მცირე პროზის ჟანრში რამდენიმე მწერალი გვყავს, რომელთა შემოქმედება ამოუწურავი სალარო და საუნჯეა სიბრძნისა, ჰუმანიზმისა და ემოციებისა. რევაზ ინანიშვილის შემდეგ ნუგზარ შატაიძეს დავასახელებდი ასეთ ავტორთა შორის. მისი სამყარო ავტორის საკვირველი სულის ცეცხლით გამთბარი, უკეთილესი და უმშობლიურესია. ყველა ფოტოდან მისი ფიქრიანი სახე გვიმზერს და ასეთივე ღრმა, გამაკეთილშობილებელი ფიქრისკენ უბიძგებს იგი თავის მკითხველს.
ნუგზარ შატაიძის მოთხრობა “ბუკინისტების საძმო” გასული საუკუნის 90-იან წლებში საქართველოში განვითარებულ პოლიტიკურ მოვლენებსა და ადამიანთა ყოფას ჩვეული სისადავით, გულწრფელობითა და მხატვრული ვირტუოზობით ასახავს. ვფიქრობ, ქართულ მწერლობაში არ ვართ განებივრებული პოლიტიკური მოვლენების მხატვრულად გარდასახვით. მწერალი მთავარ გმირად (ასევე მთხრობელად) საკუთარ თავს გვათავაზობს (პირველი პირით თხრობას ახლავს საოცარი სიწრფელე და ემოციურობა). ის, როგორც ისოტრიკოსი და ფილოსოფოსი, აკვირდება საბჭოთა კავშირის ნგრევისა და ახლად მოპოვებული სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის პირველ წლებში განვითარებულ მოვლენებს. ყოველ აქტს, ყოველ ეპიზოდს მოთხრობის სიუჟეტში უღრმესი ქვეტექსტები აქვს, ყოველი პერსონაჟის ყოფა სიმპტომატურია და კინემატოგრაფიული სიზუსტით ასახავს ჩვენი უახლესი ისტორიის შავბნელ ეპოქას.
მთხრობელი თავის სახელს არ გვიმხელს, მაგრამ მწერალია, რომელსაც სამოქალაქო ომში სახლი დაეწვა და ოჯახის გადასარჩენად იბრძვის. მეგობარი მას ასე მიმართავს – “პისატელ”… ეს ყველაფრის ნგრევის, გაუფასურების, ღირებულებათა დევალვაციის ეპოქაა, მან უამრავი ადამიანის სიცოცხლე და ჯანმრთელობა შეიწირა. აქ ჩვენ თვალწინ კვდება იძულებით მათხოვრად ქცეული, გათაღლითებული ქალი, რომელიც რუსთაველზე თავს იმკვდარუნებს, რომ ხალხს თავი შეაცოდოს და საარსებო სახსარი იშოვოს. ასევე თვალ-ყურს ვადევნებთ აფერისტი მაისაძის, ვალუტის გადამცვლელის, სიკვდილს, ადამიანისა, რომელმაც რყევებსა და შიშებს ვერ გაუძლო და გული გაუსკდა. თავად ავტორიც ნაინფარქტალი და გულგაგლეჯილი კაცია. ამ ველურ გარემოში თვითგადარჩენისთვის თავგანწირული ბრძოლა სამწუხარო აუცილებლობა აღმოჩნდა.
აქ სასწრაფო დახმარების მანქანაც ვერ გიშველის გულის შეტევისა დროს, რადგან ექიმები ამბობენ, რომ კრიმინალები აჩერებენ და მორფს ართმევენ, კლინიკაში ტკივილსაც კი ვერ დაუყუჩებენ პაციენტს, რადგან იქაც მოდიან ნარკომანები და მორფი მიაქვთ იარაღის ძალით.
ყველაზე საინტერესო ისაა, რომ ავტორი ცდილობს აჩვენოს სამოქალაქო ომისა და გაზრდილი კრიმინალის ფონზე, სრულიად ახალ რეალობაში ადამიანები როგორ ახერხებენ გარემოსთან ადაპტაციასა და თავის გადარჩენას. მაგალითად, “პისატელსა” და მის მეგობარ თენგოს, კინორეჟისორს, ვალუტის გადამცვლელი ჯიხური გაუხსნიათ რუსთაველზე, მენაყინე გურგენიჩი ნაყინებს ყიდის, გოგონები, რომლებიც ადრე სამეცნიერო-კვლევით ინსტიტუტში მუშაობდნენ და დისერტაციებს წერდნენ, ახლა მაღაზიის დახლში დგანან, პრაშუ-გოგიას შეჰყურებენ. თარსმა ომარამ ბანკი გახსნა და კონკურენტი მევალუტეების ჩაძირვით ცდილობს საკუთარი ბიზნესის აწყობას. გორელმა ვანომ სარდაფში სასადილო გახსნა და გემრიელი ხაშითა და ხორციანი კერძებით კლიენტებს იზიდავს. სტალინის სიყვარულს ვერ მოეშვა და სასადილოს კედელზე მისი პორტრეტი გამოუფენია, რომელსაც შარიანი შეიარაღებული კლიენტები ჟაკანის ტყვიით ცხრილავენ. როზას სასადილოში კატელეტები და მომაკვდინებელი ტელეგრეიკის არაყი იყიდება. პირველი სამი ჭიქის დალევა ჯოჯოხეთია, მერე ტკბილდება და ადამიანს აზროვნებსა და სიცოცხლისუნარიანობას ართმევს.
აქ ყველა ერთმანეთს ატყუებს, ძლიერი სუსტს აწვება, ხან იარაღით ადგება, ხან თაღლითურად სძალავს, რისი წართმევაც შეიძლება. თარსი ომარას ბანკის დაცვა, პარაბელუმით შეიარაღებული ბიჭები, თავს ესხმიან მწერალსა და თენგოს და აიძულებენ, რომ მათთვის სასურველი დოლარის კურსი გამოფინონ. ამათ მიერ დაწესებულ კურსს თავზე გადაახევენ, მაგრამ სიტყვას როგორ შეუბრუნებ? შუბლს გაგიხვრეტენ!
ამდენი თაღლითისა და მოძალადის გარემოცვაში მწერლის ფაქიზი სული კვდება, იხრჩობა. აქ წესიერება და ჰუმანიზმი ძალიან, ძალიან იშვიათია. ორად ორი პერსონაჟია, რომლებიც ადამიანობისადმი რწმენას არ გვიკარგავენ. მათ შორის ერთ-ერთი ბორჩალოელი თათარი აბდულაა, რომელმაც მწერლის მიერ შეცდომით გადაყოლებული 40 დოლარი არ შეირჩინა. რამდენიმე დღის შემდეგ დაბრუნდა და ფულიც დააბრუნა, თან გაოგნებულ მწერალსა და თენგოს ეს უთხრა: “ნა, დარაგიე, მნე ჩუჟიე დენგი ნე ნუჟნი”. აბდულამ ნამდვილად ჩაატარა ადამიანობის გაკვეთილი. მეორე იმედი კინორეჟისორი თენგოა, ვალუტის გაცვლაში პარტნიორი და უღალატო მეგობარი. მწერალს ყველა ეუბნებოდა, რომ ფულთან დაკავშირებული საერთო საქმე მეგობრობას აუცილებლად დაანგრევდა, მაგრამ ვერა, ამ ჯოჯოხეთშიც კი ამ ადამიანებმა სახე და მორალი შეინარჩუნეს. არადა, რა ძნელია… მხოლოდ წაგებაზე რომ მიდიხარ ხშირად და პურის ფულიც კი არ გრჩება… სახლამდე კილომეტრები ფეხით უნდა იარო, მეთერთმეტე სართულზე ნაინფარქტალი კაცი ულიფტოდ უნდა ახვიდე და ვინ იცის, კიდევ რამდენ რეკეტიორსა და მოძალადეს უნდა გაუძლო?
ყოველი დიალოგი და ყოველი სცენა 90-იანების ქართულ რეალობას კინოკადრებად აღადგენს, მაგალითად, აი, ეს: “ძველი, გაქუცული “მერსედესი”, ვინ იცის, სად არ ნავალი და ნაბღოტიალევი. მთელი აფხაზეთი ექნებათ იმით შემოვლილი. ახლა აქ დადიან, თბილისის ქუჩებში. ამ ორი კვირის წინ თარს ომარასთან ყოფილან, ნაგანის ტარი თავში ჩაურტყამთ და სამასი დოლარი წაუღიათ. მაისაძესთან და პრაშუ-გოგიასთან ვერ შედიან. იქ მაგარი კრიშა ჰყავთ – ირაკლი, ძველი კაგებეშნიკი. ჩვენ ჯერჯერობით ვფრთხილობთ, გამოჩნდებიან თუ არა, ეგრევე ვითესებით – ფულს უკანა ოთახის სეიფში ვინახავთ და როზას სასადილოში ავდივართ”.
შემზარავი და სახიფათოა კრიმინალური გარემო, რომელიც კანონიერი ხელისუფლების დამხობისა და სამოქალაქო ომის შემდეგ შეიქმნა. მწერალი გვიყვება: “ომის მერე ქალაქში ბევრი საძმო გაჩნდა: “ვერის საძმო”, “კულინარები, “ნახალოვკელი ბიჭები”. ესენი “ბუკინისტები” არიან, “ბუკინისტების საძმო”. რუსთაველსა და მთაწმინდა-სოლოლაკს უყურებენ”. სწორედ “ბუკინისტების საძმო” ჩასაფრებია ვალუტის გამყიდველებს. მწერლისთვის ვალუტის გადაცვლა ისედაც ტანჯვა იყო. “გაჭირვებამ ბევრი რამ გვასწავლა, ბევრი რამ გაგვაგებინა. მე, მაგალითად, წინათ ფულის დათვლა არ ვიცოდი. წიგნის ჰონორარს რომ ავიღებდი, ცოლი მითვლიდა, ხელფასსაც, მაგრამ ვისწავლე. ახლა ვიცი, მაგრამ აღარც ჰონორარია და აღარც ხელფასი. ექვსასი კუპონი რა ხელფასია. არაფერი. ერთი პური – თან როგორი პური – არ იჭმევა”, – გვიმხელს მთხრობელი.
ამ რეალობაში ყველაზე დასანანი მწერლის ფაქიზი სულიერი სამყაროს მსხვრევაა. წერას აზრი არ აქვს, რადგან არავის არაფერი აინტერესებს, არაფერი გამოიცემა, ინტელექტუალური პროდუქტი უბრალოდ არ იყიდება, ყველა სხვა რაღაცით ვაჭრობს. მაგალითად, მწერლის მეგობარი კოტე, რომელიც ძალიან კარგად წერს, ახლა ელოდება, მეგობრის ძმა ბულგარეთიდან თმის საღებავების პარტიას როდის გამოუგზავნის, რომ მერე ლილოს ბაზრობაზე ბითუმად გაყიდოს, აღებული ფული დოლარზე გადაახურდავოს და ისევ ბულგარეთში გადააგზავნოს ახალი პარტიის შესაძენად.
მწერლის მონოლოგი ხელოვანის სულში მიმდინარე ბრძოლებს დიდი ტკივილითა და “გულიდან სისხლის წვეთებით” (გრანელი) გადმოსცემს: “არ ვიცი, რა მემართება, ხშირად, როცა ფულს ვითვლი, ჩემდა უნებურად თვალწინ დამიდგება ხოლმე ნაცნობი პეიზაჟი ან ადგილი, სადაც ადრე, ძალიან დიდი ხნის წინათ, ვარ ნამყოფი. აი, მაგალითად, რკონი. ჩალისფერი საყდარი. თაღოვანი ხიდი, ხიდის ქვეშ მდინარე. სუფთა, გამჭვირვალე წყალში მოჩანს დიდი, ლოპრმოდებული ქვები. ზოგჯერ აქა-იქ ცეცხლისფერი ლიფსიტაც გამოჩნდება, მზეზე გაიელვებს და მაშინვე გაქრება. მდორეებში მორევი შარშანდელ ფოთოლს ატრიალებს”. ამგვარი ხილვა ხომ ინსპირაციაა და როცა შემოქმედებითი ნიჭით დაჯილდოებული ადამიანი უნდა იჯდეს და წერდეს, ის იძულებულია, ჯოჯოხეთურ მარათონში იბრძოლოს ოჯახის გადასარჩენად. ის კარგად ამჩნევს, რომ მევალუტედ გადაქცეულ მწერალს ნაცნობები თავს არიდებენ. კვირაში ერთხელ თენგოს ძმაკაცი მანაგაძე შემოდის, სამ ბოთლ “ბუდვაიზერს” შემოუტანს მეგობრებს და ანუგეშებს. მწერალი არ ამტყუნებს ნაცნობებს, ქუჩაში ჩქარი ნაბიჯით რომ ჩაუვლიან, ესმის მათი, რადგან მასაც გაუჭირდებოდა მომაკვდავი ავადმყოფის მონახულება, უნდა დაჯდეს და ტყუილები ელაპარაკოს. ღმერთო, როგორი მწარეა ეს რეალობა! როზას არაყივით მკვლელი!
ამ მოთხრობის სტრიქონები სისხლიანი ცრემლებითა და ტკივილით იწერება. აი, კიდევ ერთი ამონარიდი, რომლის მიხედვითაც ქართველთა ყოფის შეულამაზებელი სურათი იკითხება: “ამერიკაში ყველაფერი ბევრია. ეს ბავშვობაშიც კი ვიცოდით, მაგრამ მაშინ ამერიკა შორს იყო, ახლა კი ახლოსაა. ძალიან ახლოს. სულ ერთი ხელის გაწვდენაზე. ამ სიახლოვემ ყველაფერი შეცვალა. ძველი ოცნება რეალობად იქცა, სამაგიეროდ, ცხოვრება დამძიმდა და აირია. ჩვენი კარის მეზობელი, ძია ანდრო, მეშვიდე სართულიდან გადმოხტა. ჩემი თანაკლასელისა და ბავშვობის მეგობრის გივია გვასალიას ცოლი ამერიკაში ბეიბისიტერად წავიდა, ბიჭი “მხედრიონში” ჩაეწერა, თვითონ კი ნემსზე შეჯდა”. ეს ბიჭი, პაპუნა გვასალია, განარკომანებული და გაკრიმინალებული “მხედრიონელი”, მწერალს კი გამოადგა, რადგან როცა “ბუკინისტების საძმო” თავს დაესხა ვალუტის ჯიხურს, პაპუნამ მამამისის ძმაკაცი იცნო და ძარცვას გადაარჩინა ისედაც ფინანსურ კოლაფსში მყოფი ადამიანები.
ვფიქრობ, მოთხრობის მთავარი სათქმელი ის არის, რომ არ ვიყავით მზად დამოუკიდებლობის, სახელმწიფოს მშენებლობისა და თავდაცვისთვის. დინებას გავყევით სრულიად მოუმზადებლები და ისეთმა მორევებმა ჩაგვითრია, ბევრი შეეწირა ამ დინებას, ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობაც დაირღვა. დავკარგეთ სამაჩაბლო და აფხაზეთი. ძალაუფლება კრიმინალების ხელში გადავიდა. მწერალი ისეთ ანალიზს აკეთებს, რომ ძნელია არ დაეთანხმო: “ჰაიჰარაზე ომს ვერ მოიგებ. ომი ფაფის ჭამა გვეგონა და წავაგეთ. ჩვენს გენერლებსაც ეგრე ეგონათ, სამ დღეში გაგრას ჩაგაბარებთო და სოხუმი ჩააბარეს. რას იზამ, ძალა აღმართს ხნავს. დათვი რო მოგერევა, ბაბაია დაუძახეო. ნამეტანი დიდი დათვი იყო. ამათ კი, ვისაც არ ეზარებოდა, ყველამ გენერლის ლამპასები დაიკერა. ვითომ ის ლამპასები იყო მთავარი. ღმერთო, შეგცოდე და ამბობენ, რუკის კითხვაც კი არ იცოდნენო”.
ქვეყნის თავდაცვა ასეთ მდგომარეობაშია, ხოლო საფინანსო-ეკონომიკური სამსახურები მექრთამეებით არის სავსე. საგადასახადო სამსახურის თანამშრომლები გარკვეული ლიცენზიის არქონის სანაცვლოდ უსირცხვილოდ იღებენ ვალუტით მოვაჭრეებისგან ქრთამად 50-50 დოლარს.
მაგრამ შატაიძე რის შატაიძეა, ამ საყოველთაო უიმედობისა და კრიზისების ჟამს თუ ადამიანებს იმედი და რწმენა არ გაუღვივა სულში? საამისოდ მწერალი 15 წლის წინანდელ ამბებს იხსენებს, როცა თენგოსთან ერთად კინოსცენარის დასაწერად ქართლში, თავის სოფელში, წავიდა. მწერლის ბიძა ბოღოჭა განუმეორებელი და უკვდავი სახეა გულღია, სიყვარულით სავსე ქართველი გლეხისა. როცა გაიგებს, რომ ქალაქელები ესტუმრნენ სოფელს, არ ასვენებს მათ, ხან ბოცით ღვინო მოქვს, ხან ციკანს უკლავს, ხან სასაფლაოზე მიცვალებულთა ხსენების დღეს პურ-მარილით ხელდამშვენებული ეპატიჟება, ხან ჩაქაფული მოაქვს, ხან რა და ხან – რა, მიუხედავად იმისა, რომ მწერალმა გააფრთხილა, აქ სამუშაოდ ჩამოვედით და ეს ერთი კვირა არ მოგვეკაროო. ხან მისი 24 წლის ბიჭი, პატარ ბოღოჭა ეპატიჟებოდა სახლში და რომ არ მიჰყვებოდნენ, ცხელი ცრემლებით ტიროდა. ხან მეორე მეზობელი, რომელსაც “უბილეთოს” ეძახდნენ, ჭანჭურის არაყსა და მწიფე პამიდვრის მწნილზე ეძახდა ქალაქელებს.
გმირი ასე ხედავს სოფელს: “ჩავედით, ჩავიარეთ სოფელი, ჩუმად ვათვალიერებდით ორღობეს, გზის აქეთ-იქით ჩარიგებულ სახლებს, ეზოებს, ნაფუზრებში ჩადგმულ თივის ბულულებს, აქა-იქ ბოსტნებსაც. მაგონდებოდა აქ გატარებული ტკბილ-მწარე ბალღობა… დრო გაჩერებულიყო. ის შორეული წარსული აწმყოში ისე ჩაყინულიყო, როგორც პრეისტორიული კოღო ქარვაში. სწორედ რომ ქარვისფერი იყო ყველაფერი: სახლები, ეზოები, ნაფუზრები… ქარვისფერი იყო გორის ფხაზე წამომართული ციხეცა და მის ირგვლივ ჩარიგებული საფლავის ლოდებიც”…
ქარვისფერი საქართველო – ეს მეტაფორა სამშობლოს მშვენებას საოცარი ოსტატობით გადმოსცემს. თენგო თავის სოფელზე უყვებოდა და მისი ბებო-პაპის ამბები, მათი ჭირ-ვარამი ძალიან ჰგავდა მწერლისას. მათი მონათხრობი წვეთი წყალივით ჩამოჰგავდა ერთმანეთს. “განსხვავება მხოლოდ ის იყო, რომ იქ, თენგოს თამარაშნის ბოლოზე ლიახვი მიქშუოდა, ავად მიაქანებდა მღვრიე ტალღებს, აქ კი მხოლოდ ეს იყო, ეს პატარა ნაკადული თავისი წიწკანებითა და ბოლოქანქალა ჩიტებით”. სიყვარულით გამთბარ სოფელში კაცებმა კინოსცენარი ვერ დაწერეს, მაგრამ რაც იქ ნახეს, ეს ქარვისფერკრამიტიანი სახლები, ბოღოჭა და მისი ბიჭი, უბილეთო და სხვები, ეს უკვე კინო იყო. სასცენაროდ იდეა არ აგონდებოდათ, მაგრამ სოფლელებმა თავიანთი ბუნებრიობით ინსპირაცია მისცეს.
ასეთი იყო 90-იანების რეალობა. დედაქალაქი გადასხვაფერდა და გადაგვარდა. მოთხრობის ფინალში მწერალი სინანულით შენიშნავს: “…მე ეს ქალაქი ჩემი მეგონა… ის უცანური სურნელიც ჩემი მეგონა, მხოლოდ აქ, ამ უძველესი ქალაქის ქუჩებში რომ ტრიალებს, ქალაქისა, რომელსაც დასაბამიდან თბილისი ჰქვია, მაგრამ რატომღაც ყველანი უბრალოდ “ქალაქს” ვეძახით. არადა თურმე მორჩა, თბილისი მომკვდარა და ახლა მხოლოდ შორეული სიზმარივითღა თუ გაგახსენდება მშობლიური ქალაქი – რაღაც სხვანაირი, სხვა იმედის შუქით გაცისკროვნებული და იქნებ ათასნაირი საზრუნავით შეჭირვებული, მაგრამ მაინც მხიარული, ბედნიერი და თავისუფალი. მიუხედავად იმისა, რომ ახლა აქ უფრო მეტი ხალხი ცხოვრობს, ვიდრე ამ ორმოცდაათი, ან თუნდაც, ათას ხუთასი წლის წინ, მაინც დაცარიელებულა და ახლა მის მიუსაფარ და უკაცრიელ ქუჩებში შიმშილისაგან გაცოფებული ძაღლებიღა დაწანწალებენ”.
ქალაქი, რომელიც თავის ძაღლებს დაამშევს, აბა, რა ქალაქია? მაგრამ ვის სცალია ძაღლებისთვის, როცა დამშეული და დაუცველი ადამიანები ხსნას ეძებენ ამ ჯოჯოხეთში?
მწერლობას შეუძლია ისტორიული სინამდვილე მომავალი თაობებისთვის დაუვიწყარი მხატვრული გარდასახვით გადმოსცეს, წარსული გააცოცხლოს. ეს ვრცელი მოთხრობა (მოცულობით დაახლოებით 45-გვერდიანი) 90-იანი წლების საქართველოს სარკეა. ამ სარკეში ყველა დავინახავთ საკუთარ თავს, ჩვენი ოჯახების მიერ გამოვლილ წამებას. ერთადერთი, რაც იმ შემზარავი 90-იანებიდან მანუგეშებს, ისაა, რომ ეს იყო ქართველი ხალხის მიერ ახალი რუსული იმპერიიდან თავის დასაღწევად გაღებული სისხლიან-ცრემლიანი საფასური. ძვირად დაგვიჯდა, მაგრამ თავისუფლება ყველაზე ძვირფასი მონაპოვარია. ჩვენ დღესაც ვსწავლობთ სახელმწიფოს მშენებლობას, მაგრამ მადლობა უფალს, რომ შატაიძის მოთხრობაში დახატული სინამდვილე 2-3 ათწლეულით უკან დარჩა.
