლო წლებში, არც სასამართლოს სჯა-პაექრობის საგანი გახდება ამა თუ იმ მოწაფის განათლების ბედი.

[1] აღნიშნული საკუთარი სახელისათვის იხ. პირთა ანოტირებული ლექსიკონი, XI-XVII სს. ქართული ისტორიული საბუთების (III) მიხედვით, მასალები შეკრიბეს და გამოსაცემად მოამზადეს: ანა ბაქრაძემ, ლევან რატიანმა და გიორგი ოთხმეზურმა. ტომი შეადგინეს დარეჯან კლდიაშვილმა და მზია სურგულაძემ, ზაზა ალექსიძის საერთო რედაქციით. შთ. გამომცემლობა „არტანუჯი“, თბილისი, 2004. https://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/150983/5/Pirta_Anotirebuli_Leqsikoni_2004_Gateqstebuli.pdf

[2] მჩხაიძე, — ი. დოლიძის სქოლიო.

მეჩვიდმეტე საუკუნეში ძიმითში მოსახლე გვარი, რომლის შესახებ საინტერესო ინფორმაციას მოიცავს 1664 წლის „შეწირულობის წიგნი გიორგი გურიელისა ბიჭვინტის საბუთთაგან“. მასში  დგინდება ძიმითში მოსახლე შემდეგი გვარები: კბილიანისშვილი, ქართველაისშვილი, ნანაძე, კალანდარესშვილი, მჩხაიძე და მგელაძე. http://guriismoambe.com/archives/127172;      მჩხაიძე (ჩხაიძე) – გვ. 68, 71. [დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო საბუთები, წიგნი I]  http://www.geogen.ge/ge/treasurege/72/4315/

[3] *გაბრიელ ეგორის ძე ჩხეიძე, XVII–XVIII საუკუნეების ქართველი მწიგნობარი, მთარგმნელი. მოღვაწეობდა მოსკოვში. კეკელიძე, ლ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 11, თბ., 1987. — გვ. 174; რუხაძე, ტ., ქართულ-რუსული ლიტერატურული ურთიერთობის ისტორიიდან (XV–XVIII) სს.), თბ., 1960.

თუმცა ეს სულ სხვა გაბრიელია .

[4]  *განვსაჯეთ, *მოვარიგეთ

[5] მრავალჯერ.

[6] არ გამშორდა.

[7] მარიამობას, ძვ. სტ.-ით — 14 აგვისტოს.

[8] ფრაზა საინტერესოა ისტორ.-ეთნოგრაფ. თვალსაზრისით.

[9] დამაქცევს, ამომაგდებს, გამაღატაკებს.

[10]  საცავში (განმარტება ჩვენია, მ.გ.).

[11] + და — ი. დოლიძის სქოლიო.

[12] მომიხდა, მომივარდა შინ.

[13] „შვილის” წართმევის ეპიზოდი საინტერესოა არაერთი თვალსაზრისით, იხ. ქვემორე მსჯელობა.

[14]  გაბრიელმა უარყო.

[15] *დავადგინეთ.

[16] ახლდეს.

[17] გაგეფრთხილებინე (განმარტება ჩვენია და ითხოვს დაზუსტებას, მ.გ.).

[18] საინტერესოა, რომ სამსჯავროს მწერალი კანაფს სხვაგან არ ახსნებს.

[19]  თუ ასე დაფიცებას შეძლებს (განმარტება ჩვენია, —  მ. გ.).

[20] დაუმატოს

[21] მიხდომია, მივარდნია.

[22] ფრაზა იდიომატურია, შეიცავს სამართლებრივ ტერმინს. როგორც ირკვევა, სისხლის შეფასება და საზღაურის რაოდენობის დადგენა ჯერ კიდევ ადათობრივი სამართლის დროიდან მოდის.  მკვლელი სისხლის დანაშაულის ჩადენისათვის ისჯებოდა და გარკვეული „სისხლისა საზღაურიც“ ეკისრებოდა.

[23] ტერმ. საუპატიო — შეურაცხყოფის განსაკუთრებული საზღაური, პატივის შელახვისათვის დაწესებული ჯარიმა, რაც დამნაშავეს დაზარალებულის სასარგებლოდ ეკისრებოდა ძველ საქართველოში.

[24] ხარს რაც ეწყინოს — ხარს თუ რამ დაემართოს (ხაზი ჩვენია, — მ.გ.)

[25] ჩიქობ.: აჯა (აჯისა) თხოვნა, მუდარა, ხვეწნა, ვედრება.

[26] მოყვარე (მოყვრისა) ჩიქობ.: 1. ცოლის ნათესავი ქმრის ნათესავებისათვის და, პირიქით, ქმრის ნათესავი ცოლის ნათესავებისათვის. 2. ახლობელი, კეთილის მდომი, კეთილმოსურნე, მოკეთე.

[27] (დიალექტიზმი) გასაზრდელად.

[28] გადაიბირე.

[29] ჩვენი განმარტებაა, ლექსიკონებში მსგავსი სიტყვა არ იძებნება  (მ. გ.).

[30] არ ჩანს, როდის.

[31] განმარტება ჩვენია (მ.გ.).

[32] განმარტება ჩვენია. მ.გ.

[33] აჯა  — თხოვნა, ვედრება; საქართველოს მეფისადმი მიმართვის ფორმა (ქ. ც.)

[34] უარზანგობის ოდენობა დამოკიდებული იყო „სისხლის“ ოდენობაზე და მის 1/40 ნაწილს შეადგენდა. მაგ., აზნაურთა, ხევისბერთა უარზანგობა 150 თეთრი იყო.

[35] ამ გაგების შემოშველებისთვის მადლობას მოვახსენებთ იურისტ ხათუნა გოგაშვილს.

(„პლატონი ჩემი მეგობარია, მაგრამ…“ და ონორე დე ბალზაკის „წითელი სასტუმრო“)

 ყველამ ვიცით არისტოტელური ამბავი „პლატონისა და ჭეშმარიტებისა“; ჭეშმარიტებას კი კაცობირობის მარადიული პრობლემა შეიძლება ეწოდოს. მასზე საუბრისას, პარალელურად, უნდა გვახსოვდეს მცდარობის გაგებაც; ისინი, ორივე, ახასითებს აზრსა თუ ცოდნას. მაგალითად, პლატონი და ავგუსტინე ჭეშმარიტებად მიიჩნევდნენ ერთხელ და სამუდამოდ მოცემულ არსს, ანუ მარადიულს, როგორც ყველა იდეალური ობიექტის მახასიათებელს. ხოლო არისტოტელე კი ფიქრობდა, რომ ჭეშმარიტება აზრის შესაბამისობაა საგანთან, მოვლენასთან.

ჭეშარიტებას აქვსო საფეხურები: ფაქტობრივი და ლოგიკური ჭეშმარიტება; ასევე უნდა ჰქონდეს საზომიც და კრიტერიუმებიცო, მსჯელობენ…

პლატონის მიერაა  მითიური გმირის, აკადემოსის, ბაღში დაარსებული ფილოსოფიური სკოლა, რომელსაც „აკადემია“ ეწოდა. როგორც გადმოსცემენ, ამ შენობის შესასვლელში იყო წარწერა: „ვინც მათემატიკა არ იცის, ჩემს ლექციებს ნუ დაესწრება, რაც იმას ნიშნავდა, რომ ფილოსოფიური სიბრძნის დაუფლებისთვის მათემეტიკის ცოდნა აპრიორი იყო.

384 წელს ქალაქ სტაგირაში, მეფის კარის ექიმ ნიკომაქეს ოჯახში დაბადებული არისტოტელე 17 წლის ასაკში პლატონის აკადემიის მსმენელი გახდა და 20 წლის განმავლობაში, პლატონის გარდაცვალებამდე (ძვ.წ. 347 წ.), იყო ამ აკადემიაში, როგორც გენიოსის გენიოსი მოწაფე, თავისი მასწავლებლის ბოლომდე თაყვანისმცემელი. ამიტომ ალბათ გასაკვირია, აღნიშნულის შემდეგ, არისტოტელეს ცნობილი სიტყვები პლატონის მიმართ („თუმცა ჩემთვის ძვირფასია პლატონიც და ჭეშმარიტებაც, მაგრამ წმინდა მოვალეობა მკარნახობს, უპირატესობა ჭეშმარიტებას მივანიჭო“).უნდა ვიცოდეთ, რომ ეს ცალმხრივი შთაბეჭდილებაა! ჭეშმარიტება ხომ ყველასა და ყველაფერზე მაღლაა ყოფიერებაში და თუ შენ ეს გწამს, შენი მოცემული უკომპრომისობა მაღალ სამართალს შეგაგრძნობინებს თუ შეგამეცნებინებს. თუმცა აქ ყველას მერაბ მამარაშვილი გაგვახსენდება, რომელსაც ვერ დავეთანხმები და ვერანაირად ჩავთვლი, რომ ქართველთა უნიკალური ქარისტიანული აღქმა სამყაროსი, ღვთისა და სამშობლოს ერთ სიბრტყეზე მოაზრებით, შოვინიზმს, ფაშიზმს ან რასიზმს ნიშნავს; ამ უკანასკნელთაგან თავისუფლება გენში გვაქვს, როგორც ჰუმანიზმი და ეს „კოდი“ არ იცვლება…არისტოტელეს გამონათქვამს რაც შეხება, მან საუკუნეებს გაუძლო, როგორც მაგალითმა ადამიანური მიუკერძოებლობისა, ობიექტურობისა და უმაღლესი ღირებულებებისადმი ღრმა პატივისცემისა.

იმაზე საუბარი, რაში, რომელ  ძირითად პრინციპებში, არ ეთანხმებოდა არისტოტელე პლატონს, თავის უძვირფასეს მასწავლებელს, რომლის ფილოსოფიურ იდეებზეც აღიზარდა, შორს წაგვიყვანდა. უბრალოდ, შეგვიძლია მოკლედ ვთქვათ, რომ ეს იყო პლატონის ცნობილი თეორია იდეებზე: რომ არსებობს ორი სინამდვილე,  საგნებზე იდეებისა და ამ იდეების ანარეკლი, მიმსგავსებული საგნებისა. არისტოტელემ აღმოაჩინა, რომ ყველა საგანს როდი აქვს იდეა (მაგალითად, ფრჩხილს, ჭუჭყს). არისტოტელეს მიერ პლატონის იდეათა თეორიის წინაღმდეგ მოხმობილი არგუმენტებიდან, ზოგი მართებულია, ზოგიც – მცდარი. თუმცა ამით არც პლატონის სიდიდეს აკლდება რამე, არც არისტოტელესი, რომელიც ალექსანდრე მაკედონელის აღმზრდელად ითვლება, დიდი წვლილის შემტანად მის განათლებაში. ალექსნადრე მაკედონელიც თვლიდა, რომ ორი ადამიანისგან იყო დავალებული ცხოვრებაში: მამამისის, მაკედონიის მეფე ფილიპესა და გენიალური მასწავლებლის, არისტოტელესგან.

მოდი, ახლა უკვე ლიტერატურის მაგალითზე განვიხილოთ, რა ხდება, როცა არისტოტელეს ცნობილი გამონათქვამი პლატონზე არ სრულდება ვინმეს, თუნდაც ონორე დე ბალზაკის ცნობილი მოთხრობის, „წითელი სასტუმროს“, პერსონაჟის, მიერ.

იწყება თხრობა და ვეხვევით დიდი ფრანგი მწერლის არისტოკრატული იუმორის ხიბლში, რომელიც შლეიფივით შემოხვევია მთელ სიუჟეტს. პარიზელი ბანკირის ნიუნბერგელი სტუმარი, უმწიკვლო და კეთილშობილი ბევრი გერმანელივით, „რომლის მშვიდობისმოყვარე ზნე-ჩნეულებები შვიდმა ლაშქორობამაც კი ვერ შეცვალა“, ასევე გერმანელებისთვის ტიპური სახელით ჰერმანი, წვეულებაზე ჰყვება უცნაურ და შემაძრწუნებელ ამბავს.

შეიძლება ითქვას, რომ მოთხრობა სინდისის ქენჯნაზეა,  განსხვავებული ზნეობრივი მრწამსის სხვადასხვა პერსონაჟის მიერ; იმ დემონურ სევდაზეც დაკარგული სიკეთის შესახებ, რომელზეც ასე გულშიჩამწვდომად გვამცნობს ნეოპლატონიზმი, არეოპაგეტიკა: „ადამიანს ყოველთვის არ ძალუძს ბოროტების ჩადენა. თვით მეკობრეთა ბრბოშიც კი გამეფდება ხოლმე ისეთი მყუდრო წუთი, როცა მათი პირქუში ხომალდი საქანელასავით განანავებს“(4).

დიდებულია ბალზაკის ირონიული სარკაზმი ადამიანური არსებობის სრული, ნათელი და ბნელი, რონატიკული და პრაგმატულ-ნატურალისტური პლანების ხედვით რომაა გამოწვეული – „გემრიელი სადილის მონელებისას სევდიანი არც არავინ გვინახავს. ადამიანი ამ დროს გაირინდება ხოლმე – ეს ერთგვარი შუალედია მოაზროვნის ოცნებასა და მცოხნავი ცხოველის კმაყოფილებას შორის – კარგი იქნებოდა, ამგვარი განწყობილებისთვის მატერიალური, გასტრონომიული მელანქოლია გვეწოდებინა“(6); აქაც და კიდევ სხვა მომენტშიც გაგვახსენდება ჰერმან ჰესეს კაცი-მგლობის ცხოვრებისეული კონცეფცია. ასეა –ადამიანმა არ იცის, ვინაა, რომელი გაიღვიძებს მასში კაცი თუ მგელი; თუნდაც ექსტრემი რომელს გამოავლენს მავანში: გმირსა თუ ავაზაკს, იმ მძაფრი ალღოთი და მტკიცე ნებისყოფით, რომლებსაც გეგმისა თუ მისი განხორცილებისას ავლენენ პატიმრები და ბოროტმოქმედები.

ჰერმანი მონათხრობში ორი მეგობარია, უმცროსი სამხედრო ექიმები, მე-18 საუკუნეში, ალბათ ორივეშია „ინიდაიანური“ ბუნება, რომელსაც ერთი ამარცხებს, მეორე ვერა და მკვლელად იქცევა, – სიმდიდრის გამო თავს ჭრის ადამიანს. ეს შინაგანი მეტამორფოზები ონორე დე ბალზაკს შესაშური „სიმარტივითა“ და ძალდაუტანებელი ოსტატობით აქვს აღწერილი, მოკლედ, ნარატივი მდინარესავით მოედინება; ეს „დინება“ ხან მშვიდია, დაწმენდილი, ხანაც მღვრიე და ავისმომასწავებელ-მქმნელი.

ერთ-ერთ მეგობარ ექიმში, როგორც ვთქვით, საბედისწერო გუმანს, ლტოლვას დანაშაულისკენ, პატიოსნება ჯაბნის: „აღზრდით მიღებულმა ჩვევებმა, რელიგიურმა რჩევა-დარიგებებმა, განსაკუთრებით კი…მამისეული სახლის ჭერქვეშ გატარებული უმწიკვლო ცხოვრების მოგონებებმა დაამარცხეს ბოროტი ზრახვანი“(30). მეორე მეგობარს სძლევს ეშმაკი, თუმცა იგივე ეშმაკი მას უვნებელს ტოვებს, ხოლო ის, ვინც დანაშაული არ ჩაიდინა, მკვლელობის ბრალდებით გასამართლდება ისე, რომ მეგობარში ეჭვიც არ ეპარება („თანაც მეგობრის საკუთარ თავზე მეტად მწამდა და ბრალს ხომ ვერ დავდებდი“); მას სიკვდილი ურჩევნია იმის აღიარებას, რომ მათი ძმობა, რომელიც ხუთი წლის ასაკიდან დაიწყო, საეჭვოა…ანუ იგი, ვისაც მოღალატე მეგობრის ნაცვლად სიკვდილით სჯიან, ვერ ხედავს ჭეშმარიტებას, რომელიც მეგობრობაზე მაღლა მდგომია. თუმცა მოგვიანებით ღმერთი, ურომლისოდაც სისულელე იქნებოდა ყველაფერი,  „ალაგებს“ სიცოცხლესა თუ მეგობრობაზე ძლიერი გრძნობებით არეულ-სიტუაციას, რომელიც მკითხველს, კითხვის გარკვეულ მომენტამდე, კამიუსი არ იყოს, აბსურდულ/ალოგიკური ჰგონია და აი, რატომ: მეგობრის, ფრედერიკის მაგივრად, სიკვდილით დასჯილი პროსპერ მანიანის უკანასკნელი მზერა დედისკენაა, თომცა ეს მზერა დანაბარებით ვერ მიდის ადრესატამდე, რადგან დედა გარდაცვლილია უკვე: „…მე უდიდესი მწუხარებით მოცულ დრამად მივიჩნევ იმ სამარდისო საიდუმლოებას, რომლის წიაღშიც ჩაიმარხა ერთი სამარიდან მეორეში გადაგზავნილი გამომშვიდობება და რაც ვერასოდეს სულიერ ქმნილებათა სმენას ვერ მისწვდება ისევე, როგორც უდაბნოში გზააბნეული მგზავრის ყვირილი, რომელსაც უცბად ლომი დასეხა თავს“(46).

ყველას ცხოვრებაშია იდუმალების, ამოუხსნელი საიდუმლოს განცდა; ასევე განსაცვიფრებელი სიღრმის მორალური მოვლენები, როგორც ბალზაკი უწოდებს, რომლებიც უბრალოებისა და შეუმჩნევლობის ბურუსით იბურება.

ჰერმანს უსმენს ტაიფერი, მკვლელი მეგობარი, მოპარული ქონებით გამდირებული, უკვე ასაკოვანი, რომელიც სულ საკუთარი ასულის, ცხოვრებაგამოუცდელი და უმანკო ვიქტორინის, გარემოცვაშია, არ შორდება; აი, როგორ ლაკონურად და ოსტატურობით ხსნის ამ ფსიქოლოგიზმს ბალზაკი: ალბათ მასაც, როგორც ყველა ბოროტმოქმედს, სურდა სულის სიმშვიდე უმანკო ქმნილების გვერდით ეპოვა“(49).

როგორია დიდი ფრანგი მწერლის ცხოვრებისეული მძიმე „ფილოსოფია“? აი, თუნდაც ეს, მოკლედ: „მაშ, ასე, მშვიდობა არამზადებს, ომი – უბედურთ და გავაღმერთოთ ოქრო…“; „სათნოების ჯილდოს გაიძვერებს მისცემენ“ – ცხოვრება სასტიკიცაა და დამცინავიც: მთხრობელს მკვლელის, ჟან ფრედერიკ ტაიფერის, ასული შეუყვარდება, რაც ხელს უშლის, ცხადია, დამნაშავის მხილებაში…

მოდი, ფინალს ნუ გავუმხელთ მათ, ვისაც ეს მოთხრობა წაკითხული არ აქვს. ჩვენ კლასიკაზეც ვთქვათ ორიოდ სიტყვა. კლასიკოსი მწერლების ნაწარმოებები ბერძნულ ტრაგედიებს ჰგავს. იცი, რომ ბევრი რამ მწერლის ფატაზიის ნაყოფია, მაგრამ ისე გადაეშვები ამ დიდოსტატური კალმით „მობერილ“ გრძნობათა ქარიშხალსა თუ მორევში, რომ თავად აღმოჩნდები, თითქოს, „ბერძნული თეატრის სცენაზე“, ტრაგედიასა თუ კომედიაში და საკუთარ თავსაც აკვირდები პერსონაჟებთან ერთად, მათ გარემოცვაში. ამას ჰქვია დიდი შემოქმედება!

ბალზაკი – რეალისტიც და რომანტიკოსიც, ოღონდ ორივე ზომიერად, ორივე გონივრული ბალანსით; ამიტომ როცა მთავარი გმირი უარს ამბობს კეთილშობილ ტყუილსა თუ სამწუხარო ექსპერიმენტზე, თანაც მწერლის დასკვნა არ გვაქვს, – პრობლემატიკაც (პლატონ/არისტოტელური) მკითხველთა გულსა და გონებაში გადმოინაცვლებს…

ცხოვრების დიდი, ბანალურ-მისტიკური „შარადა“ თუ „ცდა ბედის მონახევრეა“ გ რ ძ ე ლ დ ე ბ ა!…

ციტატები წიგნიდან – ონორე დე ბალზაკი „წითელი სატუმრო“, გამომცემლობა პალიტრა, 2021

დარწმუნებული ვარ გეყოლებათ ისეთი ერთი-ორი ნაცნობი ან მეგობარი, რომელიც წინამდებარე წერილის სათაურმა გაგახსენათ. ჩვენ ირგვლივ ნამდვილად არსებობენ ადამიანები, რომლებიც ყველაფერს ეთანხმებიან, უარის თქმა არ შეუძლიათ, ყოველთვის ცდილობენ, ასიამოვნონ სხვას ყველაფერზე „კის“ თქმით, უჭირთ უარის თქმა, და თუკი აზრის დაფიქსირებას სთხოვენ, ჯერ ელოდებიან სხვა როდის იტყვის, მისთვის ავტორიტეტული ადამიანი, შემდეგ კი ისინიც იმავეს იმეორებენ.

ასეთი ქცევის მქონე ადამიანი დიდხანს აკვირდება სიტუაციას, ელოდება შესაფერის მომენტს, ზვერავს გარემოს, იკვლევს საზოგადოების რეაქციებს და შემდეგ ემატება გამბედაობა, როდესაც სხვები გამოთქვამენ რაიმე მოსაზრებას. ასეთი ქცევა შეუმჩნეველი არ რჩება გარშემომყოფებისთვის და ისინიც საპასუხოდ თავისებურ წარმოდგენებს იქმნიან მასზე, გარკვეულ იარლიყებს აკერებენ ან სარგებლობენ ამ მდგომარეობით…

ჩვენ მიერ გამოთქმულ თითოეულ აზრს, პასუხისმგებლობის ვალდებულებაც ახლავს და ხშირად ადამიანს ურჩევნია, ეს ტვირთი აიცილოს თავიდან. ცუდი არ არის სურვილი, არ გინდოდეს ზედმეტი პასუხისმგებლობების აღება, არ გინდოდეს შეცდომების დაშვება, არ გინდოდეს არაპოპულარული აზრის გამოთქმა და არასდროს გინდოდეს თუნდაც ძალიან უმტკივნეულო კრიტიკის მიღება. ამას ხომ ჯობია, სხვამ აიღოს პასუხისმგებლობა, სხვამ დაუშვას შეცდომები, სხვამ გამოთქვას არაპოპულარული აზრები და სხვა გახდეს შესაძლო კრიტიკის ობიექტი – ეს ხომ ზედმეტი გართულებებისგან და უსიამოვნო განცდებისგანაც გაზღვევს.

თუმცა საკუთარი აზრის ქონა, მისი დაფიქსირება, გახმოვანება ადამიანის უდიდესი პრეროგატივაა და ვფიქრობ, დიდი სიამოვნებაც. როდესაც რაღაც საკითხზე ადამიანი საკუთარ აზრს დამაჯერებლად გამოთქვამს, არამარტო რაიმე ამბავს ჰყვება უბრალოდ, არამედ ადასტურებს საკუთარ კომპეტენციასაც. ასეთ ადამიანს აქვს ღრმად სჯერა საკუთარი თავის, არ ეშინია, რომ შესაძლოა, მისი მოსაზრება არ მოეწონოთ, თვითკმარია, და სრულ ჰარმონიაშია საკუთარ თავთან…

და როდესაც ადამიანი ყველაფერზე თანახმაა, ყველაფერი მოსწონს, ყველაფერს თავის დაკვრით ადასტურებს – ვფიქრობ, ამ ქცევის მიზეზები ბავშვობაშია საძიებელი.

რატომ იქცევა ასე ადამიანი? რა მიზეზები აქვს ასეთ ქცევას? როგორ ექცეოდნენ მას ბავშვობაში?

ხშირად ასეთი ქცევა არ ნიშნავს, რომ ადამიანი აუცილებლად კომფორტის ზონაში იმყოფება, უმეტესად ასეთ მდგომარეობას სხვა საფუძველი აქვს. ასეთი ქცევა ხშირად არის შედეგი იმ წნეხისა, რომელსაც მას უქმნიდნენ ბავშვობაში. ამ დროს ადამიანს არ აქვს ემპირიული გამოცდილებით დასწავლილი, რომ არსებობს ისეთი მდგომარეობა, სადაც ის მიღებული იქნება ყველა თავისი უნიკალური მოსაზრებით, სადაც მისი პიროვნება აღიარებული იქნება განსხვავებული აზრების მიუხედავად, სადაც ის ეყვარებათ ისეთი, როგორიც არის… ასეთი გამოცდილების არსებობა კი საფუძველს უდებს ჰარმონიულ, დამოუკიდებელ, კრიტიკულ და ზნეობრივად პასუხისმგებლიანი პიროვნების ჩამოყალიბებას.

ოჯახი ის პირველადი სოციალური სივრცეა, სადაც ბავშვი იზრდება და ყალიბდება. აქ სწავლობს, რა შეიძლება თქვას, რაზე გაჩუმდეს, როგორ მიიღებენ მის სიტყვებს ოჯახის წევრები და რა დამოკიდებულება ექნებათ მის მიმართ. ოჯახის სივრცეში, სადაც ბავშვისთვის არსებობს გამოხატვის თავისუფლება, ბავშვს აქვს კითხვების დასმის საშუალება, მის აზრს პატივს სცემენ და მის სიტყვებს გაგებით ეკიდებიან, ასეთ სივრცეში ბავშვი სწავლობს, რომ მისი აზრი მნიშვნელოვანია, ღირებულია, შეუძლია გაბედულად თქვას და დაიცვას საკუთარი მოსაზრებები. მაგრამ, თუ ბავშვს ხშირად აკრიტიკებენ, ხშირად აჩუმებენ, უკრძალავენ საკუთარი მოსაზრების გამოთქმას, ბავშვი სწავლობს, რომ სჯობს გაჩუმდეს, არაფერი თქვას…

როგორი დამოკიდებულება დახვდება ბავშვს სკოლაში, იმაზეც არის დამოკიდებული ის, თუ როგორ გამოხატავს თავის თავს და თავის შესაძლებლობებს – იქნება ინიციატივიანი, გაბედული და აქტიური, თუ პირიქით. თუ მასწავლებელი ლმობიერად, სიყვარულით ეკიდება ბავშვის მიერ გამოთქმულ კრიტიკულ, არასტანდარტულ და ან არაპოპულარულ მოსაზრებებს, შეუძლია დაიტიოს მოსწავლეთა მრავალფეროვნება, შეხედულებები და ქმნის ტოლერანტულ განწყობას კლასში, იქ მოსწავლე ვერ იქნება დაჩაგრული, უინიციატივო, უხმო და წყნარი.

უხმო, წყნარ, უინიციატივო და თავისთვის მჯდომ ბავშვებს აღმოჩენა სჭირდებათ. მათი აღმოჩენა ყველაზე მეტად მასწავლებლებს შეუძლიათ. მასწავლებლებს შეუძლიათ, დაარწმუნონ ისინი, რომ გამორჩეული, უნიკალური და ნიჭიერი ადამიანები არიან, ამიტომაც არ არის საჭირო ყველაფერზე დაეთანხმო ავტორიტეტებს, ყველაფერი მოგწონდეს, ყველაფერზე თავი უქნიო…

ახალი კონცეფციის ათვისების საუკეთესო გზა მისი გამოყენებაა. განვიხილოთ 2 გლობალური საკითხი გეოგრაფიული აზროვნების კონცეფციების გამოყენებით.

სივრცითი მნიშვნელობის კონცეფცია მოითხოვს,  ადგილის უნიკალურობისა და მნიშვნელობის გათვალისწინებას. ეს გეოგრაფიული კვლევის ძირითადი არსია.

სამი მარტივი კითხვით – სად/რა არის? რატომ იქ? და რატომ გვაინტერესებს? – შეგვიძლია დავიწყოთ ნებისმიერი გეოგრაფიული კვლევა.

მსოფლიო ქვეყნები. აივ (HIV) ვირუსის გავრცელება ქვეყნების მიხედვით

გავაანალიზოთ მოცემული რუკა.

სად არის აივ (HIV) ვირუსის გავრცელების მაჩვენებელი მაღალი? ახსენი გამომწვევი მიზეზები?

რატომ არის ამ კონკრეტულ რეგიონში აივ (HIV) ვირუსის გავრცელების მაჩვენებელი ასეთი მაღალი?

რა განაპირობებს აივ (HIV) ვირუსის ასეთ მაღალ გავრცელებას ამ კონკრეტულ რეგიონში?

აფრიკის სამხრეთ ნაწილში მდებარე ქვეყნებში ზრდასრულ მოსახლეობაში აივ (HIV) ვირუსის გავრცელების მაჩვენებელი ყველაზე მაღალია, ხოლო რაც უფრო ჩრდილოეთით მივდივართ კონტინენტზე, ეს მაჩვენებელი იკლებს.

რატომ ხდება ასე?

სხვა რა კითხვები ჩნდება ამ რუკის ნახვის შემდეგ?

კანონზომიერებები და ტენდენციები

კანონზომიერებებისა და ტენდენციების კონცეფცია მოითხოვს დავაკვირდეთ, არის თუ არა მახასიათებლები მსგავსი და განმეორებადი ბუნებრივ ან ადამიანურ გარემოში (კანონზომიერება) და იზრდება, იკლებს თუ უცვლელია ეს მახასიათებლები დროთა განმავლობაში (ტენდენცია).

დაუბრუნდი HIV/AIDS-ის გრაფიკს.

როგორია HIV/AIDS-ის გავრცელების კანონზომიერება?

ურთიერთკავშირები

ურთიერთკავშირების კონცეფცია მოითხოვს, გავაანალიზოთ კავშირები ბუნებრივ და ანთროპოგენურ გარემოებებს შორის და მათ შიგნით.

შეგვიძლია განვიხილოთ ბუნების ურთიერთდაკავშირებული კომპონენტები, რომლებიც სისტემებს ქმნიან.

შემდეგ გავაანალიზოთ სისტემებს შორის არსებული ურთიერთდაკავშირებები, რათა დავადგინოთ, თუ რა გავლენას ახდენენ ისინი ერთმანეთზე. საბოლოო მიზანია გავარკვიოთ, არის თუ არა ეს ურთიერთობები მდგრადი.

როდესაც ვსწავლობთ აივ (HIV) ვირუსის პანდემიას აფრიკაში, ვსვამთ კითხვებს:

რა ურთიერთობები არსებობს სხვადასხვა დაინტერესებულ მხარეებს შორის – მათ შორის, ვინც ინფიცირებულია აივ (HIV) ვირუსით, ვინც მკურნალობს მათ, ვინც ცდილობს მოსახლეობის განათლებას დაავადების გადაცემისა და პრევენციის შესახებ?

უნდა აწუხებდეთ თუ არა აივ-ის გავრცელების დაბალი მაჩვენებლის მქონე ქვეყნებს ის, რაც ხდება მაღალი მაჩვენებლის მქონე ქვეყნებში?

არის თუ არა კავშირი აივ (HIV) ვირუსის გავრცელებასა და ფიზიკურ გარემოს შორის?

გეოგრაფიული პერსპექტივა

გეოგრაფიული პერსპექტივის კონცეფცია მოითხოვს, რომ განვიხილოთ ამ საკითხების ეკონომიკური, პოლიტიკური, სოციალური და გარემოსდაცვითი შედეგები. პრობლემების გადასაჭრელად, გადაწყვეტილებების მისაღებად ან მოქმედების გეგმის შესამუშავებლად, უნდა ვისწავლოთ საკითხების მრავალი პერსპექტივიდან განხილვის უნარი.

HIV/AIDS-ის პანდემიის ანალიზისას, უნდა განვიხილოთ:

აივ/შიდსის პანდემიის ანალიზისას, გამოვიკვლევთ, თუ:

• როგორ იმოქმედა ამ პანდემიამ ადგილობრივი, ეროვნული და საერთაშორისო მთავრობების გადაწყვეტილებებზე.
• განვიხილავთ აივ/შიდსით ინფიცირებულთა მკურნალობასთან და პრევენციულ ზომებთან დაკავშირებულ ხარჯებს.
• სოციალური შედეგები მოიცავს სიკვდილიანობის მაჩვენებლებს, სიცოცხლის ხანგრძლივობას, ობლებს, სიღარიბეს, სურსათის უსაფრთხოების საკითხებს (თუ მშობლები ავად არიან, ვის ეკისრება პასუხისმგებლობა?) და ბებია-ბაბუების მიერ შვილიშვილების აღზრდას.
• არის თუ არა რაიმე გარემოსდაცვითი შედეგები აივ/შიდსის მაღალი მაჩვენებლის მქონე ქვეყნებისთვის – რა ხდება დაავადებით გარდაცვლილთა ცხედრებს?

მეორე საკითხი არქტიკას ეხება.

უყურე ვიდეოს „Emerging Arctic“ (ამომავალი არქტიკა) – https://www.youtube.com/watch?v=2qcuAr5UyHc   და სცადე ამოიცნო, რა საკითხებია განხილული და ვინ არიან დაინტერესებული მხარეები არქტიკაში დღეს.

ვიდეოს ყურების პროცესში გააკეთე ჩანაწერები. ეს ინფორმაცია დისკუსიაში აქტიურად ჩართვაში დაგეხმარება.

ვიდეო “The Emerging Arctic” (ამომავალი არქტიკა) – განიხილავს კლიმატის ცვლილების, ეკონომიკური ინტერესების, ტექნოლოგიური პროგრესისა და გეოპოლიტიკური დაძაბულობის გავლენას არქტიკის რეგიონზე.

გაეცანი სტატიას „არქტიკა – პოლარული აბრეშუმის გზა“ ( https://mastsavlebeli.ge/?p=43311 ).ge   -ზე, რომელიც ეხება არქტიკის მზარდ გეოპოლიტიკურ, ეკონომიკურ და ეკოლოგიურ მნიშვნელობას. სტატია და ვიდეო დავაკავშიროთ და განვიხილოთ გეოგრაფიული აზროვნების ოთხი კონცეფციის გამოყენებით:

სივრცითი მნიშვნელობა

არქტიკა გეოგრაფიულად უნიკალური რეგიონია, რომელიც მოიცავს მრავალ ქვეყანას და მდიდარია ბუნებრივი რესურსებით, როგორიცაა ნავთობი, გაზი და მინერალები. კლიმატის ცვლილების შედეგად ყინულის დნობა ხსნის ახალ საზღვაო მარშრუტებს, რაც ზრდის რეგიონის სტრატეგიულ მნიშვნელობას.

არქტიკა ხდება გლობალური ვაჭრობის ახალი კვანძი, რაც ზრდის მის სტრატეგიულ მნიშვნელობას.

კანონზომიერებები და ტენდენციები

ყინულის საფარის შემცირება არის აშკარა ტენდენცია, რომელიც გრძელდება წლების განმავლობაში. ეკონომიკური ინტერესები (ნავთობი, გაზი, თევზჭერა) იზრდება — ეს არის ეკონომიკური ტენდენცია. კლიმატის ცვლილება იწვევს ყინულის მასის შემცირებას, რაც საშუალებას აძლევს ქვეყნებს, როგორიცაა რუსეთი, ჩინეთი და აშშ, გააფართოონ თავიანთი ეკონომიკური და სამხედრო გავლენა რეგიონში. ეს ტენდენცია აჩენს ახალ კონკურენციას და თანამშრომლობის საჭიროებას.

თუმცა ქმნის საფრთხეებს.

• ტენდენციაა გლობალური ინტერესის ზრდა არქტიკის რესურსებზე (ნავთობი, გაზი, თევზჭერა).
• ასევე აღინიშნება გეოპოლიტიკური აქტიურობის მატება — ქვეყნები ცდილობენ დაიკავონ პოზიციები რეგიონში.

ურთიერთკავშირები

ეს სტატია ნათლად აჩვენებს ბუნებრივი პროცესების (როგორიცაა ყინულის დნობა) და ადამიანის საქმიანობის (მაგალითად, ეკონომიკური ექსპანსია) ურთიერთკავშირს. მიუხედავად იმისა, რომ ენერგეტიკისა და გადაზიდვების სფეროში ინვესტიციები ახალ ჰორიზონტს ხსნის, ისინი ასევე მნიშვნელოვნად ზრდიან გარემოსდაცვით რისკებს.

მკვიდრი მოსახლეობა დამოკიდებულია ბუნებრივ რესურსებზე, რაც ართულებს მათ ადაპტაციას ცვლილებებთან.

მაგალითად, გადაზიდვის ახალი მარშრუტები იწვევს ეკოსისტემების ცვლილებას, რაც მოქმედებს როგორც ბუნებრივ გარემოზე, ისე ადგილობრივ მოსახლეობაზე, როგორიცაა ინუიტები..

ასევე, საინვესტიციო ინტერესები და სამხედრო აქტიურობა ქმნის ახალ სისტემურ კავშირებს.

გეოგრაფიული პერსპექტივა

ეკონომიკური: არქტიკა შეიძლება გახდეს ახალი ენერგეტიკული ზონა, რაც მოიზიდავს ინვესტიციებს. რესურსების მოპოვება და ახალი სავაჭრო მარშრუტები.

პოლიტიკური: ქვეყნები (აშშ, რუსეთი, კანადა, ნორვეგია, დანია) იბრძვიან გავლენისთვის. სუვერენიტეტის პრეტენზიები და საერთაშორისო შეთანხმებები.

სოციალური: ადგილობრივი მოსახლეობა დგას კულტურული და ეკონომიკური ცვლილებების წინაშე. ადგილობრივი მოსახლეობის უფლებები და ცხოვრების პირობები.

ეკოლოგიური: ყინულის დნობა და რესურსების მოპოვება საფრთხეს უქმნის ეკოსისტემებს და აჩქარებს გლობალურ დათბობას. ეკოსისტემების დაცვა და კლიმატის ცვლილების ზემოქმედება.

დასკვნითი დავალება: დაწერე ერთი აბზაცი (დაახლოებით 250 სიტყვა):

დაასახელე ორი ყველაზე მნიშვნელოვანი გლობალური პრობლემა, რომელიც დღეს თვალსაჩინოა არქტიკაში, და ახსენი, რატომ შეარჩიე ისინი;

როგორია შენი ხედვა არქტიკის მომავალთან დაკავშირებით, ანუ ელოდები თუ არა პოზიტიურ მომავალს და რატომ.

გამოყენებული ინტერნეტგვერდები:

chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://geography.org.uk/wp-content/uploads/2023/05/Immaculate_Misconceptions_-_Jane_Dove.pdf

https://www.arcgis.com/home/item.html?id=19daf0d08b294e2fb38de3980613e03e

https://viva.pressbooks.pub/humangeog/chapter/thinking-geographically/