ჩვენს სწრაფად განვითარებად ეპოქაში ხელოვნური ინტელექტი თანდათან იკავებს ცხოვრების სხვადასხვა სფეროს. მონაცემთა მოდელირება, სიმულაციები და ვირტუალური გარემო ჩქარი ტემპით იმკვიდრებს ადგილს განათლებასა და სამეცნიერო სივრცეში. ასეთ პირობებში რეალური ექსპერიმენტების მნიშვნელობა კიდევ უფრო თვალსაჩინო და ფასეული ხდება. ციფრული ტექნოლოგიები უდიდეს შესაძლებლობებს იძლევა, თუმცა ისინი ხშირად ეფუძნება წინასწარ არსებულ მონაცემებსა და თეორიებს. რეალური ექსპერიმენტი კი გვინარჩუნებს ფიზიკურ კავშირს სამყაროსთან – ის არა მხოლოდ ამყარებს და ამდიდრებს თეორიულ ცოდნას, არამედ აჩენს კითხვებს, როგორიც ციფრულ მოდელებში შესაძლოა საერთოდაც არ გამოიკვეთოს. რეალური ექსპერიმენტი მოზარდს უვითარებს პრაქტიკულ უნარ-ჩვევებს, შეცდომებით სწავლას, ხელს უწყობს კრიტიკულ და მეცნიერულ აზროვნებას. ექსპერიმენტი არ არის მხოლოდ შედეგის მიღება – ეს არის აღმოჩენის პროცესი, როდესაც მოზარდი დაკვირვებით და გამოცდილებაზე დაყრდნობით იღებს ჭეშმარიტ ცოდნას. სწორედ ასეთ პროცესში ვითარდება ადამიანური სოციო-ემოციური უნარები, რაც სრულად ვერასოდეს ჩანაცვლდება ალგორითმით.

წინამდებარე სტატიაში წარმოგიდგენთ ექსპერიმენტს იმპულსის მუდმივობის კანონის შესასწავლად. მისი მთავარი უპირატესობა არის სკოლის პირობებში მისი ჩატარების სიმარტივე და ხელმისაწვდომობა. ძაფზე დაკიდებული ბურთულების ურთიერთქმედებაზე დაკვირვებით შესაძლებელია დრეკად და არადრეკად დაჯახებებთან დაკავშირებული კანონზომიერებების შესახებ ცოდნის გაღრმავება. ენერგიების გამოთვლის საშუალებით კი შეგვიძლია უფრო ზუსტად დავადგინოთ, კონკრეტულ შემთხვევაში რა ტიპის დაჯახებასთან გვაქვს საქმე.

სანამ დაკვირვებისა და ექსპერიმენტის მსვლელობის განხილვაზე გადავალთ, გავიხსენოთ იმპულსის რაობა და მასთან დაკავშირებული ძირითადი თეორიული ცნებები.

ნიუტონის კანონების საშუალებით შესაძლებელია მექანიკის ძირითადი ამოცანის გადაწყვეტა. თუ გვეცოდინება სხეულზე მოქმედი ძალა (ძალების ტოლქმედი) და სხეულის მასა, შევძლებთ განვსაზღვროთ აჩქარება, რომლის საშუალებითაც ვიპოვით სხეულის სიჩქარეს, გადაადგილებასა და ბოლოს კოორდინატს.

არსებობს შემთხვევები, როდესაც სირთულეს წარმოადგენს სხეულზე მოქმედი ძალების განსაზღვრა. მაგალითად, სხეულთა შეჯახების დროს ძალის მოქმედება გრძელდება ძალიან მცირე დროის განმავლობაში. ამასთანავე, სხეულთა შემხები ნაწილაკების დეფორმაცია რთული სახისაა. მსგავს შემთხვევებში ძნელია აჩქარების განსაზღვრა. ამ დროს უმჯობესია, გამოვიყენოთ ისეთი სიდიდე, რომელიც სისტემას დაახასიათებს შეჯახებამდე და შეჯახების შემდეგ. ასეთი სიდიდეა იმპულსი, რაც ლათინურად „ბიძგს“, „დარტყმას“ ნიშნავს. იმპულსის საშუალებით სხეულთა შეჯახებისას ურთიერთქმედების შედეგი (ეფექტი) განისაზღვრება არა მხოლოდ მიღებული სიჩქარით, არამედ სხეულის მასით.

იმპულსის ცნების შემოტანა უკავშირდება ფრანგ მეცნიერს, რენე დეკარტს (1596-1650 წწ). დეკარტმა მას „მოძრაობის რაოდენობა“ უწოდა, რაც ზუსტად განმარტავს ამ ცნების რაობას – სხეულის მოძრაობის „შესაძლებლობას“ ერთდროულად განსაზღვრავს მასა და სიჩქარე. უფრო მოგვიანებით დამკვიდრდა კი ტერმინი „სხეულის იმპულსი“.

იმპულსი განისაზღვრება, როგორც სხეულის მასისა და მისი სიჩქარის ნამრავლი. სხეულის იმპულსი ვექტორული სიდიდეა და მისი მიმართულება ემთხვევა სხეულის სიჩქარის მიმართულებას:

ურთიერთმოქმედ სხეულთა ერთობლიობას სისტემა ეწოდება. სისტემას ეწოდება ჩაკეტილი, თუ მასში შემავალი სხეულები ურთიერთქმედებენ მხოლოდ ერთმანეთზე და არ ურთიერთქმედებენ სხვა სხეულებთან, რომლებიც მოცემულ სისტემაში არ შედიან. სისტემის იმპულსი ეწოდება ამ სისტემაში შემავალი სხეულების იმპულსების ვექტორულ ჯამს:

ჩაკეტილი სისტემისთვის სამართლიანია იმპულსის მუდმივობის კანონი –

ჩაკეტილი სისტემის სხეულთა იმპულსების გეომეტრიული ჯამი არ იცვლება ამ სისტემაში შემავალ სხეულთა შორის ნებისმიერი ურთიერთქმედებისას:

სხეულის იმპულსის ცვლილება განიმარტება, როგორც ძალის იმპულსი. სიდიდეს, რომელიც ძალისა და დროის ნამრავლის ტოლია, ძალის იმპულსი ეწოდება.

ძალის იმპულსი მეტად მნიშვნელოვანი სიდიდეა. იგი ძალის მოქმედების შედეგს ახასიათებს არა მხოლოდ ძალის ზომით, არამედ მისი მოქმედების დროითაც – ძალის მოქმედების შედეგს განსაზღვრავს მისი მოქმედების დრო.

SI- სისტემაში იმპულსის ერთეულია – 1კგ.მ/წმ. ასევე, იმპულსის გასაზომად შეიძლება გამოვიყენოთ ძალის და ამ ძალის მოქმედების დროის ნამრავლი -1 ნ.წმ.

სხეულთა დაჯახებას უწოდებენ აბსოლუტურად დრეკადს, თუ სხეულების თავდაპირველი მექანიკური ენერგია არ გადადის შინაგან ენერგიაში. ასეთი დაჯახების პროცესში წარმოშობილი დეფორმაცია მთლიანად ისპობა. სხეულები აღიდგენენ პირვანდელ ფორმასა და მოცულობას. იმპულსის მუდმივობის კანონი დრეკადი დაჯახებისას გამოისახება მიღებული (2) ფორმულით.

სხეულების შეჯახებისას ყოველთვის წარმოიქმნება ხახუნი, სხეულები დეფორმირდება, წარმოიქმნება ბგერა და ზოგჯერ სინათლეც კი. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ მექანიკური ენერგია ნაწილობრივ გარდაიქმნება სხვა სახის ენერგიად. ზოგ შემთხვევაში ასეთი დანაკარგები სიმცირის გამო შეიძლება უგულებელვყოთ (მაგ. ბურთულების დაჯახება).

განვიხილოთ ექსპერიმენტის შინაარსი და მისი განხორციელების ეტაპები.

l სიგრძის ძაფებზე ჩამოვკიდოთ m₁ და m₂ მასის ბურთულები (ნახ.1). ცდის გამარტივების მიზნით, უმჯობესია ერთი ბურთულა (მაგ. m₂), წონასწორობაში დავტოვოთ. მაშინ მისი სიჩქარე v₂ = 0. აქვე უნდა განიმარტოს აუცილებელი პირობა, რომ m₁ ≥ m₂, რადგან დაჯახებისას m₁ მასის ბურთულამ არ განიცადოს უკუსვლა.

m₁ მასის ბურთულა წონასწორობიდან გადავხაროთ დაახლოებით 30⁰ -იანი კუთხით. მისი ნულოვანი დონიდან აწევის სიმაღლე აღვნიშნოთ h-ით. ნახაზის მიხედვით შეიძლება დავწეროთ:

l = h + l cos α₁

h = l ( 1- cos α₁ )

ექსპერიმენტის ჩასატარებლად წინასწარ უნდა იყოს ცნობილი (ან ავწონოთ) ბურთულათა m₁ და m₂ მასები. ექსპერიმენტის მსვლელობისას კი უნდა გავზომოთ α₁ , α₁^‘ და α₂^‘ კუთხეები.

(7), (8) და (9) ფორმულები შევიტანოთ (2) -ე ფორმულაში, მივიღებთ საინტერესო ფორმულას:

m₁α₁ = m₁ α₁^‘ + m₂ α₂^‘ (10)

აბსოლუტურად არადრეკადი დაჯახების დროს, რა თქმა უნდა, α₁^‘ = α₂^‘ .

 m₁α₁ =( m₁ + m₂) α₁^‘ (11)

დაჯახების ტიპის დასაზუსტებლად, უნდა შევამოწმოთ ენერგიის მუდმივობის კანონი. ამისათვის, გამოვთვალოთ ენერგიები დაჯახებამდე და დაჯახების შემდეგ და შევადაროთ ერთმანეთს. რაც მეტი გამოვა ენერგიათა სხვაობა, მით უფრო არადრეკადი იქნება დაჯახება.

მიღებული ფორმულით, ძაფზე დაკიდებული ბურთულების დაჯახების დროს გადახრის კუთხეებით შესაძლებელია იმპულსის მუდმივობის კანონის შემოწმება. მაგრამ, ამ ფორმულის გამოყენებისას ხაზი უნდა გავუსვათ დაშვებულ წინაპირობას, რომ sin α₁ ≈ α₁. სინუსი 30⁰– მდე თითქმის წრფივი ფუნქციაა, რადიანებში გაზომილი კუთხე ემთხვევა კუთხის სინუსის მნიშვნელობას. რაც თვალსაჩინოდ ჩანს მოცემულ გრაფიკებზე ( ნახ.3. და ნახ.4).

მე-4 ნახაზზე მკაფიოდ ჩანს sin α-ს α–ზე დამოკიდებულების გრაფიკის (0; 30⁰) უბანი. ამ შუალედში, რადიანებში გაზომილი კუთხის და შესაბამისი სინუსის მნიშვნელობები თითქმის ერთმანეთის ტოლია.

 ექსპერიმენტისთვის საჭირო რესურსები:

• შტატივი;
• შტატივზე გვერდიგვერდ ორი ბურთულას თოკი თავისი სამაგრით;
• სახაზავი;
• შტატივის სადგამს მიმაგრებული უნდა ჰქონდეს კუთხის გამზომი;
• სხვადასხვა მასის ორი ლითონის ბურთულა (ცნობილი მასებით);
• ორი პლასტილინის ბურთულა (ცნობილი მასებით).

 ექსპერიმენტის მსვლელობა:

1. დაკიდეთ შტატივზე დაკიდებულ ძაფებზე ლითონის m₁ და m₂ მასის ბურთულები;
2. ბურთულათა მასები შეიტანეთ ცხრილში;
3. გაზომეთ ძაფის სიგრძე (I) და მისი მნიშვნელობა შეიტანეთ ცხრილში;
4. გადახარეთ m₁ მასის ბურთულა დაახლოებით α₁ ≤ 30⁰ კუთხით; ცხრილში ჩაინიშნეთ გადახრის კუთხის მნიშვნელობა რადიანებში;
5. გაუშვით ხელი m₁ მასის ბურთულას;
6. წონასწორობაში მყოფი m₂ მასის ბურთულასთან შეჯახების შემდეგ, თვალით დააფიქსირეთ ბურთულათა გადახრის შესაბამისი კუთხეები α₁^‘ და α₂^‘ – (დააკვირდით და დაიმახსოვრეთ გადახრის α₁‘ და α₂‘ კუთხეები ვიზუალურად).
7. α₁^‘ და α₂^‘ კუთხეთა მნიშვნელობები გადაიყვანეთ რადიანებში და შეიტანეთ ცხრილში;
8. ცდა გაიმეორეთ სამჯერ და გამოთვალეთ α₁, α₁^‘ და α₂^‘-ის საშუალო მნიშვნელობები;
9. კუთხის საშუალო მნიშვნელობებისთვის გამოთვალეთ იმპულსის K₁, K₁^‘ და K₂^‘ მნიშვნელობები;
10. კუთხის საშუალო მნიშვნელობებისთვის გამოთვალეთ შესაბამისი პოტენციური ენერგიები: E_1; E₁^‘ და E₂^‘ ;
11. შესაბამისი სამუშაო ფორმულების გამოყენებით შეამოწმეთ იმპულსის და ენერგიის შენახვის კანონები;
12. მიღებული შედეგები შეიტანეთ ცხრილში;
13. ექსპერიმენტი გაიმეორეთ პლასტილინის ბურთულებისთვის (ნახ.5.);
14. ჩაატარეთ ანალოგიური გამოთვლები და მიღებული შედეგები შეიტანეთ ცხრილში;
15. ახსენით ექსპერიმენტის შედეგები.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ქუთაისი ტექნიკური უნივერსიტეტი

ზ. ლომთაძე, ნ. ახვლედიანი, ჯ. მეტრეველი – „ლაბორატორიული პრაქტიკუმი ფიზიკაში – მექანიკა“;

2. გამომცემლობა „დიოგენე“, ფიზიკა, მე-9 კლასი, ქ. ტატიშვილი – მოსწავლის წიგნი.

თანამედროვე ცივილიზაციის ენერგეტიკული საფუძველი ძირითადად ნახშირწყალბადებს ეყრდნობა. თუმცა, მათ გამოყენებას თან სდევს გარემოს დაბინძურება, განსაკუთრებით კი, ნახშირორჟანგის (CO₂) გამონაბოლქვის ზრდა, რაც აძლიერებს სათბურის ეფექტს და აჩქარებს გლობალური კლიმატის ცვლილებას. ეს პროცესები მტკივნეულად აისახება დედამიწის ეკოლოგიურ წონასწორობაზე და ჩვენი ცივილიზაციის მომავალზე.

ბუნების პერმანენტული დაბინძურების პირობებში სულ უფრო აქტუალური ხდება ისეთი ენერგორესურსების მოძიება, რომლებიც მდგრადია, ეკოლოგიურად სუფთა და არ გამოყოფს CO₂-ს. ამ გლობალურ გამოწვევასთან გასამკლავებლად სპეციალისტები მომავალს განახლებად წყაროებსა და ბირთვულ ენერგეტიკაში ხედავენ.

დღესდღეობით, განახლებადი ენერგიის წილი საერთო მოხმარებაში დაახლოებით 18-20%-ს შეადგენს, მისი პოტენციალი კი 23-27%-ს არ აჭარბებს. შესაბამისად, მომავალში ბირთვული ენერგეტიკა ისახება კაცობრიობის ენერგეტიკული საჭიროებების უზრუნველყოფის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან საყრდენად.

ბირთვული რესურსების მთავარი დანიშნულება ელექტროენერგიის გამომუშავებაა. ადამიანის მიერ საყოფაცხოვრებოდ თუ მრეწველობისათვის მოხმარებული ენერგიის რაოდენობა სულ უფრო სწრაფად იზრდება. ცხადია, ელექტროენერგიაზე მოთხოვნაც შესაბამისად მატულობს და ეს ტენდენცია მომავალშიც გაგრძელდება.

მდგრადი და უსაფრთხო განვითარება კი პირდაპირ უკავშირდება იაფ და ეკოლოგიურად სუფთა ელექტროენერგიის წყაროებს. ექსპერტები ვარაუდობენ, რომ მომავალი 50-100 წლის განმავლობაში, ერთ-ერთი მთავარი ენერგორესურსი ბირთვული ენერგეტიკა გახდება, თუმცა არა იმ ფორმით, როგორითაც დღეს გვაქვს: მომავალში ურანის ნაცვლად ენერგეტიკული ყურადღების ცენტრში თორიუმი მოექცევა.

ეკოლოგიური წესრიგის დასამყარებლად, კაცობრიობა ცდილობს ნულოვან ემისიაზე გადასვლას და კლიმატური კატასტროფის თავიდან აცილებას. ამ გამოწვევების საპასუხოდ, თანდათან მატულობს ბირთვული ენერგიის აქტუალურობა.

ბირთვული ენერგია ჯერ კიდევ 1950-იანი წლების დასაწყისში შემოვიდა გლობალურ ენერგეტიკაში და 1980-იანი წლების ბოლომდე ის მუდმივი განხილვის საგნად რჩებოდა. დღეს კი, როცა ცხადი გახდა, რომ მხოლოდ განახლებადი წყაროები ვერ უზრუნველყოფენ გლობალური ენერგეტიკული საჭიროებების სრულად დაკმაყოფილებას, ბირთვული ენერგია იქცა ერთ-ერთ რეალურ გზად ნულოვანი ემისიის მქონე, სუფთა ენერგეტიკული მომავლის უზრუნველსაყოფად. სწორედ ბირთვული ენერგეტიკა ესახება კაცობრიობას 2050 წლისთვის კლიმატური მიზნების მიღწევის საშუალებად.

გარეგნულად ბირთვული სადგური სხვა თბოელექტროსადგურის მსგავსად გამოიყურება – აქაც ტურბინები ბრუნავს და გენერატორები ელექტროენერგიას აწარმოებენ. თუმცა მისი „გული“, რეაქტორი – ბირთვული ფიზიკის მიღწევებს ემყარება.

ბირთვული რეაქტორი ატომის ბირთვის დაშლის პრინციპზე მუშაობს – პროცესზე, რომელსაც ბირთვული დაშლა ეწოდება. ამ პროცესში მძიმე ატომი (მაგალითად, ურანი ან თორიუმი) იყოფა ორ მსუბუქ ნაწილად და შედეგად თერმული სახით გამოთავისუფლდება უდიდესი რაოდენობის ენერგია.

ჩნდება ახალი ნეიტრონები, რომლებიც სხვა ატომებს ეჯახებიან და მათ დაშლას იწვევენ – ჯაჭვური რეაქცია უზრუნველყოფს რეაქტორში სითბოს მუდმივ გენერაციას. ეს ყველაფერი ძალიან სწრაფად ხდება, წამში უამრავი ატომი იშლება და შედეგად გამოიყოფა დიდი რაოდენობით სითბო.

https://rb.gy/2d71c8

https://rb.gy/sge25h

ბირთვული ენერგია ბევრად უფრო სუფთა და ეფექტურია. ბირთვულ რეაქტორში სითბო წყალს ადუღებს და დიდი წნევით ორთქლად გარდაქმნის. ორთქლის ენერგია ატრიალებს ტურბინას, რომელიც გამომუშავებულ სითბურ ენერგიას გენერატორის მეშვეობით გარდაქმნის ელექტროენერგიად. მსგავსად, როგორც ქვანახშირით ან გაზით ვიღებთ ენერგიას, მაგრამ ბევრად უფრო სუფთად და ნაკლები გამონაბოლქვით. საბოლოოდ ვიღებთ ენერგიას, რომელიც ყოველდღე ჩვენი სახლების განათებას, კომპიუტერის ეკრანების ციმციმს და ტრანსპორტის მოძრაობას უზრუნველყოფს.

კაცობრიობის წინაშე მდგომი ერთ-ერთი ყველაზე მწვავე პრობლემა, კლიმატის ცვლილება, მოითხოვს ისეთი ენერგორესურსების გამოყენებას, რომლებიც არ გამოყოფენ სათბურის აირებს. ბირთვული ენერგია არის ემისიის თითქმის ნულოვანი წყარო, ის არ გამოყოფს ნახშირორჟანგს ან სხვა მავნე აირებს. მისი წყალობით მნიშვნელოვნად მცირდება ჰაერის დაბინძურება და ჯანმრთელობის რისკები, რაც უკავშირდება წიაღისეული საწვავის დაწვას.

მიუხედავად გარკვეული რისკებისა, ბირთვული ენერგია ერთ-ერთ ყველაზე დაბალემისიურ ტექნოლოგიად ითვლება. მისი წარმოების პროცესში პრაქტიკულად არ გამოიყოფა ნახშირორჟანგი. სწორედ ამიტომ, ის კლიმატის ცვლილების წინააღმდეგ ბრძოლაში განახლებად წყაროებთან ერთად განიხილება.

თანამედროვე ბირთვული ტექნოლოგიები სულ უფრო უსაფრთხო და ეფექტური ხდება. ახალი თაობის რეაქტორები, მათ შორის თორიუმზე დაფუძნებული მოდელები, გვთავაზობენ ენერგიის მიღების გზებს, რომლებიც გაცილებით ნაკლებ ბირთვულ ნარჩენს წარმოქმნიან და ბევრად დაბალი საფრთხის შემცველია.

ბირთვულ ენერგიას ერთი განსაკუთრებული უპირატესობა აქვს, ის მზის ამოსვლასა და ქარის წარმოქმნაზე არ არის დამოკიდებული. განსხვავებით მრავალი განახლებადი ენერგიის წყაროსგან, როგორიცაა მზის ან ქარის ენერგია, ატომურ ელექტროსადგურებს ენერგიის გამომუშავება შეუძლიათ 24 საათის განმავლობაში, წლის ნებისმიერ სეზონზე. სწორედ ეს უწყვეტობა აქცევს ბირთვულ ენერგიას საიმედო საყრდენად გლობალურ ენერგეტიკულ სისტემაში.

განახლებადი ენერგიის ზოგიერთი წყარო ბუნებრივი პირობების გამო ხანმოკლე ან არამდგრადი შეიძლება იყოს, ბირთვული ენერგია კი უზრუნველყოფს ენერგეტიკულ სტაბილურობასა და უსაფრთხოებას. გამოირჩევა მუდმივი, პროგნოზირებადი და უწყვეტი გენერირების უნარით. მცირე მოდულური რეაქტორები (SMR), შექმნილია ისე, რომ დატვირთვის მიხედვით ავტომატურად და მარტივად ადაპტირდებიან — ზრდიან ან ამცირებენ გამომუშავებას მომხმარებლის მოთხოვნის შესაბამისად.

თანამედროვე ბირთვული რეაქტორები არა მხოლოდ ეფექტურობით, არამედ ხანგრძლივობითაც გამოირჩევიან. ზოგიერთი მათგანი უკვე სერტიფიცირებულია 80-წლიანი ექსპლუატაციისთვის – რაც გაცილებით აღემატება წიაღისეულ საწვავზე მომუშავე სადგურების ან თუნდაც ზოგიერთი განახლებადი სისტემის გამოყენების ხანგრძლივობას. თუმცა, მათი ფუნქციონირების ვადა დამოკიდებულია არა მხოლოდ ტექნოლოგიურ, არამედ ეკონომიკურ ფაქტორებზეც – ოპერაციულ შემოსავალზე, მომსახურების ხარჯებზე, დემონტაჟისა და გამოყენებული ბირთვული მასალების უსაფრთხო შენახვაზე.

ბირთვულ ენერგიას ხშირად მიაკუთვნებენ სუფთა ენერგიის კატეგორიას. მისი გამომუშავებისას პრაქტიკულად არ გამოიყოფა ნახშირორჟანგი ან სხვა სათბურის ეფექტის მქონე აირები, რომლებიც მავნე გავლენას ახდენენ ჰაერის ხარისხსა და კლიმატზე. ატომური სადგურები მნიშვნელოვნად ამცირებენ ჰაერის დამაბინძურებელი ნაერთების რაოდენობას, რაც, ზოგადად, დაკავშირებულია წიაღისეული საწვავის წვასთან.

სერიოზულ გამოწვევად რჩება ბირთვული ნარჩენების გრძელვადიანი და უსაფრთხო განთავსება. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ნარჩენები მოცულობით მცირეა, მათი რადიოაქტივობა ათასობით წელიწადს გრძელდება და ჯერჯერობით არ არსებობს მათთვის რისკისგან სრულიად თავისუფალი საბოლოო განთავსების გზა.

უნდა აღინიშნოს რეაქტორის მუშაობის უსაფრთხოების საკითხიც – ბირთვული ენერგიის ისტორიას არაერთი კრიზისული შემთხვევა ახლავს თან, რადიოაქტიური ორთქლის უნებლიე გამოყოფა და ტექნოლოგიური ხარვეზები, რომლებმაც საზოგადოებრივი შიში და კრიტიკა გამოიწვია. თუმცა, გასული ათწლეულების განმავლობაში ამ სფეროში ბიოუსაფრთხოებისა და კონტროლის სტანდარტები მნიშვნელოვნად გაუმჯობესდა. თანამედროვე რეაქტორები უკვე შენდება მკაცრი რეგულაციებისა და უახლესი ინჟინერიის გათვალისწინებით, რაც სისტემის საიმედოობისა და უსაფრთხოების ახალ სტანდარტს უზრუნველყოფს.

ბირთვული ენერგიის საკითხზე მსჯელობისას ხშირად ჩნდება კითხვა – განახლებადია ის, თუ არა? ბირთვული საწვავი განახლებად ენერგორესურსად არ ითვლება, იმიტომ, რომ ის მოიპოვება დედამიწის ქანებიდან და მისი მარაგი ამოწურვადია. ასევე, შესაბამისი ნივთიერებები ბუნებაში მხოლოდ კონკრეტულ რეგიონებში გვხვდება, რაც მას გეოგრაფიულად შეზღუდულ რესურსად აქცევს. ბირთვული რესურსების გამოყენებას უპირატესობას ანიჭებს დიდი ენერგიის მისაღებად ძალიან მცირე მასის საწვავის საჭიროება. 1 კილოგრამი ურანი შეიცავს იმდენივე ენერგიას, რამდენსაც დაახლოებით 2,7 მილიონი კილოგრამი ქვანახშირი. ეს ნიშნავს, რომ ატომური ელექტროსადგურები უმცირესი რაოდენობის საწვავის გამოყენებით გამოიმუშავებენ წარმოუდგენლად დიდი რაოდენობით ელექტროენერგიას.

მიუხედავად იმისა, რომ ბირთვული საწვავი განახლებად კატეგორიას არ მიეკუთვნება, ის განიხილება, როგორც საიმედო, მდგრადი და გრძელვადიანი ენერგორესურსი – განსაკუთრებით იმის გათვალისწინებით, როდესაც კაცობრიობა ცდილობს სათბურის გაზების ემისიის შემცირებას და ენერგეტიკული უსაფრთხოების განმტკიცებას.

ახალი თაობის რეაქტორები აღჭურვილია მოწინავე სისტემებით:

• ავარიული გაგრილების სისტემები;
• სარეზერვო ენერგიის წყაროები;
• თვითდამცავი ბირთვული დიზაინი — რეაქტორები ავარიის ან გაგრილების შეწყვეტის შემთხვევაში, წყვეტენ რეაქციას და პროცესი ავტომატურად ჩერდება.

დღევანდელი ატომური ელექტროსადგურები ექვემდებარებიან ერთ-ერთ ყველაზე მკაცრ უსაფრთხოების სტანდარტს მთელ ინდუსტრიაში. უსაფრთხოება დაცულია ყველა ეტაპზე- პროექტირებიდან და მშენებლობიდან, ექსპლუატაციის დასრულებამდე.

ინოვაციური რეაქტორები SMR (მცირე მოდულური რეაქტორები) გამოირჩევიან დაბალი სიმძლავრით, თვითრეგულირებადი დიზაინით და შედარებით მცირე ზომის უსაფრთხოების ზონით. შესაბამისად, მათი განთავსება შესაძლებელია ქალაქებთან და სამრეწველო ობიექტებთან ახლოს, რაც სითბოსა და ენერგიის ადგილობრივ მიწოდებას გააიოლებს.

გლობალური ენერგეტიკული საჭიროებების ზრდასთან ერთად სულ უფრო მნიშვნელოვანი ხდება ისეთი ენერგორესურსების პოვნა, რომლებიც სტაბილურობასთან ერთად, ეკოლოგიურად სუფთაც არის. სწორედ ასეთ კონტექსტში ბირთვული ენერგია ჯერ კიდევ რჩება ერთ-ერთ ყველაზე იმედისმომცემ და რეალურად გამოსაყენებელ ტექნოლოგიად. მთელი რიგი სახელმწიფოები, რეგიონები და საზოგადოებები უკვე იყენებენ ბირთვულ ტექნოლოგიას, როგორც მდგრადი განვითარების გზას – ენერგიის საიმედო, სუფთა და ეკონომიური წყაროს საშუალებას.

ბირთვული კვლევები თანდათან ფართოვდება ახალი ტიპის საწვავებზე, როგორიცაა თორიუმი, რომელიც ურანზე ბევრად უფრო ფართოდ არის გავრცელებული. უსაფრთხოების ეკოლოგიური რისკებისა და მარაგების თვალსაზრისით, თორიუმი მომავალში შესაძლოა გახდეს უფრო მისაღები ალტერნატივა.

რა არის თორიუმი?

რადიოაქტიური ქიმიური ელემენტი თორიუმი (232Th), ურანის მსგავსად, შესაძლებელია გამოყენებულ იქნეს, როგორც საწვავი ბირთვულ რეაქტორებში. ამასთან, ურანთან შედარებით გააჩნია მთელი რიგი უპირატესობები:

• დედამიწის ქერქში მისი მარაგები 4-5-ჯერ მეტია;
• მოპოვება და გამდიდრება გაცილებით იაფია;
• ნაკლებად რადიაქტიურია;
• შესაძლებელია მისი ნარჩენების სრული უტილიზაცია;
• გაცილებით მეტ ენერგიას გამოიმუშავებს და სხვ.

ამ თვისებების გამო, მკვლევართა დიდი ნაწილი თორიუმს მიიჩნევს ჩვენი ცივილიზაციის მე-3 ათასწლეულის უმთავრეს, მწვანე ენერგორესურსად.

თორიუმი (Th) არის სუსტი რადიაციის მქონე, პერიოდული ცხრილის 90-ე ელემენტი და ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული რადიოაქტიური ელემენტი. თორიუმი 1828 წელს აღმოაჩინა ნორვეგიელმა მინერალოგმა მორტონ ესმარკმა. როგორც დამოუკიდებელი ქიმიური ელემენტი, ის მოგვიანებით განსაზღვრა შვედმა ქიმიკოსმა იაკობ ბერცელიუსმა და მას სკანდინავიური ჭექა-ქუხილის ღმერთის თორის პატივსაცემად თორიუმი უწოდა.

მისი ყველა იზოტოპი არასტაბილურია, მათ შორის ყველაზე მდგრადია 232Th, რომლის ნახევარდაშლის პერიოდი 14,05 მილიარდ წელს შეადგენს. ეს იზოტოპი ძალიან ნელა ალფა-გამოსხივების გზით იშლება, რომლის საბოლოო პროდუქტს 208Pb წარმოადგენს.

ეს მცირედით რადიაქტიური ელემენტი შეიძლება გამოყენებული იქნეს ისეთი ტიპის ატომური ელექტროსადგურის შესაქმნელად, რომელსაც ეწოდება გამდნარი მარილის რეაქტორი და უზარმაზარი ენერგიის მიწოდება შეუძლია. მდნარი მარილის რეაქტორები წარმოქმნიან მნიშვნელოვნად ნაკლებ ბირთვულ ნარჩენებს. თორიუმის პერიოდულ სისტემაში ადგილმდებარეობამ და ატომის ბირთვის სტრუქტურამ განაპირობა მისი გამოყენება მშვიდობიან ატომურ ენერგეტიკაში. თორიუმის კარბიდი, თორიუმის ოქსიდი და თორიუმის ფტორიდი გამოიყენება ურანის, პლუტონიუმის ნაერთებთან და დამხმარე დანამატებთან ერთად. გარდა ატომური ენერგეტიკისა, თორიუმი წარმატებით გამოიყენება მეტალურგიაში. თორიუმის ოქსიდს უჟანგაობის გამო ყველაზე საპასუხისმგებლო ნაკეთობების და კონსტრუქციების დასამზადებლად გამოიყენებენ.

დედამიწის ქერქში თორიუმის მარაგი ურანზე დაახლოებით 3-ჯერ მეტია. ქვეყნებს, როგორიცაა – ინდოეთი და ჩინეთი, განსაკუთრებულად აინტერესებთ თორიუმზე დაფუძნებული ბირთვული ენერგეტიკა, რადგან მათი რესურსები გაცილებით მდიდარია ამ ელემენტით.

თორიუმის გამოყენება საწვავად მოითხოვს მის ტრანსფორმირებას ურანში ნეიტრონების შთანთქმის გზით. დღევანდელი ზოგიერთი ბირთვული რეაქტორი, მაგალითად CANDU, თორიუმის გამოყენებას ურანთან ერთად ახდენს, თუმცა სრულად თორიუმზე დაფუძნებული საწვავის გამოყენება ჯერ კიდევ ლიცენზირების ეტაპზეა.

თორიუმის რეაქტორებისთვის საჭირო ნეიტრონების მიღება ძირითადად U235-ის, U233-ის ან Pu239-ის გამოყენებით ხდება, ამიტომ ამ პროცესს უწოდებენ თორიუმ-ურანის საწვავის ციკლს.

თორიუმს დიდი პოტენციალი აქვს, განსაკუთრებით იმიტომ, რომ დედამიწის ქერქში მისი რაოდენობა ურანისას სამჯერ აღემატება. მომავალში თორიუმის რესურსები შესაძლოა უფრო ფართოდ გამოიყენონ, თუ მათი მოპოვება და გამოყენება ეკონომიკურად გამართლებული იქნება.

თორიუმის მთავარი უპირატესობები:

• უხვი რესურსი: დედამიწაზე თორიუმი ფართოდ არის გავრცელებული;
• ეკოლოგიურად სუფთა: თორიუმით მომუშავე რეაქტორები ნაკლებ ბირთვულ ნარჩენს ტოვებენ და არ გამოყოფენ სათბურის აირებს;
• მდიდარი საწვავი: თორიუმი უფრო მეტი გახლეჩადი მასალის წარმოქმნას უზრუნველყოფს.

გამოყენების სირთულეები:

• თორიუმის მოპოვება და გამოყენება დღეს შედარებით ძვირია;
• მისი საწვავად გადამუშავება რთულია და მოითხოვს დამატებით ტექნოლოგიებს;
• თორიუმით მომუშავე რეაქტორების განვითარება ჯერ კიდევ ახალ ეტაპზეა და საჭიროებს მეტ კვლევასა და ინვესტიციას.

თორიუმის პოტენციალი დიდია და შეიძლება მომავალში გახდეს მნიშვნელოვანი ალტერნატიული, უსაფრთხო და მდგრადი ენერგიის წყარო. კვლევები და განვითარების სამუშაოები აქტიურად მიმდინარეობს მთელი მსოფლიოს მასშტაბით. თორიუმის რეაქტორები წარმოქმნიან ნაკლებად საშიშ და სწრაფად დაშლად ბირთვულ ნარჩენებს, რაც ამცირებს საცავის საჭიროებასა და გარემოზე ზემოქმედებას. მისი მოპოვება ურანთან შედარებით უფრო უსაფრთხოა და ეკოლოგიურად ნაკლებად დამაზიანებელი. ამ ენერგორესურსის მთავარი მადანი, მონაზიტი, შეიცავს დიდი რაოდენობით თორიუმს და მისი მოპოვება ხშირად ღია კარიერული მეთოდით მიმდინარეობს, რაც უსაფრთხოების თვალსაზრისით უფრო მომგებიანია  ურანის სამთო მოპოვებასთან შედარებით.

თორიუმის რეაქტორის ნაკლოვანებები:

• მაღალი საწყისი ხარჯები: რეაქტორის შექმნას დიდი ინვესტიციები სჭირდება, ვინაიდან საჭიროა ინტენსიური ტესტირება, ანალიზი და ლიცენზირება. საწვავის წარმოება და გადამუშავება ასევე დიდ ხარჯებთან არის დაკავშირებული;
• თორიუმის ოქსიდის მაღალი დნობის წერტილი: ThO₂-ის დნობის მაღალი ტემპერატურის გამო, საწვავის დასამზადებლად მაღალი ტემპერატურის პირობებია საჭირო, რაც ტექნიკურად უფრო რთულია;
• გამა–გამოსხივება: თორიუმის საწვავში U232-ის შემცველობა იწვევს ძლიერ გამა-გამოსხივებას, რაც ქმნის დამატებით ტექნიკურ და უსაფრთხოების გამოწვევებს.

თორიუმისა და ურანის ბირთვული რეაქტორების საწვავად გამოყენების იდეას საფუძველი ჩაეყარა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ. თორიუმზე მომუშავე პირველი ბირთვული რეაქტორი (MSRE) გასული საუკუნის 60-იან წლებში შექმნეს აშშ-ში, ოაკ-რიჯის ნაციონალურ ლაბორატორიაში. ამ რეაქტორმა წარმატებით გაიარა ტესტირება. მიუხედავად აღნიშნულისა, 1973 წელს აშშ-ის მთავრობამ ეს პროგრამა დახურა. თანამედროვე მეცნიერთა დიდ ნაწილს მიაჩნია, რომ თორიუმზე მომუშავე ბირთვული ელექტროსადგურების პროგრამის დახურვა კაცობრიობის გამოუსწორებელი შეცდომა იყო.

მსოფლიოში შექმნილი ენერგოკრიზისის გამო, 1996 წელს, თორიუმის, როგორც ბირთვული საწვავის შესწავლა განაახლა საერთაშორისო ატომური ენერგიის სააგენტომ (IAEA), ხოლო 1997 წელს აშშ–ს ენერგეტიკის დეპარტამენტმა. მას შემდეგ, რაც ცნობილი გახდა თორიუმის დიდი ენერგოშესაძლებლობები და რადიაციული დაბინძურების ნაკლები საშიშროება, მსოფლიოს განვითარებულმა ქვეყნებმა (გერმანია, აშშ, საფრანგეთი, ინგლისი, იაპონია და სხვ.) და მათ შორის ინდოეთმა და ჩინეთმაც, დაიწყეს ინტენსიური მუშაობა თორიუმის ბირთვული რეაქტორების შექმნაზე. წარმატება მნიშვნელოვანია და არაა გამორიცხული, რომ ამ რეაქტორებმა უახლოეს 30-50 წელიწადში მთლიანად ჩაანაცვლოს ურანზე მომუშავე ატომური ელექტროსადგურები.

საერთაშორისო ატომური ენერგეტიკის სააგენტოს მონაცემებით, ამჟამად, ჩინეთში თორიუმის შვიდი ტიპის ბირთვულ რეაქტორზე მიმდინარეობს მუშაობა. ჩინეთი იმედოვნებს, რომ 2030 წლისათვის ქვეყანაში დაამთავრებს თორიუმზე მომუშავე კომერციული ბირთვული ელექტროსადგურების მშენებლობას და ამავე დროს, ანალოგიური სადგურების შექმნას დაიწყებს იმ 30 ქვეყანაში, რომლებიც მონაწილეობენ ჩინურ ინიციატივაში „ერთი სარტყელი, ერთი გზა“.

მსოფლიოს განვითარებული ქვეყნები წარმატებულად მუშაობენ თორიუმის ბირთვული რეაქტორების ტექნოლოგიურ გაუმჯობესებაზე და ინტენსიურად იკვლევენ მის მარაგებს დედამიწის ქერქში. ამ მიმართულებით ყველაზე დიდი მიღწევები აქვს ინდოეთს, რომელიც თორიუმის მსოფლიო მარაგების დაახლოებით 25%-ს ფლობს. ეს ქვეყანა 2050 წლისათვის გეგმავს ქვეყნის ელექტროენერგიის 30% გამოიმუშაოს თორიუმის ბირთვულ რეაქტორებში.

როგორც მეორადი პროდუქტი, თორიუმის მოპოვება მიმდინარეობს მსოფლიოს მხოლოდ ხუთ ქვეყანაში. ეს ქვეყნებია: ინდოეთი, ბრაზილია, მალაიზია, ტაილანდი და ვიეტნამი. თორიუმის გლობალური მარაგები შეფასებულია დაახლოებით 6.2 მილიონი ტონით.

განვითარებული ქვეყნები დიდ იმედებს ამყარებენ თორიუმის ენერგიაზე. მაგ. ავტოკონცერნი „კადილლაკი“, ამჟამად, ამუშავებს თორიუმის საწვავზე გათვალისწინებული ავტომობილის კონცეფციას. კონცერნი ცდილობს, შექმნან თორიუმის ბირთვულ ენერგიაზე მომუშავე ისეთი ავტომობილი, რომლის მუშაობასაც 100 წლის განმავლობაში უზრუნველყოფს 8 გრამი თორიუმი.

სხვადასხვა წყაროებიდან გახდა ცნობილი, რომ NASA უკვე ქმნის კოსმოსური ხომალდებისთვის თორიუმზე მომუშავე ძრავების ახალ ტიპს.

მეცნიერები ამუშავებენ თორიუმის პლაზმურ აკუმულატორების სრულიად ახალ მოდელს, რომელსაც შესაძლებლობა ექნება, შეინახოს ელექტროენერგიის უზარმაზარი რაოდენობა. მაგალითად, თუ ასეთი აკუმულატორი ექნება ჩვენს მობილურს, მას არ დასჭირდება დატენვა ერთი წლის გამნავლობაში. ასეთი აკუმულატორების შემთხვევაში ადვილი წარმოსადგენია თუ როგორ შეიცვლება ჩვენი ცხოვრება და ამაღლდება ადამიანთა კეთილდღეობა.

აღსანიშნავია, რომ ეს სამუშაოები მკაცრად გასაიდუმლოებულია და ყველა ქვეყანა თორიუმის გამოყენების ახალ ტექნოლოგიებს დამოუკიდებლად ამუშავებს. როგორც ჩანს, ამ ტექნოლოგიების სრულყოფას ჯერ კიდევ გარკვეული დრო დასჭირდება.

ატომური ენერგეტიკის ცნობილი ექსპერტი, საერთაშორისო ატომური ენერგეტიკის სააგენტოს (IAEA) ყოფილი ხელმძღვანელი, ჰანს ბლიკსი, მოუწოდებს სახელმწიფოებს, რომ გააფართოონ თორიუმის ტექნოლოგიური კვლევა და აცხადებს: „თორიუმის ვარიანტი მსოფლიოს სთავაზობს არამარტო ახალ მდგრად საწვავს, არამედ იმას, თუ როგორ გამოვიყენოთ ენერგეტიკული ფასეულობანი“ (CERN conference, 2013).

დასასრულ უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოში რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდის ფუნდამენტური პროექტის (FR-18-8122) დაფინანსებით, ქართველი მეცნიერების მიერ ჩატარდა კვლევა „თორიუმი – მომავლის ენერგია და მისი მადანგამოვლინებები საქართველოში“.

rb.gy/dfsdbk

წარმოგიდგენთ ამ კვლევის ფარგლებში შექმნილ საქართველოს სქემატურ-გეოლოგიურ რუკას.

ჩატარებული კვლევის შედეგების შესაბამისად, საქართველოში მოკვლეულია თორიუმისა და ურანის რამდენიმე პერსპექტიული მადანგამოვლინება, რომლებიც შემდგომ დეტალურ შესწავლას საჭიროებს.

გამოყენებული ლიტერატურა:

rb.gy/jw43aw

rb.gy/xaqhe2

https://rb.gy/ikwyek

https://rb.gy/h6m1v1

https://rb.gy/1sdfqa

rb.gy/m5wzbf

(ჩანახატები, ესკიზები)

„ყოველმა ადამიანმა რაიმე უნდა დატოვოს ამქვეყნად, – …ბავშვი, წიგნი, ნახატი, საკუთარი ხელით აშენებული კედელი, საკუთარი ხელით შეკერილი ფეხსაცმელი, საკუთარი ხელით გაშენებული ბაღი. რაიმე, რასაც შენი ხელი შეხებია და რაშიც შენი სული ჩასახლდება სხეულის სიკვდილის შემდეგ. ხალხი შეხედავს შენ მიერ დარგულ ხეს ან ყვავილს და გაცოცხლდები.“ – ეს სიცოცხლის მარადიული წრებრუნვის ფორმულაა, მატრიცა, გინდაც თეორია.
ჩემზე დავფიქრდი და თუ ჩემი ნახატები არავის დააინტერესებს, წიგნი ხომ დარჩება ვაჟაზე, მამაჩემს რომ მივუძღვენი? „რა უნდა დაწერო ვაჟაზე ახალი?!“ – ეს შემოვლებული „ჩარჩო“ ხომ გავარღვიე, ფაქტობრივად და სწორედაც, რომ პირველია ჩემი მონოგრაფია, რომელშიც თემატიზირებული და დეტალიზირებულია ვაჟას პუბლიცისტური მემკვიდრეობა, მხატვრულ შემოქმედებსთან პარალელებით. აგერ მაგიდაზე მიდევს საოცარი ეთოს ნაჩუქარი დიდებული თამაზ ჩხენკელის „ვაჟა მომავლის პოეტია“ და მოვა დრო, ახალი თაობა თავისებურად „აღმოაჩენს“ ვაჟა-ფშაველას, რომელიც ამოუწურავი მგონია შესწავლის თვალსაზრისით, როგორც „ვეფხისტყაოსანი“…
ინგა მილორავაზე სანამ ვისაუბრებდი მის ახლო მეგობართან ამ საღამოს, ვიჯექი და ვფიქრობდი: ჯერ ინგას საოცარი, უნივერსლური, ნიჭისა და მაღალი ინტელექტის „პროდუქტი“ (განსაკუთრებულია მისი სამეცნიერო მემკვიდრეობა, გამაოგნებელი!) და მერე ის დიდი შრომა, რომელიც მასშია ჩადებული; მერე ცალკე უამრავი მასალისგან გამოცალკევებამ წაიღო დიდი დრო, ცალკე 500 გვერდის დარედაქტირებამ, თემატიზაციამ, დახარისხებამ. თავიდან ცრემლი რომ მომადგებოდა, თავს ვანებებდი; მერე და მერე, რაღაცნაირად, თანამოსაუბრედ გავიხადე და ამაყი ვიყავი იმით, რასაც ვკითხულობდი, – ურთულესი ნააზრევით, უნატიფესი განცდებით…ნუთუ, ეს წიგნი ვერ უნდა ნახოს საზოგადოებამ უსახსრობის გამო?! მეტირებოდა…მე ძალსა და ღონეს არ დავიშურებ, ინგას უახლოესი ადამიანებიც.
ჩემი სანუკვარი სურვილია, ინგაზეც აისახოს რეი ბრედბერის ეს მარადიული გაგრძელების პარადიგმაც თუ ღვთაებრივი განზრახულება, ხუთი ტალანტის იგავისა არ იყოს.
ამას ვწერ აღდგომის დღეებში, როცა მაცხოვარიც დაგვიმტკიცებს ამ გარდაუვალ წრებრუნვა/გადადინებას ყოფიერებისა…მართლაც, რომ „სიყვარულის ტრიალია ყველაფერი“, როგორც ჩვენი ინგა მილორავა ამბობდა; გინდა მეორედ მოსვლა დავარქვათ ამას, გინდაც ხელახლა დაბადება ყოველი ჩვენგანისა თუ წუთისფლის ხელში „ჩაცრილი“ საათის დამარცხება მარადისობის „უისრო“ დროით…

• *.      *

იდეისთის (ღვთის, სამშობლოს, თავისუფლების) თავგანწირვით ღმერთამდე ადის ადამიანი; ამიტომ არასდროსაა უაზრო თუნდაც საქართველოსთვის გაღებული მსხვერპლი, ჩადენილი გმირობა; კითხვაც ისე კი არ უნდა დავსვათ: იმსახურებსო კი ეს ქვეყანა ამ მსხვერპლს? არამედ ჩვენ უნდა ვიმსახურებდეთ მისთვის მსხვერპლობას!
დღეს დიმიტრი ყიფიანი დაიბადა, ქართველთა სინდის-ნამუსი, საქართველოს გადარჩენის, მარადიულობის წინაპირობა და როცა თავს ვკარგავთ, ასეთი ადამიანები უნდა გავიხსენოთ, წონასწორობის, ადამიანური ბოროტების სიკეთით ბალანსის შესანარჩუნებლად; – რადგან როგორც 1832 წლის შეთქმულება რუსეთის წინააღმდეგ, რომელშიც იგი მონაწილეობდა, ისე ეგზარხოსი პავლეს წყევლაც და მერე ამ წყევლის მატერიალიზაციაც მხცოვანი დიმიტრი ყიფინის ფიზიკური განადგურებით, მძინარისთვის ბრძენ და ნათელ შუბლში უროს ჩარტყმით, შეიძლება ამოიღონ სახელმძღვანელოებიდან და აღარაფერი დაგვრჩეს გმირული სულისკვეთებისა!
„ცა-ფირუზ, ხმელეთ-ზურმუხტო,
სულის ჩამდგმელო მხარეო,
შენი ვარ, შენთვის მოვკვდები,
შენზედვე მგლოვიარეო!…

ნურც მკვდარს გამწირავ, ნურც ცოცხალს,
ზე კალთა დამაფარეო…
და, რომ მოვკვდები, გახსოვდეს,
ანდერძი დავიბარეო:

დედა-შვილობამ, ბევრს არ გთხოვ:
შენს მიწას მიმაბარეო!…
ცა-ფირუზ, ხმელეთ-ზურმუხტო,
ჩემო სამშობლო მხარეო!“

• *.    *

რამხელა სიბრძნეა ზღაპრებში, ადამიანები რომ ქვავდებიან;
რეალობაში ეს ასე ხდება: გულს აქვს მომეტებული მგრძნობელობის შრეები, ზონები და იქ ჩვენი ოცნებები, იდეალები, სანუკვარი სურვილები თუ ადამიანები „ბინადრობენ”, დაივანებენ; ეს „სავანეები” თუ გაყამირდა, გაპარტახდა ცალკე უმიზნო უტოპიურობით, ცალკე უმწარესი იმედგაცრუებებით, ცალკე ყველაზე მოყვრების დაუძინებელ მტრად მოკიდების გაცამტვერებით, მერე ეს წუთისოფლის მტვერი, თუნდაც ერთ დროს გაიდეალებულ, მაღლა, სულ მაღლა, იშვიათი ანტიკვარივით შემოყენებულ ადამიანს რომ განასახიერებდა, იკირება; მერე ქვავდება…
ამ გაქვავებულ ადგილებს კი აღარც სიხარული შეუძლიათ, აღარც სიყვარული, აღარც კეთილშობილი სევდა. იქ უიმედობის, უნდობლობის სიცარიელე, სიმძაღე, გამოფიტულობა ისადგურებს. რაც მეტია ასეთი ადგილი გულში, მით კარგავს მგრძნობელობას გული; მით უფრო უტკივილოდ იხსენებს ამ პატარ-პატარა „სიკვდილებს”.
კარგია, თუ ადამიანში არის ხსოვნა და მოლოდინი ჰარმონიისა, უსამართლობის შეგრძნება; მაგრამ ყველაზე ცუდი, რაც დროთა განმავლობაში შეიძლება მოხდეს, არის ის, რომ რეაქცია დაკარგოს კაცმა ამ „გაქვავებაზე”, აღარ(აფერი) ეტკინოს, ანუ შეეჩვიოს ტკივილს, საკუთარს თუ სხვისას და გახდეს „უსაზარლესი მკვდარზედა”.
ასეც იწყება „მკვდარი კაცობა”, როცა აღარც ელოდები, რომ ვიღაცა ამაღლებული და ღვთისნიერი მოვა და ჯადოსნურ ჯოხს შეგახებს, რომ „გაცოცხლდე”. ეს იცის ზღაპრების ეზოთერიკამ, ბოლოს „ლხინი აქათი”; მაგრამ ეს ვერ „ისწავლა” წუთისოფელმა და მისმა მთვარმა შემოქმედმა ~ ა დ ა მ ი ა ნ მ ა!
„ავანსცენას” კი სხვა აღარაფერი დარჩენია უხილავი „რეჟისორის” უზენაესი ნების გამოხმობის გარდა; იმის დაჯერების გარდა, რომ სიცოცხლე სიცხოველეა (ამ სიტყვის ორაზროვნებით, ძველი და თანამედროვე გაგებით) და ის „აქ” რომ მთავრდება, „იქ” რეაბილიტირდება, როგორც უწყვეტი, (გარდა)ცვალებადი, მარადიული მოცემულობა.
მანამდე კი „ზღაპარ იყო…ტყეში ჩიტი მომკვდარიყო”…………

• *.    *

არ ვიცი, ამ ბოლოს ჩემი ცხოვრების დავთარარეულ, ბოლო იმედის წასართმევად „აჯაგრულ”, მამუქრალ დღეებს თუ ბოროტებისგან (გარე თუ საკუთარ, წამლეკავ, შინაგან) თავგზააბნეულ ადამიანებს დავაბრალო, თუ საღამოს 7-ის ნახავარზე დალეულ ყავას, რომ ვერ ვიძინებ.
ვფიქრობ…
წუთისოფლის ურთულეს სამზღვარს ყველა გადავკვეთთ;
ღვთის წინაშე ყველა წარვსდგებით;
…და იმედია ერთი კითხვის დასმის უფლება ჩვენც გვექნება, ამდენ წუთისოფლურ, პასუხგაუცემელ კითხვათაგან:
~ ღმერთო, ცხოვრებაში ლოგიკას ადამიანი ეძებს თუ ქმნის, თორემ ისე, მართლაც, კამიუსეული აბსურდად შეიძლება მოგეჩვენოს ეს ,,ბინდისფერი” ნისლოვანება, წუთისოფლად წოდებული. მაგრამ რადგან არსებობს ჯვრისგულა ყაყაჩოს უმანკო, თვალწარმტაცი სილამაზე, არსებობ შენც, მისი წყარო; თუ არსებობ და სრულყოფილება ხარ, როგორც მე მტანჯავს ამდენი ტვირთმძიმე ამქვეყნისა, შენც ხომ სევდას მაინც მოგგვრის, წვიმის ცრემლად, ეს „გაურანდაობა”, ჩაგვრა, უსამართლობა, ტკივილი, გმინვა, უიმედობა, გონებაშეზღუდულობა ადამიანებისა?! ჰოდა, თუ განიცდი ამ ყველაფერს ჩემსავით, მიპასუხე:
რ ა ტ ო მ  ი ტ ა ნ ჯ ე ბ ა  ბ ა ვ შ ვ ი?!
პატივს მცემენ ალბათ და პასუხსაც მივიღებ, რადგან საამქვეყნო აღარ ვიქნები.
ამ ქვეყანას რაღა ეშველება?
თუმცა ეს მეორე კითხვა იქნება და მის დასასმელად არც გამბედაობა მეყოფა, არც დაღლილი სული, აბგასავით გამოკრული და ცოდვათა უხილავ „კუზზე“ მოკიდებული…

• *.      *

რატომ მიყვარს ბაბუაწვერები და რითი ვგავარ მათ

რას ავიჩემე-მეთქი ეს საყვარელი, ყავილივით მცენარე, ვფიქრობ. დღეს მივხვდი, რატომაც…
ერთი შებერვა მცენარეაო, სასაცილოო, არა?!
მე მინახავს, როგორ უძალიანდებიან ქარს. ვიდეოებიც მიდევს მტკიცებულებად, თუ სიტყვაზე არ მენდობით. გგონია, გაცამტვერდებაო და შეხედავ – დგას!!! ასე გავუძელი მეც მრავალ „ქარბორბალას“ ბედისწერისა. ეს სიძლიერეცაა, ცხადია… მაგრამ მიიხედავ და ბებუაწვერა აღარაა, გაფრენილა მისი ეფემერულობა, შერევია ეთერს; ასე დამემართა ზუსტად დღესაც, თუმცა ადრეც შემიმჩნევია. სტრესზე რომ ერთვის სტრესი, გეშინია, ძნელად, მაგრამ „აიკრეფ“ დილას სხეულს, აგრძელებ ცხოვრებას, ხან სხვისი არსებობა გამხნევებს, ხან – საკუთარი თავი, რომელიც, ნუ, მთლად ფიზიკურად თუ არა, სულიერად ხომ მგონია ამ ყველაფრის გადამლახავი, არა?
…პატარა ჩიტებიც ქრებიან ალბათ, შეუმჩნევლად იქცევიან ნეშომპალად. ვინმეს შეუნიშნავს მათი სიკვდილი?! არც არავის…იკარგებიან.
მოკლედ, ახლა ვწერდი მეგობარს: რომ მოვკვდები, დაკრიფე ბაბუაწვერები და დამიწყვე-მეთქი საფლავსა მას ზედან გრაციოზულად, სანამ გაძლებენ და სანამ ყველაზე სწრაფად არ გაივლიან ყველაფერი მატერიალურის გზას ამ წუთისოფელში.

P.S. იმ კვირაში თბილისში ვაპირებ წასვლას ინგას საქმეზე. ორბელიანზე გავივლი და კესანეს მოტანას ვთხოვ ყვავილების გამყიდველ ერთ კარგ ქალბატონს.
გუშინ ბატონ ნუკრის კესანეების თაიგული წავუღე, ასე გამოვემშვიდობე. არასდროს მენახა ასეთი ნაზი და ლამაზი თაიგული. თან გამყიდველს ვკითხე, რა დროსაა საჭირო გადარგვა. ჯერ ყავილობს და დააცადეო. ინგას საფლავზე მინდა წაღება, გადარგვა. ნუკრის თაიგულზე კი დედაჩემმა მითხრა, თითქოს, ინგასთან გაატანეო…
…და ხვალ კი, როცა გათენდება „დილა მზიანი“, მეც დამიბრუნდება სიცოცხლის ხალისი, რწმენა, ძალა, მოტივაცია, იმპულსები; თქვენც გისურვებთ, არც ომს შეეშინებინოთ და…არც მშვიდობას!

ეროვნული გამოცდების ციებ-ცხელება წელს განსაკუთრებით მძაფრად შევიგრძენი, რადგან ჩემი შვილი აბარებდა. დიდი გამოწვევის წინაშე დავდექი. მან სამხატვრო აკადემია აირჩია მომავალ უნივერსიტეტად. იქ მოსახვედრად კი წარმოუდგენლად ბევრი უნდა ეხატა და ემუშავა. საათობით ხატავდა, ქმნიდა, მუშაობდა. ამ პირობებში რაღაცნაირად ისე გამოვიდა, რომ ქართულისთვის დრო საერთოდ აღარ დარჩა. ქართულში მისი მომზადება კი მე ავიღე საკუთარ თავზე, რაც ძალიან საპასუხისმგებლო აღმოჩნდა, მით უმეტეს იმ სიტუაციაში, როდესაც შენს მოსწავლეს უბრალოდ არ სცალია.

ერთი კარგი გადაწყვეტილება ის იყო, რომ წინა ზაფხული „ვეფხისტყაოსნის“ კითხვას მივუძღვენით. ვკითხულობდით ხმამაღლა, ხან მე და ხან ჩემი შვილი, ერთმანეთს ვუზიარებდით მოსაზრებებს, ვეძებდით უცნობი სიტყვების განმარტებებს, ვსაუბრობდით საინტერესო დეტალებზე. ეს პროცესი საოცრად შედეგიანი და მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა. „ვეფხისტყაოსნის“ ენისა და ლექსიკის მიჩვევის შემდეგ, მას აღარ გასჭირვებია სხვა ძველი ქართული ტექსტების ენის გაგება. კიდევ ერთი ბენეფიტი ის იყო, რომ პოემა ძალიან, ძალიან მოეწონა და შეუყვარდა, იმდენად, რომ პერსონაჟების დახატვაც კი სცადა.

„ვეფხისტყაოსნის“ უნიკალურობა იმაშიც გამომჟღავნდა, რომ მისი სიუჟეტი, პერსონაჟების ხასიათი, შინაგანი სამყარო თუ ურთიერთობები შესანიშნავი მასალა იყო არგუმენტირებული ესეებისთვის – თითქმის ყველა თემას ესადაგებოდა პრობლემების გადაჭრის რუსთაველისეული მიდგომა. ისიც კი ვუთხარი, თუ არაფერი გაგახსენდა, „ვეფხისტყაოსანი“ ყოველთვის გახსოვდეს, იქიდან აუცილებლად გამოანათებს უამრავი იდეა-მეთქი.

მთელი წელი თითქმის არ გვქონია ქართულის „კლასიკური“ გაკვეთილები, უბრალოდ ვკითხულობდით მნიშვნელოვან პროგრამულ ტექსტებს; ვმსჯელობდით; თუ დრო გამოგვიჩნდებოდა, ვუყურებდით კარგ ფილმებს, რომლებიც, წესით, უნდა გამოსდგომოდა მსჯელობისას. წერილის დასასრულ გაგიზიარებთ ამ ფილმების ჩამონათვალს. ბოლო ორი კვირა ვიმუშავეთ ინტენსიურად, წინა წლების ტესტებს ვაკეთებდით და თემებს ვწერდით. სულ ეს იყო. ქართულში ნორმალური ქულა აიღო, აი ისეთი, არც დაბალი, არც მაღალი – საშუალო. რომელიც მისი მიზნებისთვის მშვენიერი შედეგია.

ჰოდა, რატომ მოვყევი ჩემს ამბავს, იმიტომ, რომ ერთმა აზრმა მოსვენება დამიკარგა – რატომ წვალობენ ამდენს ბავშვები, რატომ ხარჯავენ ამდენ თანხას, როცა ზოგადი ცოდნითა და მცირე ძალისხმევით შედეგის მიღება მაინც შესაძლებელია? მით უმეტეს დღევანდელ ციფრულ ეპოქაში, როდესაც ინტერნეტში ყველანაირი რესურსი ხელმისაწვდომია. რატომ აქვთ ამხელა სტრესი?

მეც, რა თქმა უნდა, ძალიან ვნერვიულობდი, ფეისბუქ -ჯგუფშიც კი გავწევრიანდი, სადაც აბიტურიენტები საკუთარ გასაჭირს ერთმანეთს უზიარებდნენ. ამ ჯგუფში უამრავი რეპეტიტორი და მასწავლებელი, ან უბრალოდ მშობლებიც იყვნენ.

ჰოდა, ერთხელ გადავაწყდი, რომ ეს ზრდასრული ხალხი, ზრდასრული კიდევ არაფერი, მასწავლებლები და ლექტორები, ბავშვებს ამუნათებდნენ, საყვედურობდნენ დაბალი ნიშნების, „სიზარმაცის“, ინტერესის უქონლობის გამო. ურჩევდნენ, რომ სულ არ იყო საჭირო უმაღლესი დაემთავრებინათ, სჯობდა რაიმე პროფესიებს დაუფლებოდნენ. ეს საკითხი, რა თქმა უნდა, ძალიან საინტერესო და ფართოდ სამსჯელოა, თუმცა ამ შემთხვევაში მაინც კონტექსტია გასათვალისწინებელი – აღელვებულ, განერვიულებულ აბიტურიენტს, რომელიც ქულების მოლოდინშია, რომელსაც არ იცნობ, არ იცი მისი ისტორია, მისი ამბავი – ამუნათებ და რაღაცნაირად აკნინებ კიდეც.

ეს მიდგომა ახალი არ არის და იმ სტერეოტიპული ფიქრებიდან მოდის, რომ მოსწავლე ყოველთვის დამნაშავეა, მასწავლებელი კი – ყოველთვის მართალი. მასწავლებლებს ძალიან უჭირთ საკუთარი შეცდომების აღიარება და ბრალს ისევ ბავშვებში ეძებენ.

ამას კიდევ არა უშავს, მიჩვეული ვართ. ყველაზე გასაოცარი რამ შემდეგ მოხდა, როდესაც ბავშვების გასამხნევებლად ჩემი ამბავი მოვყევი, რომ დაბალი ქულები არ მოქმედებენ წარმატებულ მომავალზე; რომ ჩემი ქართულის საკონტროლოს სამიანების შემდეგ ასე თუ ისე წარმატებული მასწავლებელი ვარ; რომ, მთავარია უნარები და შემოქმედებითობა, და დაბალი ქულებიც შეიძლება შესანიშნავი ტრამპლინი გახდეს. ძალიან ბევრი აგრესიული და შეურაცხმყოფელი კომენტარი მივიღე და, სამწუხაროდ, ამ კომენტარების ავტორები, ძირითადად მასწავლებლები იყვნენ. ამ კონტექსტში აუცილებლად უნდა გავიხსენოთ, დანიელ პენაკი, რომელიც „ხელჩაქნეული“ ბავშვი იყო, ოროსანი და უიღბლო, მისი მასწავლებლები ფიქრობდნენ რომ დანიელისგან არაფერი გამოვიდოდა. მანამდე გრძელდებოდა მისი ეს საშინელი, დამაკნინებელი მდგომარეობა, სანამ პენაკის ცხოვრებაში ისეთი მასწავლებელი არ გამოჩნდა, რომელმაც წარუმატებელ მოსწავლეს მოტივაცია და ახლის შექმნის სურვილი გაუღვიძა. ეს ახალი რამ კი წიგნი იყო, წარმოიდგინეთ, იმდენად ენდვნენ „ოროსან“ მოსწავლეს, რომ მას წიგნის დაწერა შესთავაზეს. მოსწავლის შინაგანი ძალების გააქტიურება ხომ ზუსტად ესაა – მისი წარმატების გასაღები თვითრწმენა და აღიარების მოლოდინია. დღეს დანიელ პენაკი ნობელიანტი მწერალია, ის თავად ჰყვება საკუთარ ამბებს. მე მგონია, ყველა მსწავლებელმა უნდა წაიკითხოს „სკოლის სევდა“ და „რომანივით საკითხავი“. ჰოდა, როცა ისევ მოსწავლეებს ვამუნათებთ, ცინიკურ რეპლიკებს ვეუბნებით თუ ვუწერთ, იქნებ დავფიქრებულიყავით, რა გავაკეთეთ ჩვენ, მასწავლებლებმა, იმისთვის, რომ ეს შედეგი არ დამდგარიყო? მგონი, კარგი კითხვაა და ყველა მასწავლებელმა საკუთარ თავს ერთხელ მაინც უნდა დაუსვას. „რა გავაკეთეში“ კი საერთოდ არ იგულისხმება მასალის სწავლება, არამედ რაღაც სხვა, უფრო ადამიანური და ჰუმანური.

ძალიან ბევრ წუხილსა და პოსტს გადავაწყდი იმის შესახებ, რომ ბავშვებმა უცხო ენაში, ინგლისურში გაცილებით მაღალი ქულები აიღეს, ვიდრე ქართულში, მშობლიურში. სამწუხაროდ თუ არა სამწუხაროდ, ჩემმა შვილმაც, მიუხედავად იმისა, რომ ინგლისურში საერთოდ არ მომზადებულა, ქულების მაქსიმუმი აიღო.

რატომ ხდება ასე? სად არის პრობლემა ქართულის სწავლებაში თუ მოსწავლეების ან მასწავლებლების გულგრილ დამოკიდებულებაში? საქმე ისაა, რომ ინგლისურად აუარებელი, ზღვა რესურსია ხელმისაწვდომი. ჯერ კიდევ პატარა ასაკის ბავშვებისთვის საოცრად ლამაზი, მიმზიდველი სიმღერები და ანიმაციებია, რასაც თავისთავად ქართული რესურსი კონკურენციას ვერ უწევს, ეს რესურსიც სულ თითებზე ჩამოსათვლელია. იგივე გრძელდება სასკოლო ასაკშიც, ბავშვები უამრავ ფილმს უფასოდ სწორედ ინგლისურად უყურებენ, უამრავ წიგნს – უფასოდ ინგლისურად კითხულობენ, იმ პირობებში, როდესაც ჩვენი ახალი თაობა ინტერენტდამოკიდებული და გაჯეტების მომხმარებელია, რა თქმა უნდა, ნებისმიერი კომუნიკაცია თუ მასალის მოძიება ინგლისურად უფრო მოსახერხებელი და კომფორტულია.

მოდი, ისიც ვთქვათ, რომ როდესაც უკვე ბავშვები შეგნებულად უნდა ეზიარონ ქართულ მხატვრულ ლიტერატურას, მოეწონოთ, დაინტერესდნენ – სწავლას იწყებენ ჰაგიოგრაფიით, რაც, რა თქმა უნდა, რთულია და ხშირ შემთხვევაში გულაცრუებასაც იწვევს. სწორედ ამიტომ, როდესაც აბიტურიენტთან მაქვს ურთიერთობა, აუცილებლად ჯავახიშვილით ვიწყებ ქართული ლიტერატურის გაცნობას, იმიტომ, რომ მიხეილ ჯავახიშვილი ისეთი ავტორია, ყველას გულთან რომ მიდის და ყველა პოულობს საკუთარ თავს. თითქოს სატყუარასავითაა, ქართული მხატვრული მწერლობის სიყვარულისკენ ერთი გადადგმული ნაბიჯია. აქვე აუცილებლად უნდა შევეხოთ სწავლების მეთოდებსაც – ვინ თქვა, რომ სახალისო სწავლება მხოლოდ დაწყებითი კლასების პრეროგატივაა? იქნებ სულ პირიქითაა, როცა ჩვენი მოსწავლეები იზრდებიან, ხდებიან უფრო გულგრილები, კრიტიკულები, უჩნდებათ უამრავი ინტერესი, იქნებ სწორედ ამ დროსაა უპრიანი სწავლება სახალისო და საინტერესო იყოს? იქნებ თინეიჯერული ასაკის გამოწვევების საპასუხოდ ჩვენ სწავლების მრავალფეროვანი მეთოდები უნდა შევთავაზოთ და არა მონოტონურად მოყოლილი ჰაგიოგრაფიის ისტორია?

ფაქტია, რომ დღეს ქართულის ცოდნას, ინგლისური დიდ კონკურენციას უწევს – საერთაშორისო ენის სტატუსითა და პრიორიტეტებით. ფაქტია, რომ დღეს ქართულის მასწავლებლებს, რაღაც ძირეული გვაქვს შესაცვლელი და მე მგონია, ეს ძირეული სწორედ მოსწავლეების ინტერესების გათვალისწინებაა. ჩვენ ბავშვებისთვის ვირჯებით და არა შედეგებისთვის. შედეგი მხოლოდ მაშინ იქნება სასიხარულო, თუ ამას წინ ასევე საინტერესო და სასიამოვნო სწავლების პროცესი უძღვის წინ, მოკლედ რომ ვთქვათ, მთავარია პროცესი და არა შედეგი.

და რადგან ეროვნული გამოცდების ციებ-ცხელებასაც ვეხებით, აქვე მშობლების მოლოდინი და ზოგ შემთხვევაში ძალიან არასწორი დამოკიდებულებებიც უნდა ვახსენოთ.

გასაგებია, რომ შვილის განათლებასა და მომზადებაში უზარმაზარი რესურსი გაქვთ ჩადებული ამ დუხჭირ დროებაში, თუმცა როდესაც ბავშვებს ძალიან მაღალ თამასას უწესებთ, როცა დაძაბული ხართ და ერთი სული გაქვთ შვილის მაღალ ქულებს როდის ააფრიალებთ სოციალურ ქსელებში და მეგობრებთან თავს მოიწონებთ, ამ ყველაფერს თქვენი შვილის ნერვები ეწირება. ვერ წარმოიდგენთ რამდენი აბიტურიენტი წერს ანონიმურად, რომ საშინლად დათრგუნულია და განერვიულებული მშობლების დამოკიდებულებებით, მოლოდინებითა და წამოძახილებით.

არადა, არავინ იცის, როდის გაიხსნება ადამიანის პოტენციალი ბოლომდე, როდის აღმოაჩენს ის საკუთარ თავს, როდის გაიფურჩქნება, ჩვენ რომ რეალიზაციას ვეძახით… და ეს „გაფურჩქნა“ თავისით იშვიათად ხდება, ხელის შეწყობა, ზრუნვა და ყურადღება სჭირდება. აი როგორც პენაკის შემთხვევაში, რაღაცამ ან ვიღაცამ უნდა მისცეს ბიძგი, თუმცა გაფუჩქნამდე ამ ყველაფრის ჩაკვლა გაცილებით იოლია. ერთი დაუფიქრებელი ფრაზაც კი შეიძლება აღმოჩნდეს ამის მიზეზი. მოზარდის ბუნება ხომ საოცრად სათუთი და მოსაფრთხილებელია.

ისევ ჩემს ცხოვრებას რომ გადავხედო, სკოლაში მხოლოდ მას შემდეგ აღმოვაჩინე, რომ წერა კარგად გამომდის, როცა ერთმა საოცარმა მასწავლებელმა გააღვიძა ჩემში ეს განცდა, და ეს მოხდა სკოლის დასასრულ, სკოლის გარეთ, რეპეტიტორთან – უკარგეს ნატასთან. ბაკალავრიატზე ისევ შევიკუმშე თუ ჩავიკარგე, თითქოს ისევ დავკარგე საკუთარი თავი. მაგისტრატურაზე კი საოცარმა ლექტორებმა ისევ შეძლეს, რომ შინაგანი სიმყარე მეპოვა და ჩემი მიღწევებით მეამაყა. ჰოდა, ეს ცხოვრება აი ასეთი პერიპეტიებია, აღმართ-დაღმართი, როგორც ამბობენ, და როგორ შეიძლება ამ პირობებში ქულები განსაზღვრავდეს რაიმე ისეთს, სამომავლოს, მნიშვნელოვანს? იქნებ დავაცადოთ მოსწავლეს, როდის აღმოაჩენენ დაფარულ ნიჭებს და ეროვნული გამოცდების მაღალ ქულებზე ჩაბარება ცხოვრების მიზნად არ დავუსახოთ?

აბიტურიენტებს კი ვურჩევდი, რომ მოდუნდნენ, ყველაფერი ძალიან კარგად იქნება. ამ სამყაროში შრომა, მონდომება ასმაგად ფასდება, ასეთია სამყაროს კანონი. გაღებული აუცილებლად დაგიბრუნდებათ, სწორედ იმ დროს, როდესაც ეს ყველაზე მეტად გჭირდებათ.

ახლა კი ზემოთ დაპირებული ფილმების სია, რომლებსაც აბიტურიენტებს ვურჩევდი უფრო მეტი ინფორმაციისა და თვალსაწიერის გასაფართოებლად.

ქართული ფილმები:

• „მონანიება“ (თენგიზ აბულაძე) — ტოტალიტარიზმი, მორალური პასუხისმგებლობა, ისტორიული მეხსიერება;
• „შერეკილები“ (ელდარ შენგელაია) — ინდივიდუალიზმი vs საზოგადოებრივი სტერეოტიპები, სიგიჟისა და სიბრძნის ზღვარი;
• „ნატვრის ხე“ (თენგიზ აბულაძე) — ბედისწერა, სიყვარული, ტრადიციები და პიროვნული თავისუფლება;
• „დედე“ (მარიანა ექვთიმიშვილი, ლაშა ხუთსიაური) — ტრადიციები და თავისუფალი არჩევანი;
• „ანდრო“ (გიორგი ოვაშვილი) — ომი და ადამიანური ურთიერთობები;
• „თბილისური ლოტო“ (თენგიზ გოგოძე) — ადამიანთა ამბიციები, მატერიალური და სულიერი ფასეულობები.

უცხოური ფილმები:

ადამიანი და საზოგადოება

• Dead Poets Society — პიროვნების თავისუფლება, განათლების როლი, კონფორმიზმი;
• The Truman Show — რეალობა vs ილუზორულობა, თავისუფალი ნება, მედიის ძალა;
• 12 Angry Men — კრიტიკული აზროვნება, წინასწარი განწყობები.

ისტორიული და სოციალური დრამები:

• Schindler’s List — ჰოლოკოსტი, ადამიანის ღირებულება, პირადი გმირობა;
• The Pianist — გადარჩენა, ომის ზეგავლენა პიროვნებაზე;
• Hotel Rwanda — გენოციდი, მორალური არჩევანი.

ფილოსოფიური და ფანტასტიკა:

• Inception — რეალობა და სიზმარი, გონების შესაძლებლობა;
• Arrival — ენის ძალა, დროის აღქმა, კომუნიკაცია;
• Interstellar — დრო, სიყვარული, მეცნიერების საზღვრები;
• Gattaca — გენეტიკა, დისკრიმინაცია, თავისუფალი ნება.

მოზარდებისთვის ნაცნობი თემატიკა:

• The Perks of Being a Wallflower — მეგობრობა, იზოლაცია, პიროვნული ზრდა;
• Wonder — ემპათია, განსხვავებულობა, ინკლუზია;
• Inside Out (ანიმაციური) — ემოციების როლი გადაწყვეტილებებში;
• Soul — ცხოვრების აზრი, შემოქმედება, ბედნიერება.

„ჩემი აზრით, ბავშვები უფრო აწმყოზე ფიქრობენ, „ახლა რა გავაკეთო“ და ეგეთ რამეებზე, მაგალითად…“ – ეს პაწაწუნა მინაწერი ჩემი თითქმის 11 წლის შვილის ქართულის რვეულში შემომხვდა სასწავლო წლის ბოლოს მისი ჩანთიდან ამოყრილი ნივთების თვალიერებისას. იმ დღეს დავალება ჰქონია, წარსულზე, აწმყოსა და მომავალზე თავისი ფიქრები უნდა აღწერა და ამ გზით სცადა თავის დაძვრენაც და იმის ახსნაც, რომ მის ასაკში ყველაფერი ისე არ არის, როგორც უფროსებს ჰგონიათ, როცა ივიწყებენ, თვითონ როგორები იყვნენ ბავშვობაში.

ხომ ვითომ არაფერი, მაგრამ ამის შემდეგ პერიოდულად ვუბრუნდები ხოლმე ფიქრს იმაზე, რაზე ფიქრობენ ჩვენი შვილები და მათი მეგობრები და რაზე ველაპარაკებით ჩვენ მათ.

და როცა ამაზე იწყებ ფიქრს, გრძელი მძივივით ესხმება ერთმანეთს კითხვები:

• რაზე ვეკითხებით აზრს და რისი მოსმენა გვინდა ბავშვებისგან?
• რამდენად დიდია აცდენა მათ ინტერესებსა და ჩვენს სურვილებს შორის? როდის დავივიწყეთ, როგორები ვიყავით ჩვენ 7, 11, 15 წლის ასაკში?
• რამდენად ვახდენთ გავლენას მათ მომავალზე ჩვენი შეგონებებით, აუსრულებელი სურვილებით, გავლილი გზით და მათთვის გამოუსადეგარი ჩვენი გამოცდილებებით? უფრო მეტს ველაპარაკებით თუ ვუსმენთ?
• როცა ვუსმენთ, მათი გაგებაა მიზანი თუ ყურადღების გამოჩენა, მოვალეობის მოხდა, თავის დამშვიდება, რომ ბავშვებს ვუსმენთ, მათით ვინტერესდებით?
• რას გვეუბნებიან ბავშვები – იმას, რაც აწუხებთ და აინტერესებთ თუ იმას, რაც იციან, რომ დაგვამშვიდებს, გვესიამოვნება, რასაც მათგან ველით?
• რისი გაკეთება უნდათ მათ ახლა და რის გაკეთებას ვთავაზობთ ჩვენ იმისთვის, რომ მერე უფრო წარმატებულები და სასურველები იყვნენ?
• შესაძლებელია კი ასეთი კითხვების გარეშე ამ პერიოდის გავლა, ეჭვების, შეცდომების, გაბეზრების გარეშე ბავშვების გაზრდა?
• აცლის მომავალზე მუდმივი შფოთვა და წარსული გამოცდილებები გემოს დღევანდელ ცხოვრებას, ტკბობას იმით, რაც გაქვს და იმ დანაკლისების შევსების სურვილს, რაც დღეს არის მნიშვნელოვანი?

რაღაცები წავიკითხე, ვიღაცებს მოვუსმინე, რამდენიმე ადამიანს ველაპარაკე ამ თავსატეხებზე და ასეთი ამბავია: მომავალზე ჩვენი სურვილებისა და წარმოდგენების თავს მოხვევა ლამაზი საქციელი არ არის, მაგრამ ისეც არ გამოვა, რომ სრულიად გამოვრიცხოთ დღის წესრიგიდან ზრდასრული ასაკისთვის მომზადება. და ამ გზაზე ყველაზე მნიშვნელოვანი ალბათ მათი ემოციური მხარდაჭერა, მათ მენტალურ ჯანმრთელობაზე ზრუნვა და საჭირო დროს, კრიზისებისა თუ გაურკვევლობების პერიოდში, საიმედო ადამიანად ყოფნაა ყველაზე მნიშვნელოვანი.

რაც ახლა ყველაზე მეტად მინდა, ის არის, რომ მაქსიმალურად დატკბნენ ცხოვრების ამ ყველაზე არხეინი და უდარდელი წლებით, რომელთა მსგავსიც მეტად აღარასოდეს ექნება ადამიანს, იცოდნენ დასვენების ხიბლიც, გართობის გემოც, პასუხისმგებლობის აღებით და მათთვის დაკისრებული ამოცანების კარგად შესრულებით მოგვრილი სიამოვნებაც და ისიც, რომ ამდენი დრო, რამდენიც ბავშვობაში აქვს ადამიანს თამაშისთვის, უსაგნო ფიქრებისთვის, კითხვებზე პასუხების საპოვნელად თუ ცდისა და გამოცდის პრინციპით სამყაროს შემეცნებისთვის, მეტად აღარასოდეს ექნებათ.

სტატიის მიზანია, დაწყებითი საფეხურის მასწავლებლებს გაუზიაროს გამოცდილება, რომელიც თავად დავტესტე პირველ კლასში, და რომელიც მიმართულია იმისკენ, რომ გაიზარდოს მოსწავლეთა ჩართულობა და გაძლიერდეს პასუხისმგებლობის გრძნობა საკლასო პროცესში დაჯილდოების ბარათებისა და კამათლის გამოყენებით.

მოგეხსენებათ, დაწყებით საფეხურზე (განსაკუთრებით პირველ კლასში) ბავშვების მოტივაცია და ყურადღება ხშირად არასტაბილურია. ამ ასაკში აუცილებელია ისეთი მეთოდების დანერგვა, რომლებიც სასწავლო პროცესს სახალისოს, მრავალფეროვანსა და ინტერაქციულს გახდის. ერთ-ერთი ასეთი პრაქტიკული მიდგომაა დაჯილდოების ბარათების (reward cards) გამოყენება სწავლების პროცესში, რომელიც ზრდის არა მხოლოდ მოსწავლეთა საგაკვეთილო პროცესში ჩართულობას, არამედ განამტკიცებს მათ პოზიტიურ ქცევას.

იხ. ნიმუში

• როგორ მუშაობს დაჯილდოების ბარათების სისტემა?

დაჯილდოების ბარათები ითვალისწინებს მოსწავლეთა ინდივიდუალურ შეფასებასა და კონკრეტული მიღწევების აღნიშვნას. მოსწავლეები იღებენ ბარათებს წარმატებული ქცევისა და მიღწევის მიხედვით, მაგალითად:

• აქტიურობისთვის;
• თანაკლასელების დახმარებისათვის;
• წესრიგის დაცვისთვის;
• დავალების შესრულებისათვის.

ბარათზე 10 „ფანჩის“ (ჩანიშვნის) დაგროვების შემდეგ, ბავშვები იმსახურებენ სპეციალურ საჩუქრებს.

• კრეატიული ელემენტი – კამათელი

კამათლის გაგორებას ბავშვები დიდი ინტერესით ელოდებიან. კამათლის გაგორების შემდეგ, მოსწავლე იღებს იმ ნომერ საჩუქარს, რომელიც კამათელზე ამოვიდა. საჩუქრებად შეგიძლიათ გამოიყენოთ:

• სტიკერები
• თემატური გასაფერადებლები
• სერტიფიკატები
• დამატებითი ჯილდოს ბარათები
• „მასწავლებლის საჩუქარი“ – მოულოდნელი, საინტერესო სიურპრიზი, რომელსაც ბავშვები დიდი ინტერესით ელოდებიან.

• რატომ მასწავლებელი თვითონ არ განსაზღვრავს, ვის რა საჩუქარი მისცეს და რატომ ანდობს ამ გადაწყვეტილებას კამათელს? ამით ადვილად აიცილებთ თავიდან უკმაყოფილებასა და კონფლიქტს ერთმანეთში.

• საჩუქრების ხელმისაწვდომობა

საჩუქრების მომზადება ძალიან ბიუჯეტურად შეგიძლიათ:

• ონლაინმაღაზიებიდან
• შეგიძლიათ თავად შექმნათ უფასო პლატფორმებზე (მაგ, canva.com)
• გამოიყენოთ Pinterest-ის მასალები
• საჭიროების შემთხვევაში, გამოიყენოთ მარტივი გრაფიკული პროგრამები, როგორიცაა paint.

• დასკვნა

დაჯილდოების ბარათების გამოყენება დაწყებით საფეხურზე ერთ-ერთი ყველაზე ეფექტური მეთოდია ბავშვთა მოტივაციის გასაზრდელად სწავლა-სწავლების პროცესში. ეს ხელს უწყობს არა მხოლოდ აკადემიური უნარების განვითარებას, არამედ პასუხისმგებლობის გრძნობის, სამართლიანი ქცევისა და თანაგრძნობის უნარის ჩამოყალიბებას.

P.S. სიმღერაც მოვიფიქრე კამათლის გაგორების პარალელურად სამღერი, რომელსაც ბავშვებთან ერთად ვმღეროდი. ინსპირაცია: row row row your boat.

Roll roll roll the dice

Gently on the desk,

Happily, happily, happily. happily

Let’s wait for what you’ll get.