(მეორე ნაწილი)

 

ნინო ზედელაშვილმა 2012 წელს გამოსცა წიგნი, სახელად „ნაწილიანი – მოგონებები გოდერძი ჩოხელზე“. ავტორი მწერალსა და მის ოჯახთან დამეგობრების ულამაზეს ამბავს მოგვითხრობს, მერე მისი მწერლობისა და რეჟისორობის შესახებ საინტერესო ფაქტებს გვაცნობს, რასაც მოჰყვება გოდერძი ჩოხელის მეგობრების, კოლეგების, ოჯახის წევრების მიერ წერილებში ასახული მოგონებები. წიგნს დართული აქვს ფოტომასალა ოჯახის არქივიდან.

წიგნის კითხვისას მკითხველის თვალწინ იძერწება მწერლის პორტრეტი, გოდერძი ჩოხელი – შვილი, ძმა, მოსწავლე, სტუდენტი, მეუღლე, მამა, მეგობარი, რეჟისორი, მწერალი, პოეტი, სცენარისტი, მეზობელი, ბიძა, სულიერი შვილი, მოქალაქე. ვეცნობით მას მრავალმხრივ: წარმატებულსა და ცხოვრებისეულ ქარიშხალში მოყოლილს, აღტაცებულსა და სევდიანს, ხალისიანსა და ფიზიკური ტკივილებით სავსეს, წერაზე, კინოზე, სამშობლოზე, ოჯახზე თავდავიწყებით შეყვარებულ კაცს. მოგონებების ადრესანტებს ერთადერთი ადრესატი ჰყავთ – ყველასთვის საყვარელი გოდერძი ჩოხელი, ადამიანთა გულების გამაერთიანებელი.

ნინო ზედელაშვილის წიგნი „ნაწილიანი – მოგონებები გოდერძი ჩოხელზე“ საინტერესო იქნება როგორც მწერლის შემოქმედების მკვლევრებისთვის, ისე მისი ბიოგრაფიის დაწვრილებით გაცნობის მსურველთათვისაც. ამასთანავე, მოგონებები ეპოქის პოლიტიკურ, ისტორიულ და კულტურულ მოვლენებს ასახავს. მწერლის ფსიქოლოგიური პორტრეტის გაცნობა მკითხველს მისი მრავალმხრივი შემოქმედების – ფილმების, პროზისა და პოეზიის – აღქმას გაუადვილებს.

მოგონებებიდან ამონარიდების გაზიარებამდე მოვიყვანთ წიგნში ასახულ ინფორმაციას გოდერძი ჩოხელის ფილმების შესახებ, რადგან მის მწერლურ შემოქმედებასთან ერთად ფართო საზოგადოებისთვის გოდერძი ჩოხელის კინონამუშევრების შეხსენება მნიშვნელოვანი მგონია:

„ადგილის დედა“, „ნამეხარი მუხა“, „ბაკურხეველი ხევსური“, „აღდგომა“, „მიწისმზომელები“, „ლუკას სახარება“, „ადამიანთა სევდა“, „მეკვლე“, „ცოდვის შვილები“, „სამოთხის გვრიტები“, „მიჯაჭვული რაინდები“, „სიყვარულის ცეცხლი“, „აღდგომის ბატკანი“, „უცხო“ -გოდერძის ფილმები, როგორც წესი, საერთაშორისო კინოკონკურსების პრიზებით აღინიშნებოდა. ობერნჰაუზენის კინოფესტივალის გრან-პრი, ჰიროშიმის საერთაშორისო კინოფესტივალის პრიზი, მონტე-კარლოს კინოფესტივალის ვერცხლის ნიმფა, საერთაშორისო კათოლიკური ეკლესიის პრიზი, რუსეთის კინოფესტივალ „კინო-შოკის“ მთავარი პრიზი (სამჯერ), სრულიად რუსეთის პატრიარქ ალექსი მეორის პრიზი, საქართველოს კინოფესტივალ „ოქროს არწივის“ ჟიურის სპეციალური პრიზი და პრიზი საუკეთესო რეჟისურისთვის, დამოუკიდებელი საქართველოს პირველი სახელმწიფო პრემია – ეს არის არასრული ნუსხა გოდერძი ჩოხელის მიერ კინემატოგრაფიაში გაწეული ღვაწლის აღიარებისა, ყველაზე დიდი ჯილდო კი, რაღა თქმა უნდა, ქართველი ხალხის სიყვარულის დამსახურებაა“.

 

ამონარიდები მოგონებებიდან

„გოდერძი ჩოხელის მრავალმხრივი შემოქმედება სიკეთისა და სიყვარულის სადიდებელია. ეს არის პიროვნება, რომელიც მთელი გულწრფელობით უხსნის თავის შინაგან მდიდარ სამყაროს ადამიანებს და საოცარი უბრალოებით აფიქრებს მათ ღრმა ფილოსოფიურ საკითხებზე“. – ილია II, სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი

„მას ჰქონდა საოცარი უნარი – მთელი არსებით განიცდიდა მოყვასის ტკივილს, ნებისმიერ ჩაგვრას, უსამართლობას და, ამავე დროს, შეეძლო დამტკბარიყო მშვენიერებით, სიკეთით, სიყვარულით. გოდერძი რაღაც განსაკუთრებული სიმძაფრით აკეთებდა ამას“. – მეუფე დანიელი (დათუაშვილი), ჭიათურისა და საჩხერის ეპარქიის მიტროპოლიტი

„გოდერძი ჩოხელი ჩემი უსაყვარლესი მწერალია. იგი ქართულ ნიადაგზე დგას შესანიშნავი შემოქმედებით, მაგას შემოევლოს ჩემი თავი! გოდერძი ჩვენი ქვეყნის სიამაყეა“. – გურამ დოჩანაშვილი, მწერალი

„გოდერძი ჩოხელი უნიჭიერესი ადამიანი, უპატიოსნესი პიროვნება და უდიდესი შემოქმედი იყო. იშვიათად მინახავს ასეთი მართალი მხატვარი, ასეთი მართალი პიროვნება, გენიალური იყო როგორც მწერალი, ასევე რეჟისორიც“. – გიგა ლორთქიფანიძე, კინორეჟისორი

„მე გოდერძის ახლო მეგობარი არ ვიყავი, მაგრამ ნამდვილად კარგად ვიცნობდი მას და მის შემოქმედებას. გენიალური ადამიანი იყო. ძალიან დიდ პატივს ვცემდი როგორც ქართველ კაცს და დიდ შემოქმედს“. – ოთარ ჭილაძე, მწერალი

„დარწმუნებული ვარ, რომ იმქვეყნად მას პირველად ვაჟა შეეგებება, დაჰკრავს ბეჭზე ხელს და ეტყვის: „ყოჩაღ, ბალღო!“ – გოგი დოლიძე, კინომცოდნე

„თავი სიზმარში მეგონა, თითქმის ერთი საათის განმავლობაში გოდერძი ჩოხელი კითხულობდა ვაჟა-ფშაველას ულამაზეს პოეზიას და დღესაც გული მწყდება, რომ მე მისი ერთადერთი მსმენელი ვიყავი. ეს იყო წუთები, რომელიც უნდა ენახათ ახალგაზრდებს. წლები გავიდა, მაგრამ მკაფიოდ მახსოვს ის დღე, მახსოვს მისი მშვიდი, მტკიცე და ლამაზი ხმა. არაჩვეულებრივად კითხულობდა“. – ნინო ზედელაშვილი

„ამირან, მე წავედი. შეიძლება მთის ხატებმა ჩემი უკან დაბრუნება მოიწადინონ. გკოცნი ბევრს. გოდერძი“. – მიაწერე ერთხელ ჩემი საერთო რვეულის ყდას და წახვედი მთაში. სამი ათეული წლის წინანდელი ის რვეული დღემდე შემომრჩა. ისეთი განცდა მაქვს, რომ ახლაც ამ სიტყვებით მემშვიდობები და ჩვენი განშორებაც დროებითია“. – ამირან არაბული

„ერთხელ ამერიკაში ყოფნის დროს ვიჯექი და ვფიქრობდი, სად დამერეკა. პირველი, ვინც გამახსენდა, გოდერძი იყო. სიტყვა „მოიფიქრა“ არ შეესაბამება იმას, რასაც გოდერძი აკეთებდა. ის სიუჟეტები და სიტყვები მასში ბუნებრივად იბადებოდა. ვინმემ რომ მკითხოს, რომელ თვისებას გამოვყოფდი გოდერძის პიროვნების დასახასიათებლად, უყოყმანოდ ვუპასუხებ, რომ ეს იყო მისი გასაოცარი თავმდაბლობა, რომელშიც ჩანდა მისი სიდიადე“. –კახი კავსაძე, მსახიობი

„თოვლი არ იყო, არადა, გადაღებისთვის აუცილებლად გვჭირდებოდა. გოდერძი ადგა და სალოცავში წავიდა, საღამოს დაბრუნდა. მეორე დილას რომ გავიღვიძეთ, ისე ბარდნიდა, გარშემო აღარაფერი ჩანდა. ყველანი გავოცდით, ვერ ვიჯერებდით, უზარმაზარი ფანტელები მოდიოდა ციდან. გოდერძის ვეკითხებოდით: მართლა სთხოვე ღმერთსო? ის კი იღიმებოდა ალალი ღიმილით: ჰო, რა ვიცი, მე კი ვთხოვე და… დღემდე მიკვირს ეს ამბავი, არადა ჩემ თვალწინ მოხდა“. – გურამ ფირცხალავა, მსახიობი

„გოდერძი ჩემი სიბერის ნათელი წერტილი იყო. ჩვენი შეხვედრა გვიან მოხდა, მაგრამ დიდი წარმატებით დაიწყო, იმიტომ, რომ პირველმა ფილმმა, რომელიც ერთად გადავიღეთ, გრან-პრი აიღო. ეს იყო „სამოთხის გვრიტები“. ამ ფილმის შემდეგ სულ ერთად ვიყავით, განუყრელნი გავხდით“. – გივი ბერიკაშვილი, მსახიობი

„ის მოვიდა თეატრალურ ინსტიტუტში პირდაპირ გუდამაყრის ხეობიდან, თავისი ჩოხიდან, – რაც კარგები ვართ, ჩოხელები ვართო, ამბობდა სიცილით, – პატარა გამხდარი ბიჭი, რომელიც სრულებით არ ჰგავდა სტერეოტიპულ მთიელს და მაშინვე მიიპყრო ჩემი ყურადღება თავისი არაახალგაზრდულად დაკვირვებული მზერით, სხვებისგან განცალკევებისა და სიჩუმისადმი მიდრეკილებით, და, რაც მთავარია, წერის ღვთით მომადლებული ნიჭით. ეს მაშინ ვიგრძენი, როცა ჩემი დავალებით – პირველი კურსის სტუდენტმა – პირველი მოთხრობა დაწერა ხევსურული სოფლის ანატორის ტრაგიკული ბედის შესახებ. უკვე მაშინ, ამ აშკარად გამოუცდელი ხელით ნაწერში, სიტყვის ისეთი ძალა, წარმოსახვის ისეთი უნარი იგრძნობოდა, რომ უცებ სული შემეხუთა, რადგანაც მივხვდი – ამ მორცხვი და თავისებურად ფაქიზი მთიელის სახით საქართველოს ჭეშმარიტი მწერალი მოევლინა!“ – ლანა ღოღობერიძე, კინორეჟისორი

„დიდი მადლობა, რომ ბაგრატის სასახლის ნანგრევების ჩუქურთმებს კოცნიდი, მერე ხელები გაშალე არწივის მართვესავით, სირბილით მიადექი მისი ეზოს კბოდეს და გაბრწყინებული სახით რიონის ხეობას ომახიანად გასძახე: – შენ გენაცვალე, საქართველო! დიდი მადლობა მითქვამს, ჩემო გერგეტის ტაძრის ანგელოზო, ხევის, ხევსურეთის მარგალიტო, გმადლობ, რომ არსებობდი, ამშვენებდი, ამდიდრებდი შედევრებით ხელოვნებას და მწერლობას“. – ნინო ჩხეიძე

„ერთხელ ცდოში ქვაზე ჩამოჯდა და ჩაფიქრდა. ახალი დუბლი უნდა გადაგვეღო, მთელი ჯგუფი მოემზადა და ველოდით გოდერძის. ის ჩვენგან ზურგშექცევით იჯდა, აღარ ვახსოვდით. გვერდით მივუჯექი, წყნარი ხმით მისი ლექსის „სად დაგიჩოქო, არაგვო“ კითხვა დავიწყე. ნელ-ნელა ხმას ავუწიე, დავამთავრე ლექსის წაკითხვა და მოვიხედე, გოდერძი გაღიმებული მომჩერებოდა: „წავიდეთ, ქალბატონო თამარ, გადავიღოთ!“ თავისივე ლექსით გამოვიყვანე იმ გარინდებიდან და ჩვენთან დავაბრუნე“. – თამარ სხირტლაძე, მსახიობი

„აუუუო! – დაიყვირა გოდერძიმ, – ცოცხალ ეთეროს შევხვდიო… – შავი ტყავის „კურტკის“ ჯიბეში ჩაყოფილი ხელით ტყავი სარჩულის მხარეს გადაიბრუნა. კინაღამ დავიკივლე: დახეული ჯიბის სარჩულიდან ბაყაყს თავი არ გამოუყვია?! დგაფადგუფი გაუდის მის ყელს. თვალები ზომაზე მეტად დაუჭყეტია და კრუტუნებს… გოდერძიმ ჯიბესთან მიუტანა ტუჩები და ბაყაყს აკოცა. ჩემთვის გავიფიქრე, მთლად დალაგებული ვერ არის-მეთქი. ასე გადავწყვიტე, მაგრამ ღმერთი სხვაგვარად სჯიდა და იმ დღის შემდეგ დავახლოვდით“. – ეთერ თათარაიძე, პოეტი

„შეიძლება, ვინმემ მკრეხელობად ჩამითვალოს, მაგრამ ვიტყვი, რომ გოდერძი ჩოხელის შემოქმედება ბიბლიასავითაა, ის ჭკუას არ გარიგებს, – გასწავლის, როგორ არ უნდა იცხოვრო, თუ ოდნავ მაინც გინდა უფალთან მიახლოება“. – ჯემალ ჭკუასელი

„გოდერძის ცხედარი სახლიდან ქაშვეთის ეკლესიაში უნდა გადაესვენებინათ. საღამო იყო, ბინდი იდგა, მაგრამ ლამპიონები არ ენთო. დამამახსოვრდა საოცარი ფაქტი: როდესაც ის ეზოში გამოიყვანეს, გარშემო უცნაური, იისფერი ნათება იყო“. – დარეჯან ხაჩიძე, მსახიობი

„გოდერძი სტუდქალაქში ყოფილა მეგობრებთან მიწვეული. დაუგვიანია. წვეულებაზე მისულს მხრებით მიუტანია ძლიერი ქარისგან ფესვებიანად მოგლეჯილი ხე და უთქვამს: „ქარს მოეგლიჯა, შემეცოდა, მარტო ვერ დავტოვე და თან წამოვიღე!“ ამ ამბავს რომ ვიხსენებ, ბუნებრივად მიჩნდება აზრი: გოდერძი ჩოხელი თავად იყო მისი ყველა მოთხრობის გმირი: ვაჟი გოგიც, ბერიც, მაქსინაც, გამიხარდაიც, ბიბღაც, შუღლაიც, სტეფანეც, აჩლახუნეც, სებაც, თადეოზიც, ლუკაც…“ – ვახტანგ გურული

„ჩვენ ვთანამშრომლობდით საფრანგეთში ჟორჟ პომპიდუს სახელობის კინოცენტრთან. ამ ცენტრმა 1991-1992 წლებში ორი ფილმი დააფინანსა. ერთი ფილმის გადაღების უფლება მიეცა ნოდარ მანაგაძეს, მეორე კი რეზო ჩხეიძემ, სცენარის უნახავად, გოდერძის მისცა. იცოდა, რომ გოდერძის საინტერესო სცენარები ჰქონდა. ფრანგები ფილმების თანამონაწილენი იყვნენ. გოდერძიმ თავისი ბრწყინვალე რომანის „მგლების“ მიხედვით დაწერა სცენარი და ფილმის თითქმის ნახევარი გადაიღო, მაგრამ ქვეყანაში შექმნილმა საომარმა მდგომარეობამ ყველანაირი კინოსაქმიანობა გაყინა და, შეიძლება ითქვას, გაანადგურა“. – ანდრეი ლოგვინოვი, პროდიუსერი

„გადაღებაზე 60 კაცია დასაქმებული, შალიკო დაიგვიანებს, ჩვენი მოცდენა არ იქნებაო – უთქვამთ გოდერძისთვის. გოდერძის გაღიმებია: შალიკო მე არ მიღალატებსო. ღამე კოცონთან მსხდარან. როცა ღამე დათვის ჯვრის უღელტეხილი გადმოვიარეთ, გოდერძის შუქები დაუნახავს და უთქვამს ხალხისთვის: აგე, მანქანის შუქები ჩანს, შალიკო მოდისო, დილით განახლდა გადაღება“. – შალვა ქირიკაშვილი, მსახიობი

„დაყოფილ-დაწეწილი ქვეყნის დარდი მჭამსო… ის, რომ ერთიანობისა და ურთიერთგაგების მადლთან ერთად ერთმანეთის სიყვარულიც დავკარგეთ… მტრისგან რომ იყოს, არც დამწყდება გულიო, მტერია და უნდა გიმტროს, შენი სისხლი რომ გიღალატებს და გაგიბზარავს სულს, იმ გაბზარულის გამთელება იოლი არ იქნებისო…“ – თამარ შაიშმელაშვილი, პოეტი

„ყაზბეგში ალექსანდრე ყაზბეგის საფლავთან მივედით. გოდერძიმ დაიჩოქა და მოეფერა, უცებ ცხვირიდან სისხლი წასკდა, გადავაწვინეთ, რომ წამოდგა, ისევ დაიჩოქა საფლავთან და ისევ სისხლდენა დაეწყო. ეს რამდენჯერმე განმეორდა. დღემდე ვერ ამიხსნია, რა მოხდა“. – გოდერძი მარსაგიშვილი, გოდერძის ძმადნაფიცი

„14 აპრილის დემონსტრაციებში ყველა ვმონაწილეობდით. გოდერძი ემოციებს ვერ ფარავდა. დაგვიჭირეს, მაგრამ მალევე გამოგვიშვეს.

ჩვენს კორპუსს ფანჯრებზე რკინის გისოსები ჰქონდა მიკრული, ოთახშიც რკინის საწოლები გვედგა. ციხეში მეგონა თავი, საწოლს რკინის თავი მოვაშორე და ტახტის ფორმა მივეცი. გოდერძიმ ნახა, მოეწონა, სხვებსაც ანახა და ყველამ თავის საწოლს მოაჭრა თავი. ერთგვარი პროტესტი გამოგვივიდა“. – ქეთევან ჩიხაძე, არქიტექტორ-რესტავრატორი

„ბავშვივით სუფთა ბუნების გოდერძი უზნეობას ვერ იტანდა, მისი თანდასწრებით ცუდის თქმა არ შეიძლებოდა, დენთივით იყო, თუ აფეთქდებოდა, კაცი ვერ გააჩერებდა. ჩვენს კორპუსში ერთი აფხაზი, გვარად ჭკადუა ცხოვრობდა. ამ აფხაზმა შეყვარებულს ბავშვი გააყიდვინა. ეს ამბავი გოდერძიმ რომ გაიგო, ყურებს არ უჯერებდა, შეუვარდა იმ ჭკადუას და ისე სცემა, ერთი კვირა ფეხზე ვეღარ დადგა. იმან უჩივლა და გოდერძი დაიჭირეს, ღმერთმა გაანათლოს იაკობ ტრიპოლსკი, მან გამოაშვებინა“. – ლევან აბულაძე, მხატვარი

„ახლა რომ დავით აღმაშენებლის ძეგლი დგას, პირდაპირ დიდი მოედანი იყო და მამას იქ დავყავდი – ჭიანჭველებსა და ჭიამაიებს ქვებითა და ჯოხებით სახლს ვუშენებდით… ერთხელ კალია შემოხტა და ჭაღზე დაჯდა. მოსაკლავად მივვარდი. არ მოკლაო, – გოდერძიმ მთხოვა. ფეხებში მოვკიდე ხელი და გარეთ გავსვი. სიხარულისგან მეცხრე ცაზე იყო. ბუზის მოკვლასაც არ მანებებდა“. – ლუკა ჩოხელი, გოდერძი ჩოხელის უფროსი შვილი

„ახლა, როცა მამა აღარ არის, ხშირად ვფიქრობ მის საოცარ დამოკიდებულებაზე ჩვენ მიმართ. ის ერთდროულად თითქოს მამაც იყო, ბაბუაც, თანატოლიც, უყვარდა ჩვენი მეგობრები, მათთან საუბარი. დედა ზოგჯერ რაღაცას გვიკრძალავდა, მამა პატივს გვცემდა და დამოუკიდებელი გადაწყვეტილების მიღების საშუალებას გვაძლევდა“. – ნიკა ჩოხელი, გოდერძი ჩოხელის უმცროსი შვილი

„მე და გოდერძი უმამოდ გავიზარდეთ. მთაში ძნელია ცხოვრება, ოჯახის გაძღოლა. დედას დიდი ჯაფა უწევდა, მთელი დღე შრომობდა, თიბავდა, ხვეტავდა, საქონელს უვლიდა. სულ საქმეს აკეთებდა, არ ეცალა და გოდერძი მე გავზარდე.

ბავშვობაშიც თავისებური იყო. დაჯდებოდა თავისთვის მარტო და აყვავებულ ხეებს უყურებდა. თუ ეცალა, წიგნს ვერ მოაშორებდი, ძალიან უყვარდა კითხვა.

დედაჩემს და ჩემს ძმას უცნაური სიყვარულით უყვარდათ ერთმანეთი, უსიტყვოდ, შორ მანძილზეც ესმოდათ ერთმანეთის ფიქრი და გულისცემა“. – ელისო ჩოხელი, გოდერძი ჩოხელის და

„ლელა კარგი ქალი იყო, მაგრამ ვერ შევეწყვეთ. ალბათ, ჩემი ახალგაზრდობის ბრალიც იყო. სხვა ოჯახი შევქმენი, თუმცა შვილები აღარ მყოლია. გოდერძიმ მაპატია, რომ მამობა ვერ გავუწიე. როცა ჩემს შვილებს ვჭირდებოდი, მათ გვერდით არ ვიყავი. ახლა გოდერძი აღარ არის, 80 წლის ასაკში მყოფს გული მტკივა იმ წლების გამო“. – ნიკო ჩოხელი, გოდერძი ჩოხელის მამა

„მე და ჩემმა მეგობრებმა გავიცანით გოდერძი. არ მახსოვს, მაშინ რაზე ვილაპარაკეთ. ალბათ, მოვეწონე, რადგან წამოსვლისას, უკვე ავტობუსში მყოფს, ულამაზესი თეთრი ყვავილი მომართვა. თითქოს მორიდებული გოდერძი თავისუფალი აზროვნებითა და ქცევით გამორჩეული, უცნაური ბიჭი იყო. დამშვიდობებისას ქურთუკის ღილზე მომკიდა ხელი, მოატრიალა და მოწყვიტა. დაქორწინების მერე სახლში ვნახე ის ღილი, შეუნახავს.

1982 წელი იყო, გოდერძი ტელევიზიაში ჩემთან მოვიდა, ცალკე გამიყვანა და მითხრა: „ან დღეს გამომყვები ცოლად, ან არასოდეს!“ მიტრიალდა და წავიდა, გულში რაღაც ჩამწყდა, მეგონა ყველაფერი დამთავრდა, დამთავრდა რაღაც ძალიან სუფთა, ლამაზი… და მივხვდი, მივხვდი, რომ მეც არ შემეძლო უიმისოდ არსებობა… იმ საღამოს ზურა ქაფიანიძემ გადაგვიხადა პირველი ქორწილი. ზურამ მოიტანა ღვინო, გაიშალა პურმარილი და ისეთი ქორწილი გვქონდა თავისი ცეკვა-სიმღერით, ლექსებით, დღესაც მახსენდება ხოლმე. ძალიან ბედნიერები ვიყავით.“ – ნინო მელაშვილი, გოდერძი ჩოხელის მეუღლე

ზურაბ კიკნაძე ქართული მითოლოგიის ენციკლოპედიაში ქორწილს ამგვარად განმარტავს: „ძველი ცხოვრების დასასრულისა და ახლის დასაწყისის სიმბოლო. ქორწილით, როგორც საბოლოო მიზნის აღსრულებით, მთავრდება ჯადოსნური ზღაპრების მეტი წილი… ქორწილი ერთიანობის, სიხარულის, იმედის ჟამია“.

გოდერძი ჩოხელზე მოგონებებიდან ამოკრეფილი ამონარიდები სიმბოლურად მისი მეუღლის, ნინო მელაშვილის მიერ ქორწილის გახსენებით სწორედ ამიტომ დავასრულეთ. ბავშვობაში სიზმრად ნანახი გოგო მწერალმა მრავალი წლის შემდეგ ქალაქში იპოვა და წყვილმა ზღაპრის მსგავსად დაბრკოლებებითა და სიხარულით სავსე ცხოვრება გაიარა. მათი სიყვარულის ისტორია, რომლის შესახებ მეგობრები ულამაზეს ამბებს ჰყვებიან, „გვაგონებს ერთიანობის, სიხარულის, იმედის ჟამს“.

ცხადია, სტატიაში მოყვანილი ამონარიდები მხოლოდ ნაწილია წიგნში არსებული მასალისა. განსაკუთრებით ამაღელვებელია მეგობრების მოგონებები და მწერლისადმი მათი მიმართვის ფორმა – „გოდე“.

ნინო ზედელაშვილის წიგნის წაკითხვის შემდეგ გაკვირვებული ვფიქრობდი, როგორ შეიძლება, ამდენ ადამიანში დატოვო ულამაზესი კვალი, სითბო, სიყვარული; თითქოს გოდერძი ჩოხელის გახსენებისას ადამიანები ძალიან სათუთ, სულიერებით ავსებულ სამყაროში მოგზაურობენ; მთელი არსებით იაზრებ, როგორი დადებითი, კეთილი ძალა ჰქონდა გოდერძი ჩოხელს.

შესაძლებელია ჩემ მიერ შერჩეული ამონარიდების მიხედვით წარმოდგენის დადგმა – ბავშვები წაიკითხავენ მოგონებებს, შევარჩევთ მუსიკას, დავდგამთ კოსტიუმირებულ პანტომიმას.

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ 2017 წელს ნინო ზედელაშვილმა გამოსცა წიგნი სახელად „დარდების შემგროვებელი“, რომელიც გოდერძი ჩოხელის შესახებ არსებული მოგონებების ახალი კრებულია. ამ წიგნის სახით მკითხველს წინ დიდი ბედნიერება ელის.

 

გამოყენებული ლიტერატურა:

ნინო ზედელაშვილი, ნაწილიანი. რედ. კატო ჯავახიშვილი. თბილისი, საუნჯე, 2012

დიდხანს მეგონა, რომ კლასის მართვა (რომელიც აგრეთვე ერთ-ერთ უდიდეს გამოწვევად მიმაჩნდა სწავლებისას) მხოლოდ მოსწავლეთა ცუდი ქცევის მიზეზებსა და მათთან გამკლავების გზებს უკავშირდებოდა. თანდათან ნათელი გახდა, რომ ასე არ ყოფილა. რასაკვირველია, ქცევის კონტროლი კლასის მართვის მნიშვნელოვანი ნაწილია, მაგრამ ბევრი სხვა რამეც გასათვალისწინებელია, მათ შორის – გარემო და რესურსები.

თუ გაკვეთილის დაგეგმვისას გარემოსა და რესურსებს სწორად გამოვიყენებთ, კლასის მართვის ის ნაწილი, რომელიც მოსწავლეთა ქცევის კონტროლს უკავშირდება, საგრძნობლად გამარტივდება.

კლასის მართვის დროს მასწავლებელი დარწმუნებულია, რომ გაკვეთილი კარგად ჩაივლის. როდესაც გარემოს მართვაზე მიდგება საქმე, უმთავრესად სამ რამეზე კონცენტრირებაა საჭირო: ფიზიკურ რესურსებზე, კლასში მოსწავლეების განაწილებასა და თავად კლასზე.

 

1. ფიზიკური რესურსების მართვა

ფიზიკური რესურსები გულისხმობს ნებისმიერ რამეს, რაც შეიძლება მოსწავლეებმა ან მასწავლებელმა გაკვეთილზე გამოიყენონ: წიგნებს, რვეულებს, სურათებს, წებოს, მაკრატელს, ფანქრებს… გაკვეთილის დაგეგმვისას ყველა მასწავლებელი წინასწარ ფიქრობს იმაზე, რა და რამდენი დასჭირდება, რამდენად უსაფრთხოა ან რამდენად დაეხმარება ესა თუ ის რესურსი გაკვეთილის მიზნების მიღწევაში. მოსაფიქრებელია ისიც, როგორ იმუშავებენ მოსწავლეები ამ რესურსებზე – დამოუკიდებლად, წყვილებად თუ ჯგუფებად, როგორ და რა პრინციპით განაწილდება რესურსები და ა.შ. ყოველივე ამის წინასწარ გათვლა და დაგეგმვა საგაკვეთილო პროცესის წარმატებით წარმართვის აუცილებელი პირობაა.

არ დაგავიწყდეთ: არასდროს დაარიგოთ რესურსები, სანამ ბავშვებს მათზე მუშაობის წესებს არ აუხსნით. მაგალითად, თუ მასწავლებელმა სამუშაო ფურცლები ინსტრუქციის გაცემამდე ან გაცემის პროცესში დაარიგა, ათიდან ცხრა ბავშვი ამ ფურცლებში დაიწყებს ყურებას და ინსტრუქციას აღარ მოისმენს. კლასიკური შეკითხვის: „მასწ, რა უნდა გავაკეთოთ?“ – მოსმენაც ყველასგან ცალ-ცალკე მოგიწევთ, სათითაოდ პასუხის გაცემაში კი დრო და ენერგია ფუჭად დაგეხარჯებათ.

 

2. მოსწავლეების განაწილება

როდესაც გაკვეთილს ვგეგმავთ, ყოველთვის ის კლასი გვიდგას თვალწინ, რომლისთვისაც ვირჯებით: რამდენი ბავშვია კლასში, როგორ დგას მერხები, ვინ ვის გვერდით ზის, როგორი ურთიერთობა აქვთ ახლოს მჯდომ მოსწავლეებს – როგორ ურთიერთქმედებენ ისინი ერთმანეთთან, როგორ თანამშრომლობენ და ა.შ.

გაკვეთილის დაგეგმვისას ასეთი დეტალების გათვალისწინება აუცილებელია, რათა წინასწარ მოვიფიქროთ, ვინ სად გადავსვათ, ინტერაქციის რომელი მეთოდის გამოყენება ჯობია და ა.შ.

ზოგიერთი კლასი უფრო მეტხანს ახერხებს მასწავლებლის მოსმენისას კონცენტრაციის შენარჩუნებას (უმთავრესად – უფროსი კლასები). ასეთ დროს უმჯობესია, მოსწავლეები ოვალურად ისხდნენ, რათა ცენტრში მდგომ მასწავლებელს და დაფას/ეკრანს ყველა ერთნაირად ხედავდეს.

ზოგიერთი აქტივობა წყვილებად ან ჯგუფებად მუშაობას მოითხოვს. ამ შემთხვევაში მასწავლებელმა წინასწარ უნდა განსაზღვროს, როგორ გადაადგილდებიან მოსწავლეები, ვინ ვისთან დაჯდება და რისთვის, როდის გადაჯდება – აქტივობის დაწყებამდე თუ სულაც გაკვეთილის დაწყებამდე – და ა.შ. ამ დეტალების წინასწარ და ზედმიწევნით ცოდნა კლასის წარმატებით მართვის საწინდარია.

 

3. საკლასო ოთახი

იმისთვის, რომ გაკვეთილმა კარგად ჩაიაროს, უპირველეს ყოვლისა, უსაფრთხო და ჩვენს აქტივობებს მორგებული საკლასო ოთახია საჭირო, მაგრამ რაკი ოთახი, როგორც წესი, ერთნაირია, მასწავლებლემა უნდა ვიზრუნოთ იმაზე, რომ აქტივობების დაგეგმვისას მისი ზომა და სივრცე მაქსიმალურად გავითვალისწინოთ და შეძლებისდაგვარად ავითვისოთ.

უმცროს კლასებთან აქტივობები ხშირად სირბილს, ხტუნვას, ცეკვას ან სიმღერას გულისხმობს, ამიტომ მნიშვნელოვანია, წინასწარ დავგეგმოთ ყოველი მოძრაობა, რომ საფრთხე თავიდან ავირიდოთ. თუ აქტივობა ძალიან დიდ სარბენ სივრცეს მოითხოვს, უნდა დავრწმუნდეთ, რომ მსგავსი სივრცე ნამდვილად გვაქვს. ცხადია, სივრცის გათავისუფლება მერხების მიწევით შეიძლება, მაგრამ ვინ დაგვეხმარება მერხების მიწევაში? როდის გავაკეთებთ ამას – აქტივობის თუ გაკვეთილის დაწყებამდე? სწორედ ესენია ის საკითხები, რომლებიც საკლასო ოთახის მოწესრიგებას ეხება და კლასის მართვის ასევე უმნიშვნელოვანესი ნაწილია.

თუ ყველა ამ კითხვას გაკვეთილის დაგეგმვისას დავუსვამთ საკუთარ თავს და პასუხებსაც ვიპოვით, გაკვეთილის მიმდინარეობისას გაცილებით ნაკლები ენერგიის დახარჯვა მოგვიწევს, რადგან კარგი გეგმა, უწინარესად, ჩვენთვისვეა შვებაა. მეორე მხრივ, როცა მოსწავლეთა ყოველი ნაბიჯი წინასწარ არის გათვლილი, მათ ნაკლები დრო რჩებათ ცელქობისთვის, რაც გარკვეულწილად ქცევის კონტროლშიც გვეხმარება. თუმცა ქცევაზე, მისი დარღვევის მიზეზებსა და ამ დარღვევებთან გამკლავების გზევბზე მომდევნო სტატიაში  გიამბობთ.

 „დაიქცა ყველა დიდი ჯალაბი…“

1940 წელს 23 წლის ლადო ასათიანს უკვე დაწერილი ჰქონდა „ალბომიდან“, „არ ვიცი ასე რამ შემაყვარა“, „საქართველოში“, „კრწანისის ყაყაჩოები“. ჯერ კიდევ დასაწერი იყო „სალაღობო“, „ქართლის გზაზე“, „ფიროსმანის მეგობრებთან“… – სულ რჩეული და ერთმანეთზე უკეთესი ლექსები.

ლადოს სულში პოეზიის ხანძარი ბრიალებდა, ფილტვებში კი ნელ-ნელა იფოთლებოდა „სიმჭლის სენი“.

„ვერც დედის ხელმა, ვერც სატრფოს ეშხმა

ვერ გამიყუჩა ჭაბუკს იარა…“ –

წერდა იგი 1940 წელს ერთ-ერთ ლექსში. დედა კი სად იყო ამ დროს, რომ მის იარებს სალბუნად დასდებოდა. 1937 წლის  „ხანმა უნდობარმა“, უხვად რომ მოეტანა „სისხლი და ცხედრები“, ისიც ჩაითრია იმ სასტიკი სახელმწიფო მანქანის რკინის ბორბლებში, რომელიც უამრავ უდანაშაულო ადამიანს სრესდა.

რამდენიმე ამონარიდი პოეტის უფროსი მეგობრისა და ჭირისუფლის ნიკა აგიაშვილის მოგონებიდან: „კარგა ხანს იყო მოწყენილი ლადო და დასევდიანებული და ძალზე გამკილავი გახდა“; „ბოლო ხანებში ლადო ასათიანს ძლიერ გაუჭირდა ცხოვრება. ზოგიერთმა ვერ გამოიჩინა მისადმი გულისხმიერი დამოკიდებულება. ბევრი ამხანაგისაგან დააკლდა მას დროზე ნათქვამი ალერსიანი სიტყვა, მორალური მხარდაჭერა, მეგობრული დახმარება“; „ახსენებდა საყვარელ დედას, რომელიც იმ მძიმე წლებს გაჰყვა“[1].

ძალადობის სუსხი დაქროდა უზარმაზარ იმპერიაში. ეს სუსხი შეეხო უამრავ ოჯახს, ართმევდა მათ წარსულსაც, აწმყოსაც და მომავალსაც. ძნელი იყო ამ წნეხის გაძლება.

ასათიანების ოჯახის რეპრესია ჯერ კიდევ მაშინ დაიწყო, როცა ლადო 13 წლის იყო. 1930 წელს ლადოს ბაბუის, „დიდი გუჯუ ბატონის“, ოჯახი გააკულაკეს – ჩამოართვეს მთელი ადგილ-მამული, ტყეები  და  სოფლის გლეხობას გადასცეს; ოჯახს საკუთარ სახლში ერთი ოთახი დაუტოვეს და დანარჩენ ოთახებში კოლმეურნეობის კანტორა და კოოპერატივი გახსნეს (ეს გადაწყვეტილება წიგნიერ მკითხველს  აუცილებლად გაახსენებს მიხეილ ჯავახიშვილის „ჯაყოს ხიზნების“ მსგავს ეპიზოდებს). პოეტის ბაბუამ ამ ტრაგედიას ვერ გაუძლო, მიწების ჩამორთმევის გაგების დღესვე  გარდაიცვალა, მალევე გარდაიცვა მისი მეუღლეც, პელაგია ჩიქოვანი.

ლადოს მშობლებმა დიდი წვალების შედეგად მხოლოდ სოფლის გლეხობის მიერ გაპარტახებული სახლისა და მცირე მიწის ნაკვეთის დაბრუნება და ასე თუ ისე აღდგენა შეძლეს. რომ ეგონათ,  ოჯახი ოჯახს დაამსგავსეს,  ახალი განსაცდელის წინაშე აღმოჩნდნენ. ძლივს შემორჩენილ ორიოდე მიწის ნაჭერზე ჩასაფრებულმა ადამიანებმა ახლა ლადოს დედა, ლიდა ცქიტიშვილი, ამოიღეს მიზანში და როცა დასმენა-ჩაწიხვლის ხელსაყრელი დრო დადგა, ანტისაბჭოთა ლაყბობისთვის უჩივლეს. ეს ხელსაყრელი დრო დამსმენთათვის კი   1937 წელი იყო.

უცნაურია ბედისწერის განგებულება. წლების შემდეგ, როცა ბარდნალაში ლადო ასათიანის სახლ-კარის განახლება, ხოლო ცაგერის ცენტრში პოეტის ძეგლის გახსნის საზეიმო ღონისძიებისა და იუბილეს ორგანიზება დაიწყო, ამ საქმეებში განსაკუთრებული მონაწილეობის მიღება სწორედ იმ კაცს მოუწია,  რომლის ოჯახსაც პოეტის დედის დასმენა ბრალდებოდა.

ლადო ასათიანის ლექსები „დედისადმი“ და „ბარდნალა“  ორივე 1940    წელს დაიწერა.  დედისადმი მიძღვნილი ლექსის დაწერის დროს პოეტი მის არათუ დაბეჭდვაზე, გამოჩენაზეც ვერ იოცნებებდა. ეს ლექსი უფრო საკუთარი გულის მოსაოხებლადაა  დაწერილი. მასში დედის დატუსაღებითა და  ადამიანთა დაუნდობლობით გამოწვეული ტრაგედიაა გადმოცემული. წლების განმავლობაში დაგროვილმა ტკივილმა და უსამართლობამ, როგორც ჩანს, ამ ლექსში ერთიანად  ამოხეთქა. მართალია, 1937 წლიდან უკვე სამი წელი იყო გასული, მაგრამ ოდესმე ხომ უნდა ეთქვა, საკუთარი თავისთვის მაინც, ის, რაც ასე ტანჯავდა ცხადად თუ სიზმრად, ცოტათი მაინც ხომ უნდა გათავისუფლებულიყო იმ საშინელი პროტესტის გრძნობისაგან, რომელიც დუმილს აიძულებდა.

თუმცა ეს არ იყო დედისადმი მიძღვნილი პირველი ლექსი. ჯერ კიდევ 1938 წელს ლადო ასათიანს თავის უბის წიგნაკში შემდეგი სტრიქონები ჩაუწერია:

 

1938 წელი, 8 თებერვალი

ავდექი დარდით გულგასერილი,

გავაღე ჩემი მაგიდის ყუთი,

ვნახე, ძვირფასო, შენი წერილი…

და გამიბრწყინდა თვალები წუთით.

 

ვკითხულობ, ვღელავ, ქართლის მთებიდან

გინატრე შვილმა, იტირა ლექსმა,

ამ გაყვითლებულ წერილებიდან

მე შენი გულის ფართქალი მესმა.

 

ჰაუ, რამდენი ცრემლები ვღვარე,

როცა გავყევი წუხილის დემონს,

ნეტავ სადა ხარ, ან რომელ მხარეს…

სულზე უტკბესო დედილო ჩემო,

 

ავიღებ ყვითელ წერილის ფურცლებს,

ვინახავ გულთან, მარცხენა მხარეს…

შემაჟრიალებს ტანში და უცებ

ვგრძნობ შენი ხელის სიტკბოს და ალერსს.

 

და მჯერა, როცა ბრძოლის დროს, ხმალში,

განიგმირება პოეტის გული,

დედი, მაგ გულიც მოკვდება მაშინ,

უცხო მხარეში გადაკარგული.

 

აუხდა წინასწარმეტყველება – როცა 1943 წელს სიკვდილთან ბრძოლაში დამარცხდა ლადო ასათიანი, სავარაუდოდ, სწორედ იმ პერიოდში „უცხო მხარეში“ გაჩერებულა დედამისის, ლიდა ცქიტიშვილის, გულიც, რადგან ამ დროიდან მისი წერილებიც შემწყდარა.

ჯერ კიდევ 1940 წლის  სექტემბერში მექი ასათიანი რძალს, ანიკო ვაჩნაძეს, შუა აზიაში გადასახლებული მეუღლის შესახებ სწერდა: „თქვენი ფასი მას არავინ დარჩება იცოდეთ ანიკო, თუ ლადოს კარგად დაახვედრებთ… და შეიძლება მასაც გაუღიმოს ბედმა და დაბრუნდეს ცოცხალი. ბევრი არ დარჩენია კიდევ, წელიწადზე მეტი. მეოთხე წელია ახლა და ეღირსოს თქვენს ნახვას ეგებ. ის ძალიან ბევრს მუშაობს იმისთვის რომ ვადამდის განთავისუფლდეს“.

ამ წერილის მიხედვით, პოეტის დედა 1942 წლისთვის უკვე განთავისუფლებული უნდა ყოფილიყო, მაგრამ, სამწუხაროდ, ასე არ მოხდა. 1938 წელს დედის სახემ ორიოდე სიტყვით გაიელვა ლექსში „თავადის ქალს“:

„დავშორდი დედას, არ ვახსოვარ ჭაღარა მამას

(უდროოდ დასჭკნენ სიჭაბუკის ჩემის ვარდები)“.

არ არის შემთხვევითი, რომ ლადო ასათიანს სწორედ 1938 წელს უთარგმნია რუსი პოეტის, სერგეი ესენინის,  ლექსი, რომელიც, როგორც ჩანს, საკუთარ წარსულსა და აწმყოს ახსენებდა. ვერ ისვენებდა, დედის თემას უტრიალებდა. რადგან დედისადმი მიძღვნილ საკუთარ ლექსს ვერ აქვეყნებდა, თავისი  სატკივრის გადმოცემას  ესენინის ლექსის თარგმანით  ცდილობდა:

 

***

ყველა სულდგმული თავის ბედს მიჰყავს

და ყველას ბედის ლოდინი დაღლის.

მე რომ პოეტი არ ვყოფილიყავ

დამიძახებდნენ ქურდსა და თაღლითს.

ტანად დაბალი და კაფანდარა,

ბიჭებში  ყოჩი, სინდისიანი,

თითქმის ყოველდღე, არ დაგიმალავთ,

შინ ვბრუნდებოდი პირსისხლიანი.

და განცვიფრებულ დედაჩემს ასე,

კვნესით ვეტყოდი ანგლობის ამბავს:

– ეგ არაფერი, დავეცი ქვაზე

და ხვალ დილამდის მოვრჩები ალბათ.

და ახლა, როცა შორით წასულან

იმ ნათელ დღეთა მღელვარე ხმები,

ზვიადმა ძალამ, მამაკაცურად,

ჩემს პოემებში გაშალა მხრები.

ოქროს სიტყვების ძვირფასი ხვავი

ყოველ სტრიქონში საქვეყნოდ მამხელს,

როგორც ოდესღაც უშიშარ რაინდს,

როგორც მოჩხუბარს და როგორც  თავხედს.

და დავრჩი მაინც  ამაყი დღემდე,

მხოლოდ ახლისკენ ვადგამ ნაბიჯებს

და თუ წარსულში სახეში მცემდნენ,

ახლა ეს სული სისხლით ამივსეს.

და დედის ნაცვლად ვაუწყებ ასე

ბობოქარ ბრბოებს ანგლობის ამბავს:

– ეგ არაფერი, დავეცი ქვაზე

 და ხვალ დილამდის მოვრჩები – ალბათ.

მაგრამ ეს მაინც სხვისი ლექსი იყო და სრულად ვერ გამოხატავდა იმ  მძაფრ პროტესტს, რომელიც მის გულში გიზგიზებდა.

თავის ლექსში უნდა ეთქვა ის, რაც ახრჩობდა – მერე რა, თუ ვერ დაბეჭდავდა.

1939 წელს კიდევ ერთ ლექსში, „წარწერა სურათზე“, გაიელვა დედის თემამ:

„როცა ვნატრობდი უბრალო ხალათს,

დედის ძვირფასი ხელით შეკერილს…“

მაგრამ არც ეს არ იყო ის, რისი თქმაც სურდა.

ცხოვრებაში ბევრი, ერთ დროს წარმოუდგენელი, რამ ხდება. ლადო ასათიანის ეს ლექსიც – „დედისადმი“ –  დაწერიდან 35 წლის შემდეგ მაინც გამოქვეყნდა, გამოქვეყნდა არა საქვეყნოდ და სახალხოდ, არამედ საიდუმლოდ – არალეგალურ ჟურნალ „ოქროს საწმისში“.  დაწერიდან 48 წლის შემდეგ  კი ჟურნალ „განთიადში“ უკვე ლეგალურად დაიბეჭდა:

 

დედისადმი

 

ამქვეყნად როცა ავიდგი ენა,

პირველი სიტყვა იყავი დედა,

დედა სიზმრებმა არ მომასვენა

შენს ბნელ საკანში გადმომახედა.

გეძახი, მინდა გაგესაუბრო

შუა აზიის ურწყულ მხარეში…

რა გენატრება – ქმარი თუ უფრო

დავაჟკაცებულ შვილის ალერსი.

მთვარეულივით დავდივარ ხმელზე

აგერ ეს ოცდასამი წელია,

მაგრამ, ძვირფასო მშობელო, შენზე 

ერთი სიტყვაც არ დამიწერია.

ეს იმიტომ, რომ მიყვარხარ ძლიერ,

დამქონდი, როგორც საუნჯე გულით

და სიყვარულის სიმღერის მიერ 

ვიყავი დღემდე დამუნჯებული.

ახლა კი მეტი არ ძალმიძს, არა, 

ტირილი მინდა და შეცხადება,

შავმა სიზმრებმა შავ ნიაღვარად 

წარმომიდგინეს შენი ხატება.

ჩვენი სახლ–კარი ააწიოკეს 

დაუბანელმა გლეხის კაცებმა,

ნეტავ შენსავით ბნელში ვტიროდე, 

არ ვუყურებდე ქვეყნის დაქცევას.

ინგრევა შენი ნაამაგარი

და არ გახსენო, არ შემიძლია,

აღარ გაჰკივის რთველში მაყარი, 

ვენახში თოფებს აღარ ისვრიან.

თონეში ცეცხლი აღარ ტკრციალებს, 

მამამ ბეღელი ვალში გაყიდა 

და ძველებურად არ მიფრიალებს 

შუკაში თეთრი ბაშილაყითა.

ჩვენი მარანი და საწნახელი 

უფრო ძლიერმა დაიგირავა,

მამა ბუხართან ზის თავდახრილი, 

ცეცხლში აფურთხებს და იგინება.

რკინის ჭიშკრიდან ყვითელ გვალვაში 

არ შემოვდივართ მე და ურემი

და გაზაფხულის ხმაზე თავლაში 

არ ჭიხვინებენ ბედაურები.

დაიქცა ყველა დიდი ჯალაბი, 

ნაგაზს ჯაჭვს არვინ არ აღრღნევინებს,

წინათ თუ ღვინოს დაგაძალებდნენ,

დღეს წყალსაც არვინ დაგალევინებს.

დანაცრებულან ციხე–კოშკები,

„მრავალჟამიერ“ არსად გუგუნებს.

მე კარგად ვიცი, მალე მოვკვდები,

მე ვერ გავუძლებ ამ საუკუნეს.

ო, ვიცი ეგ და ამიტომ მინდა,

უკანასკნელად მაინც გიხილო,

დედაო, ქრისტეს ხატივით წმინდავ,

და ეს ტანჯვები შენ გაგიმხილო

და პირვანდელი ლუღლუღის მსგავსად 

ხელებგაშლით და თვალებგახელით,

დაუვიწყარო, სიკვდილის ჟამსაც 

გავიმეორო შენი სახელი.

ხომ მძიმეა ასათიანების „დანგრეული ბუდის“ წარმოდგენა, მაგრამ კიდევ უფრო მტკივნეულია წარმოდგენა თავისთვის ჩუმად მოტირალი ახალგაზრდა კაცისა, რომლის ცრემლები მის მკითხველს არასდროს უნახავს. არ უნახავს მაშინაც კი, როცა სიკვდილის სარეცელზე იწვა.  ამიტომ მგონია, რომ ეს ყველაზე ინტიმური, „პირადი“ ლექსია, მხოლოდ საკუთარი თავისთვის დაწერილი, ისეთი ლექსი – საშუალებაც რომ ჰქონოდა,  არათუ სხვისთვის, იქნებ დედისთვისაც კი დაემალა ეს სიტყვები:

„ახლა კი მეტი არ ძალმიძს, არა, 

                                                        ტირილი მინდა და შეცხადება“.

წარმოიდგინეთ, როგორ უჭირდა, რომ  ეს თქვა კაცმა, რომლის სტრიქონებიც:

                                                      „ცხრა ლახვარი რომ დამარტყათ ცხრაჯერ გულში,

                                                      მტრის ჯინაზე ცხრაჯერ მწარედ გავიცინებ“ –

დღემდე მოუდრეკელი ქართული ხასიათის უმთავრეს ნიშან-თვისებად მიიჩნევა.

პოეტის სათქმელი პირად ტრაგედიაზე, ოღონდ სხვებისთვისაც გასაგონად, მაინც ითქვა – ითქვა განსხვავებულად, უცრემლოდ, შეფარულად და საყოველთაოდ ცნობილიც გახდა. „ბარდნალა“ „საგარეო“ ვარიანტია იმავე თემისა, რომელზედაც პოეტმა ლექსში „დედისადმი“ ისაუბრა. მრავალი წელია „ბარდნალას“, როგორც საბავშვო ლექსს, ისე ასწავლიან. არადა ლექსი ბედნიერი ბავშვობის მონატრება  კი არა, ბედნიერი წარსულის გამოტირებაა. ნურავის მოატყუებს  ალიტერაციის მუსიკა, რომელიც ამ ლექსის დასაწყისში ისმის და ნურც შემდეგ სიტყვათა გამეორებით მიღწეული გრადაცია, რომელთა მიღმაც  მწარე ცრემლები იმალება.

ხელნაწერთა კრებულ „მთვარიან ღამეებში“ ლექსის სათაურის ქვეშ ფრჩხილებში წერია „ბარდნალა (პირველი ვარიანტი)“. ამ ლექსის მეორე ვარიანტი კი არსად ჩანს. ისიც არ ვიცით, საერთოდ არსებობდა თუ არა. ფაქტია, რომ ლადოს რაღაც გეგმები ჰქონია „ბარდნალასთან“ დაკავშირებით, მაგრამ  რა… იქნებ ამ ლექსის მეორე ვარიანტი სწორედ დედისადმი მიძღვნილი ის ლექსია, რომელსაც იმ გადასახედიდან ვერასდროს დაბეჭდავდა.

ყველასთვის ცნობილი პირველი ვარიანტი კი ესაა:

 

                                   ბარდნალა

                              (პირველი ვარიანტი)

 

რა კარგი იყო ბარდნალა, 

ბარდნალელების ბორანი, 

ვარდებიანი ბარდნარი, 

ბულბულთა ნაამბორალი,

ჩემი ხორგო და მარანი, 

ჩემი ცეცხლი და ღადარი, 

სახლის წინ ნაგრიგალარი –

გაფითრებული ჭადარი,

ჩემი კავი და სახნისი, 

ჩემი თონე და ბეღელი 

და დედა, დიასახლისი, 

ჯანღონე გაუტეხელი,

ჩემი პაწია ქოთანი, 

დუღილით ნაქოთქოთარი. 

რა კარგი იყო ბარდნალა, 

როგორი სათაყვანები!

ვარდებიანი ბარდნარი 

და გუმარეშის ყანები, 

თოხი პირგამოპირული, 

გაციებული ბინული…

 

გახსოვს, ტყეები, ირიბად 

ხეზე დაკრული თარჯები… 

ვერ დაივიწყებ ვინც გიყვარს, 

შეყვარებული დარჩები… 

გახსოვს, ცხენისწყლის ნაპირი, 

თევზაობა და აპრილი? 

გახსოვს, მაჭრით რომ გავბრუვდით, 

და ძლივს რომ მივაბიჯებდით,

სახლში რომ ვეღარ დავბრუნდით 

მისგან დამთვრალი ბიჭები? 

გახსოვს, ღვინიან შემოდეგს 

აივანზე რომ შემოვდექ?

გახსოვს, აფთარი ზამთარი, 

ან გაზაფხული – პირიქით? 

გახსოვს, ამტყდარი ავდარი 

და სარეწკელას ბილიკი?

გახსოვს, სოფელი ლარჩვალი 

და მეწისქვილე დამღრჩვალი? 

გახსოვს, ჩვენ ორნი მარტონი 

და ვარდიგორას ხანძარი

და დიდი გუჯუ ბატონი 

თავისი ქამარ–ხანჯალით? 

ხან ისე იყო, ხან ასე, 

გახსოვს, ცაგერის ჭალაზე.

 

ეჰ, რა იქნება ხელახლა 

დაიწყებოდეს თავიდან, 

რაც დროის დენამ შელახა, 

რაც დროსთან ერთად წავიდა.

რა კარგი იყო ბარდნალა, 

როგორი სათაყვანები! 

შენ, მამაჩემო, რათ დარდობ, 

რამ დაგისველა თვალები?

ან შენ სადა ხარ, დედილო, 

რომ ლექსი გამაბედვინო?! 

რად არ ჭიხვინებს ვეება 

ლაფშა, ლაგამის მკვნეტავი?

ჰეი, წარსულის დღეებო, 

დაბრუნდებოდეთ ნეტავი! 

რა კარგი იყო ბარდნალა, 

ბარდნალელების ბორანი, 

ვარდებიანი ბარდნარი, 

ბულბულთა ნაამბორალი!

 

საინტერესოა, ამ ორი ლექსიდან  – „დედისადმი“ და „ბარდნალა“ – რომელი დაიწერა პირველად. ის, რომ ორივე ლექსის თემა ერთი და იგივეა, მათი შედარება-შეპირისპირებითაც კარგად ჩანს.

„ბარდნალაში“ ყველაფერი საუკეთესო მხოლოდ წარსულშია: „რა კარგი იყო ბარდნალა…“.

ხორგოც და მარანიც, ცეცხლიც და ღადარიც, კავიც და სახნისიც, თონეც და ბეღელიც იყო…  იყო და აღარ არის, თუ რატომ, ამის განზოგადებული პასუხი მეორე ლექსშია – „დედისადმი“:

„ჩვენი სახლ–კარი ააწიოკეს 

დაუბანელმა გლეხის კაცებმა…“

უფრო კონკრეტული პასუხები კი ამ ორი ლექსის მიხედვით, ასეთია:

„ჩემი ხორგო და მარანი…“  („ბარდნალა“)

„ჩვენი მარანი და საწნახელი 

უფრო ძლიერმა დაიგირავა…“ („დედისადმი“);

 

„ჩემი თონე და ბეღელი…“   („ბარდნალა“)

„თონეში ცეცხლი აღარ ტკრციალებს, 

მამამ ბეღელი ვალში გაყიდა…“ („დედისადმი“);

 

 „რად არ ჭიხვინებს ვეება 

ლაფშა, ლაგამის მკვნეტავი?“ („ბარდნალა“)

„და გაზაფხულის ხმაზე თავლაში 

არ ჭიხვინებენ ბედაურები“ („დედისადმი“).

„ბარდნალაში“ საინტერესოა კიდევ ერთი რამ – ავტორი ცდილობს, რომ მკითხველის ყურადღება  ერთი აკვიატებული სიტყვის გამეორებით მიიქციოს. პირველი ასეთი  სიტყვაა „ჩემი“:

                                     „ჩემი ხორგო და მარანი, 

                                      ჩემი ცეცხლი და ღადარი…

                                      ჩემი კავი და სახნისი, 

                                      ჩემი თონე და ბეღელი… 

                                      ჩემი პაწია ქოთანი…“

„ჩემი“ – ამ სიტყვის  ჯიუტად გამეორებით პოეტი მკითხველს მიანიშნებს, რომ ეს ყველაფერი, რაც ერთ დროს მისი ოჯახის საკუთრება იყო, დაუნდობელმა დრომ წაართვა.  იყო და აღარ არის…

შემდეგ სტრიქონებში  თონეს, ბეღელსა და ქოთანს შორის მოქცეულია  დედის სახე, რომელიც წარსულის მოზაიკის ყველაზე ძვირფასი კენჭია:

„ჩემი კავი და სახნისი, 

ჩემი თონე და ბეღელი 

და დედა, დიასახლისი, 

ჯანღონე გაუტეხელი,

ჩემი პაწია ქოთანი, 

დუღილით ნაქოთქოთარი“. 

და ისევ რეფრენი: „რა კარგი იყო ბარდნალა…“ .

ლექსის შუა ნაწილში პოეტი  უკვე სხვა სიტყვაზე აკეთებს აქცენტს,  მის გამეორებას იწყებს და  სათქმელს ამ სიტყვის ქარგაზე აწყობს:

„გახსოვს, ტყეები, ირიბად 

ხეზე დაკრული თარჯები… 

ვერ დაივიწყებ ვინც გიყვარს, 

შეყვარებული დარჩები… 

გახსოვს, ცხენისწყლის ნაპირი, 

თევზაობა და აპრილი? 

გახსოვს, მაჭრით რომ გავბრუვდით, 

და ძლივს რომ მივაბიჯებდით,

სახლში რომ ვეღარ დავბრუნდით 

მისგან დამთვრალი ბიჭები? 

გახსოვს, ღვინიან შემოდეგს 

აივანზე რომ შემოვდექ?

გახსოვს, აფთარი ზამთარი, 

ან გაზაფხული – პირიქით? 

გახსოვს, ამტყდარი ავდარი 

და სარეწკელას ბილიკი?

გახსოვს, სოფელი ლარჩვალი 

და მეწისქვილე დამღრჩვალი? 

გახსოვს, ჩვენ ორნი მარტონი 

და ვარდიგორას ხანძარი

და დიდი გუჯუ ბატონი 

თავისი ქამარ–ხანჯალით?“

„გახსოვს?“ –  ამ სიტყვის ყოველი გამეორების შემდეგ სტრიქონებში მოქცეული მონატრება თანდათან ტკივილად,  საყვედურად, სასოწარკვეთად იქცევა.

„ბარდნალაში“ ორი პასუხგაუცემელი კითხვაა:

ვის მიმართავს ავტორი ასე დაჟინებით: „გახსოვს?“

და  ვის გულისხმობს სიტყვებში:

„ვერ დაივიწყებ ვინც გიყვარს, 

 შეყვარებული დარჩები…“

პირველი კითხვის სავარაუდო პასუხს, რომ შეიძლება პოეტი საკუთარ თავს ესაუბრებოდეს,  შემდეგი სტრიქონი გამორიცხავს: „გახსოვს, ჩვენ ორნი მარტონი…“. 

ვინ არის ის მეორე – მეგობარი თუ  საყვარელი გოგონა?

ჩემი აზრით, სწორედ დედაა ის მეორე, რომელსაც, როგორც მისი ბავშვობის წლების თანაზიარს, ჩავლილი ეპიზოდების მომსწრესა და ზოგჯერ მონაწილესაც, წარსულს ახსენებს…

ამ ლექსის დასაწყისში ასათიანების სახლის წინ ერთი ნაგრიგალარი, გაფითრებული ჭადარი ჩანს. ეს ჭადარი ჩვეულებრივი ჭადარი არავის ეგონოს, იგი  მეტაფორაა ერთი  ქარიშხალგადავლილი ოჯახისა:

„სახლის წინ ნაგრიგალარი –

გაფითრებული ჭადარი…“

თუ „ბარდნალაში“ აღწერილ ფრაგმენტებს გავაერთიანებთ,  ასათიანების გაფითრებული ჭადრის ფონზე „გადაღებულ“ ოჯახურ პორტრეტს დავინახავთ. ამ „ფოტოზე“ მხოლოდ სამი ადამიანია: ბაბუა, გუჯუ ბატონი, რომელიც ლექსის დაწერის დროს, მართალია, ცოცხალი აღარაა, თუმცა ერთგვარი თანამდევი სულია არა მარტო ამ ოჯახისა, არამედ – პოეტის შთაგონებისა; მამა, რომელიც ჯერ კიდევ შემორჩენია ნაგრიგალარ ოჯახს და დედა, რომელიც სადღაც, შუა აზიის უდაბნოშია გადაკარგული.

ჩემი აზრით, თუ ვინმე შეიძლება იყოს ჩამოთვლილთაგან ამ სიტყვების მიმართვის ობიექტი:

„ვერ დაივიწყებ ვინც გიყვარს, 

შეყვარებული დარჩები…“ – სწორედ დედაა.

„საიდუმლო“ ლექსშიც ხომ არის მსგავსი სიტყვები:

„ეს იმიტომ, რომ მიყვარხარ ძლიერ,

დამქონდი, როგორც საუნჯე გულით…“ („დედისადმი“);

 

ამ ორი ლექსის საერთო სულისკვეთების გამომხატველია ასევე შემდეგი პარალელები:

„შენ, მამაჩემო, რათ დარდობ, 

რამ დაგისველა თვალები?  („ბარდნალა“)

„მამა ბუხართან ზის თავდახრილი, 

ცეცხლში აფურთხებს და იგინება“  („დედისადმი“);

 

„ან შენ სადა ხარ, დედილო, 

რომ ლექსი გამაბედვინო?!“  („ბარდნალა“)

 „და სიყვარულის სიმღერის მიერ 

ვიყავი დღემდე დამუნჯებული“  („დედისადმი“).

 

პოეტმა მშვენივრად იცის, რომ რაც იყო, ის ვერასდროს დაბრუნდება, მაგრამ ნატვრას მაინც  რა უდგას წინ:

„ეჰ, რა იქნება ხელახლა 

დაიწყებოდეს თავიდან, 

რაც დროის დენამ შელახა, 

რაც დროსთან ერთად წავიდა“.

„ხელახლა, თავიდან…“ – შეუძლია კი ვინმეს წარსულის უკან დაბრუნება ან ჩავლილ მდინარეში ხელმეორედ შესვლა?

დიახ, შეუძლია – შეუძლია პოეტის სიტყვას; ეს შეეძლო ლადო ასათიანს, რომელმაც გრძნობები და ემოციები პოეტურ სიტყვად ისე გარდაქმნა, რომ მკითხველიც თავისი განცდების თანამონაწილედ აქცია. ამ ჯადოსნურ ძალას თავადაც კარგად გრძნობდა  და ამიტომაც ერთ ლექსში დაწერა კიდეც:

                „მჯერა, ამ დიად ბუნების კართან

                მე თვით სიკვდილსაც გარდავქმნი ლექსად“ („ვაჟა-ფშაველას ნაამბობი“).

ლადო ასათიანის „ბარდნალა“ მრავალი წელია სკოლაში ისწავლება, თუმცა არაფერია ნათქვამი იმის შესახებ, რომ ეს ლექსი პოეტის ბიოგრაფიის ნაწილია, უნდობარი ხანის ექოა. არ ჩანს ეს პოეტის ბიოგრაფიაშიც, რომელიც ლექსს უძღვის წინ, არ ჩანს არც მეთოდიკურ ნაწილში, რომელიც ლექსს განსჯისა და ანალიზისათვის მოსდევს.  ამის გარეშე კი გაუგებარია სტრიქონები:

„შენ, მამაჩემო, რათ დარდობ, 

რამ დაგისველა თვალები?

ან შენ სადა ხარ, დედილო, 

რომ ლექსი გამაბედვინო?!“

ლადო  ასათიანის „ბარდნალა“ არ არის ერთი კონკრეტული ადამიანისა და ოჯახის ტრაგედიის ექო, იგი მთელი თაობების ტკივილია, დაუნდობელი ეპოქის ანარეკლია.

 

***

 

ბევრ თქვენგანს მოუსმენია ალბათ აუდიოჩანაწერი, რომელშიც ცნობილი ქართველი მსახიობი ეროსი მანჯგალაძე ლადო ასათიანის „ბარდნალას“ კითხულობს. ასათიანის პოეზიის მოყვარულნი დროდადრო აზიარებენ ხოლმე ამ ლექსს. მე არ მიყვარს ამ ჩანაწერის მოსმენა, რადგან იგი გულისმომკვლელი დასტურია იმისა, თუ როგორ ჩეხდა საბჭოთა ეპოქა ლადო ასათიანის შემოქმედებას. წარმოვიდგენ, როგორ დაესერებოდა გული პოეტს, ეს დაჩეხილი ლექსი რომ მოესმინა. ხომ ცნობილია, რომ ლადო საშინლად ღიზიანდებოდა, როცა მის ლექსში რაიმე, თუნდ უმნიშვნელო, ცვლილება შეჰქონდათ.

მეუღლის, ანიკო ვაჩნაძისათვის,  გაგზავნილ ერთ წერილში წერს: „უნდა დაიბეჭდოს აუცილებლად ასე… წინააღმდეგ შემთხვევაში, არ მინდა; თუ რაიმე შეიცვლება, თუ გინდ ერთი სიტყვა, არც მაშინ მინდა…“ . ძმას, გოგი ასათიანსაც, ასეთ რამეს სწერს ერთ წერილში: „ძმაო, გოგი! შენი ლექსი უშეცდომოდ დაიბეჭდაო, რომ მწერ, ესაა, ბიჭო, უშეცდომოდ?! წათების მაგიერ – წაქები წერია, ნადუღი რომ დაგეწერათ, უკეთესი იქნებოდა, წინმბრძოლის მაგივრად – წინბრძოლი. ისე–ს მაგივრად ისევ და სხვა. განსაკუთრებით ეს „ისევ“ ამახინჯებს აზრს. ზევით სამ სტრიქონში „ისევ“ არის ნახმარი და თქვენ, ალბათ, იფიქრეთ, მეოთხეშიც „ისევ“ იქნებაო, და გაუშვით ასე. მეოთხეში უნდა იყოს „ისე გულდაგულ შევარდნენ“. თქვენ გაგიწყდათ მიწა, თქვენ!“.

ვინც ეროსი მანჯგალაძის მიერ წაკითხულ „ბარდნალას“  ყურადღებით მოისმენს, ადვილად მიხვდება, რომ   მსახიობი ლექსის შემოკლებულ ვარიანტს არ კითხულობს. ჩანს, მას ლექსი თავიდან ბოლომდე წაუკითხავს, მაგრამ არასასურველი სტროფები შემდეგ ვიღაცას ამოუჭრია.

ამოჭრილი კი  საკმაოდ მოზრდილი მონაკვეთია:

„გახსოვს, სოფელი ლარჩვალი

და მეწისქვილე დამღრჩვალი?

გახსოვს, ჩვენ ორნი მარტონი

და ვარდიგორას ხანძარი

და დიდი გუჯუ ბატონი

თავისი ქამარ–ხანჯალით?

ხან ისე იყო, ხან ასე,

გახსოვს, ცაგერის ჭალაზე?

ეჰ, რა იქნება ხელახლა

დაიწყებოდეს თავიდან,

რაც დროის დენამ შელახა,

რაც დროსთან ერთად წავიდა!

რა კარგი იყო ბარდნალა,

როგორი სათაყვანები!

შენ, მამაჩემო, რად დარდობ,

რამ დაგისველა თვალები?

ან შენ სადა ხარ, დედილო,

რომ ლექსი გამაბედვინო?!“

 

თუ რატომ ამოჭრა „მაკრატლიანმა“ ცენზორმა ეს მონაკვეთი ლექსიდან, რთული მისახვედრი არაა – როგორ შეიძლებოდა იმ დროს ბედნიერი საბჭოთა ადამიანის მოგონებებში ავისმომასწავებელი განწყობა ჯერ დამხრჩვალი მეწისქვილის გახსენებას შემოეტანა, შემდეგ – ვარდიგორაში გაჩენილ ხანძარს, არც „დიდი გუჯუ ბატონის“  პოზიტიური კონტექსტით  გახსენება იქნებოდა სასურველი და   არც ბედნიერი ბავშვობის „შემლახველ“ დროზე საუბარი იქნებოდა მისაღები…

ყველაზე უსიამოვნო და აუხსნელი კი ალბათ ეს სტროფი აღმოჩნდა:

 

  „შენ, მამაჩემო, რად დარდობ,

                                                            რამ დაგისველა თვალები?

ან შენ სადა ხარ, დედილო,

რომ ლექსი გამაბედვინო?!“

 

რომელ წელშია ჩაწერილი ამ ლექსის აუდიოვერსია, არ ვიცი, მაგრამ ალბათ დიდი მნიშვნელობა არცა აქვს. ვიღაცის მახვილმა ყურმა ზუსტად ის გაიგონა, რაც პოეტმა თქვა და „მაკრატელიც“ იმიტომ აიღო ხელში.

ყველაზე კარგად თვითონ ლადო ასათიანმა იცოდა, როგორ ეპოქაში უწევდა ცხოვრება და ამიტომაც ზოგჯერ იძულებული იყო, თავად შეეტანა კორექტივები საკუთარ ლექსებში, რომ თვალმახვილი და ყურმახვილი ადამიანების შემოტევებისაგან დაეცვა თავი. ვისაც ლადო ასათიანის ხელნაწერი კრებული „მთვარიანი ღამეები“ უნახავს, შეამჩნევდა, რომ ამგვარი შესწორებები იქ აქა-იქ გვხდება. „ბარდნალაშიც“ არის ერთი ამგვარი, პოეტის ხელით ჩასწორებული, ადგილი. ჯერ წერია:

 

                                   „რაც საუკუნემ შელახა,

                                   რაც საუკუნოდ წავიდა!“ –  

 

შემდეგ კი ისე, რომ თავდაპირველი ვარიანტი არ გადაუშლია, პოეტს ხაზებს შორის დაუწერია:

 

                             „რაც დროის დენამ შელახა,

                             რაც დროსთან ერთად წავიდა!“

ლადო ასათიანის კრებულებში ჩანს, რომ ვიღაცას „ბარდნალაში“ ერთი სხვა შესწორებაც შეუტანია. ლადოს ლექსის დედანში ასე უწერია: „ჰეი, წარსულის დღეებო…“, კრებულებში კი დღემდე ასე იბეჭდება: „ჰეი, ბავშვობის დღეებო…“.

ლექსის ტრაგიკული    სულისკვეთება რომ შეეცვალა, იმ ვიღაცამ  სიტყვა წარსული ბავშვობით ჩაანაცვლა. იქნებ სწორედ ამის შემდეგ გამოცხადდა „ბარდნალა“ საბავშვო ლექსად?

უკვე ვთქვით, რომ არავინ უნდა მოტყუვდეს ვარდებითა და ბულბულებით, რომლითაც ეს ლექსი იწყება. როცა პოეტის სათქმელს ნაბიჯ-ნაბიჯ გაჰყვები, ადვილი მისახვედრია, რომ „ბარდნალა“ არც საბავშვო ლექსია და არც პასტორალი. „ბარდნალა“ ერთი დიდი კვნესაა, რომელშიც არა მხოლოდ ასათიანების ოჯახის, არამედ მილიონობით საბჭოთა ადამიანის ტრაგედია აირეკლა. აკი, ლადოც ზუსტად ასე –  განზოგადებულად ხედავდა თავისი ოჯახის უბედურებას:

                     „დაიქცა ყველა დიდი ჯალაბი, 

                     ნაგაზს ჯაჭვს არვინ არ აღრღნევინებს,

                     წინათ თუ ღვინოს დაგაძალებდნენ,

                     დღეს წყალსაც არვინ დაგალევინებს“.

 

ხომ უცნაურია, მაგრამ როცა მე-20 საუკუნის 80-იან წლებში ლადო ასათიანის  დედისადმი მიძღვნილ ლექსს ბოლოს და ბოლოს ოფიციალურად დაბეჭდვა ეღირსა, ვერც მაშინ გადაურჩა ცენზურას. ის ადგილი, სადაც პოეტს „დაუბანელმა გლეხის კაცებმა…“ ეწერა, დაბეჭდვისას ასე შეცვალეს: „გაუტანელმა გლეხის კაცებმა…“. თუმცა ამასაც თავისი მიზეზი ჰქონდა, ასათიანების ოჯახი ჯერ კიდევ მოძალადე თანასოფლელთა შთამომავლებს ერიდებოდა.

ლადოს „ბარდნალა“ – ეს გამორჩეული ლირიკული ლექსი ნატიფი პოეტური სახეებით, დახვეწილი ენობრივი ქსოვილით, ალიტერაციის მუსიკით, შინაგანი დრამატიზმით, ინტიმითა და სიფაქიზით – უნდობარი ხანის რეკვიემად ქცეული ერთი გულწრფელი და გულისგულში ჩაბრუნებული მდუღარე ცრემლის წვეთია.

დრომ ბევრი რამ გადააფასა. მე-20 საუკუნის ქართულ ლიტერატურასაც საბჭოური სტერეოტიპებისაგან გათავისუფლება და ახლებურად  წაკითხვა-გააზრება სჭირდება.

 

_{[1] ნიკა აგიაშვილი, „ჭაბუკები დარჩნენ მარად“, გვ.76, თბ, 1971.}

კვანტური ოპტიკის საფუძვლების ლექტორმა „პირველი ტესტის დაწერის შემდეგ კაბინეტში მიხმო. ფორესტ, სიმართლე მითხარი, ამ განტოლების პასუხები წინასწარ მოგცესო? მე თავი გავაქნიე. მაშინ პროფესორმა ჰუკსმა ფურცელს დახედა და, გაკვირვებულმა, თავის ქნევით წამოიძახა, ღმერთო დიდებულოო! ინგლისურის ლექციაზე კი საქმე სულ სხვაგვარად მიმდიოდა, მკაცრი ლექტორი მყავდა, რომელიც ძალიან ბევრს ლაპარაკობდა, პირველი ლექციის ბოლოს დაგვავალა, ავტობიოგრაფია დამიწერეთო. არ გამჭირვებია, წინასწარ ხო გამაფრთხილეს, ინგლისურის გამოცდაზე რომ ჩაიჭრა, მაინც დაგეხმარებითო. ჰოდა, მეც დავჯექი და მთელი ღამე ვწერდი, რაც თავში აზრად მომდიოდა.

რამდენიმე დღის შემდეგ მისტერ ბუნმა შენიშვნებით აჭრელებული ავტობიოგრაფიები დაგვიბრუნა და კარგადაც დაგვცინა. ჩემთან რო მოვიდა, ვიფიქრე, აი, კიდე ერთხელ მომეჭრა თავი-მეთქი, მაგრამ უცებ ჩემი ავტობიოგრაფიის ხმამაღლა კითხვა დაიწყო… ორიგინალურობაც ამას ჰქვია! აი, რას ვითხოვ თქვენგან, – თქვა მან,  – მისტერ გამპ, ასეთი რამ როგორ დაწერეთ? – ყველა ჩემკენ მოტრიალდა, მე კი ვუპასუხე, – მეფსია!“

/უინსტონ გრუმი, „ფორესტ გამპი“/

 

ვინ არიან  ნშშმ ბავშვები?

ზოგიერთ ნიჭიერ მოსწავლეს შეიძლება ჰქონდეს შესაძლებლობის შეზღუდვა – მენტალური დარღვევის ან განვითარების დარღვევის დიაგნოზი ერთ ან რამდენიმე სფეროში. ასეთ შემთხვევაში ბავშვი ორმაგად განსაკუთრებულია. მაგალითად, მოსწავლის მხედველობის, სმენის ან გადაადგილების/მოტორიკის შეზღუდული უნარი ან თუნდაც სწავლის უნარის დაქვეითება/დასწავლის სირთულეები არ გამორიცხავს განსაკუთრებული ნიჭის არსებობას. თუმცა შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ბავშვები წარმოადგენენ რისკჯგუფს, რომ მათი განსაკუთრებული უნარები და ნიჭი შეუმჩნეველი დარჩეს (Hua & Coleman, 2002).

ერთ-ერთი მდგომარეობა, რომელშიც შეიძლება შერეული იყოს ნიჭიერება სხვა ტიპის საჭიროებასთან, არის აუტიზმი. აუტისტური სპექტრის მქონე ბავშვების გარკვეულ ნაწილს შესაძლოა საკმაოდ მაღალი ინტელექტი და განსაკუთრებული ნიჭი ჰქონდეს (Attwood, 1998). ბავშვი შესაძლოა ფლობდეს ენციკლოპედიურ ცოდნას, მაგრამ ჰქონდეს სირთულეები სოციალურ ურთიერთობებში. ასეთ ბავშვებს სჭირდებათ სპეციალური ხელშეწყობა სოციალურ ადაპტაციაში, განურჩევლად იმისა, თუ რამდენად მოწინავეები არიან აკადემიურად. არსებობს მითი, რომ აუტისტი ბავშვები ყოველთვის განსაკუთრებით ნიჭიერებიც არიან, თუმცა კვლევები ადასტურებს, რომ აუტისტი ადამიანების დაახლოებით 70%-ს აქვს შეზღუდული ინტელექტუალური შესაძლებლობები, რაც ნიშნავს, რომ მათი IQ 38 / 74 70-ზე დაბალია. დანარჩენ 30%-ს აქვს ინტელექტი, რომელიც საშუალოდან ნიჭიერამდე მერყეობს. აუცილებელია, გვახსოვდეს, რომ აუტიზმი და ინტელექტი ორი განსხვავებული მახასიათებელია. ნებისმიერი დონის ინტელექტის მქონე ადამიანი შეიძლება იყოს აუტისტი, მაგრამ ხშირად, თუ ბავშვი ნიჭიერი და ამავე დროს აუტისტია, ნიჭიერებას აუტიზმს მიაწერენ ხოლმე. თუმცა, ნიჭიერებასა და აუტიზმს აქვს მსგავსი თვისებებიც, როგორიცაა, მაგ., ინტელექტუალური აღგზნებადობა და სენსორული თავისებურებები.

საინტერესოა, რომ ნიჭიერება და აუტიზმი შესაძლოა სხვა მსგავსი თვისებებითაც ხასიათდებოდეს, მაგალითად:

✓ იდეალიზმი;

✓ ერთ კონკრეტულ თემაზე ინტენსიური ფოკუსირება;

✓ სწავლის მაღალი მოტივაცია;

✓ სენსორული თავისებურებები;

✓ მდიდარი ფანტაზია;

✓ მოუსვენრობა;

✓ ემოციური რეგულაციის დარღვევები;

✓ ლოგიკური და ზუსტი აზროვნება;

✓ განსხვავებული/უცნაური აზროვნება.

ზოგიერთ ბავშვს ყველა ზემოთ აღწერილი თვისება ახასიათებს, რადგან ისინი ნიჭიერებიც არიან და აუტისტებიც. შესაძლოა, მოსწავლე არ ლაპარაკობდეს და თავს არიდებდეს თვალით კონტაქტს და შეხებას, მაგრამ შეეძლოს საფორტეპიანო კონცერტის დაკვრა ერთხელ მოსმენის შემდეგ.

ადვილია აუტიზმისა და ნიჭიერების თანაარსებობაზე საუბარი, თუმცა ასეთი განსაკუთრებული ნიჭი საკმაოდ იშვიათად გვხვდება. უმეტეს შემთხვევაში მასწავლებლები და მშობლები აღნიშნავენ, რომ ბავშვს აქვს შთამბეჭდავი, დეტალური ცოდნა საგნებსა და მოვლენებზე, რომლებიც მათი ვიწრო (ფოკუსირებული) ინტერესის ობიექტია. მშობლები, მასწავლებლები და განათლების პოლიტიკის შემქმნელებიც კი ხშირად ფიქრობენ, რომ ყველა განსაკუთრებულად ნიჭიერი ბავშვი, რომელსაც, სავარაუდოდ, ძალიან გაუმართლა, აუცილებლად წარმატებული იქნება სკოლაში, ისიამოვნებს ურთიერთობებით, ისწავლის ძალისხმევის გარეშე, მიაღწევს აკადემიურ წარმატებას და ემოციურადაც ჰარმონიულად განვითარდება. სამწუხაროდ, ხშირად შეცდომით ვარაუდობენ, რომ მაღალი ინტელექტუალური შესაძლებლობები და განსაკუთრებული ნიჭი იცავს ბავშვებს და ისინი არ ეჯახებიან იმ სირთულეებსა და გამოწვევებს,  რომლებსაც დანარჩენი, ტიპური განვითარების მქონე ბავშვები[1].

ასევე მცდარია ვარაუდი, რომ ნიჭიერი ბავშვები საბოლოოდ წარმატებულები იქნებიან ცხოვრებაში, განურჩევლად იმისა, რას განიცდიდნენ სკოლაში სწავლის დროს. რეალობა კი საპირისპიროს ამტკიცებს, სამწუხაროდ, ყველა ნიჭიერი ბავშვი როდია წარმატებული. ბევრი განსაკუთრებით ნიჭიერი ვერ აღწევს მაღალ შეფასებას, ვერ ამართლებს ნიჭიერების სტერეოტიპებს და ხშირად ეწინააღმდეგება კიდეც მათ. ზოგიერთი ძალიან ნიჭიერი ბავშვი ყოველდღიურად ჩუმად ებრძვის ამოუცნობ, არაიდენტიფიცირებულ შეზღუდულ შესაძლებლობას, რამაც შესაძლოა უარყოფითად იმოქმედოს მის სწავლაზე, აკადემიურ წარმატებასა და ზოგად კეთილდღეობაზე. ზოგი ნელა და მტკივნეულად კითხულობს, ვერ გეგმავს და ანაწილებს დროს ან უჭირს აზრების წერილობით გადმოცემა. ინტელექტუალური (გონებრივი) ნიჭიერება ზოგჯერ შესაძლოა შეზღუდული ან კომპრომეტირებული იყოს მოულოდნელი გამოწვევებით, როგორიცაა, მაგალითად, კითხვის სირთულე, რამაც ტრადიციულ საგანმანათლებლო გარემოში შესაძლოა გამოიწვიოს დისონანსი, შედეგად კი ბავშვის აკადემიური წარუმატებლობა და ემოციური დისტრესი. შეზღუდული შესაძლებლობისა და ნიჭიერების მრავალი კომბინაცია არსებობს.

მაღალი ინტელექტუალური შესაძლებლობების მქონე მოსწავლეებს, რომლებსაც ასევე აქვთ ერთი ან მეტი შეზღუდული შესაძლებლობა, ნიჭიერი შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე მოსწავლეები (ნშშმ) ან ორმაგად განსაკუთრებული მოსწავლეები ეწოდებათ. ტერმინი ნშშმ მოიცავს იმ ინტელექტუალურად ნიჭიერ ბავშვებს ერთი ან მეტი შეზღუდული შესაძლებლობით, რომლებსაც შეუძლია, გავლენა მოახდინოს სწავლასა და/ ან აკადემიურ მოსწრებაზე, მათ შორის:

➢ სპეციფიკური სწავლის დარღვევა – კითხვის დარღვევა (დისლექსია), წერილობით აზრის გადმოცემის დარღვევა (ზოგჯერ შეცდომით უწოდებენ დისგრაფიას), მათემატიკური უნარის დარღვევა (დისკალკულია);

➢ კომუნიკაციის დარღვევები;

➢ უყურადღებობა – ჰიპერაქტივობის სინდრომი (ADHD), განსაკუთრებით მისი უპირატესად უყურადღებო პრეზენტაცია (PIP) ჰიპერაქტიურობის, იმპულსურობის, დაუმორჩილებლობის ან დარღვევის ხილული სიმპტომების გარეშე;

➢ აუტიზმი, განსაკუთრებით ეგრეთ წოდებული მაღალი ფუნქციონირების აუტიზმი;

➢ მოტორული დარღვევები – კოორდინაციის უნარის დარღვევა, რაც თავისთავად გავლენას ახდენს წერის უნარზე;

➢ სენსორული (სმენის, მხედველობის) დარღვევები;

➢ ფსიქიკური ჯანმრთელობის მდგომარეობები, როგორიცაა დეპრესია და შფოთვითი აშლილობა.

არცერთი ზემოთ ჩამოთვლილი მდგომარეობა არ არის დაკავშირებული ინტელექტთან. როგორც უკვე აღინიშნა, ნიჭიერება არ გამორიცხავს შეზღუდული შესაძლებლობების არსებობას  და პირიქით. მაღალი ინტელექტის კოეფიციენტი არაფრისგან აზღვევს ბავშვებს. ინტელექტის დაბალი მაჩვენებელი ერთადერთი შეზღუდული შესაძლებლობაა, რომელიც ლოგიკურად შეუძლებელია თან ახლდეს ინტელექტუალურ ნიჭიერებას, თუმცა მხოლოდ ინტელექტუალური ნიჭიერება ვერ იცავს ბავშვს ნებისმიერი სხვა შეზღუდული შესაძლებლობისგან, რომელიც ინტელექტუალურ შესაძლებლობებს არ გულისხმობს. ამრიგად, ნშშმ მოსწავლეებში გვხვდება მაღალი კოგნიტიური უნარები და თანდაყოლილი შეზღუდული შესაძლებლობის ფორმები. შესაბამისად, ნშშმ მოსწავლე არის ის, ვინც ინტელექტუალურად დაჯილდოებულია და, იმავდროულად, მის თავს „რაღაც ისეთი ხდება“, რამაც შეიძლება ხელი შეუშალოს მის აკადემიურ მიღწევებს და/ან სოციალურ-ემოციურ კეთილდღეობას.

ნიჭიერი ბავშვების შემთხვევაში შეზღუდული შესაძლებლობების ნუსხა მრავალფეროვანია. ისინი შეიძლება იყოს თვალსაჩინო/ხილული ან არათვალსაჩინო/უხილავი. ზოგჯერ ნშშმ ბავშვს აღწერენ, როგორც ნიჭიერს სწავლის უნარის დარღვევით, თუმცა ზოგიერთ ნშშმ ბავშვს საერთოდ არ აქვს „სწავლის უნარის დარღვევა“ და მხოლოდ გამოხატვის/გადმოცემის სირთულეს განიცდის. ერთმა ასეთმა მოსწავლემ მულტიდისციპლინური გუნდის წევრს უთხრა: „არა, ვერ იტყვი, რომ სწავლის უნარი არ მაქვს. არ მიჭირს ახლის პირველად დასწავლა. არ მიჭირს გავიხსენო, რაც ვისწავლე. რაც მე მახასითებს, არის ის, რომ გამოცდაზე, ხშირად გაკვეთილზეც, მიჭირს იმის დამტკიცება, რომ ეს ნამდვილად ვისწავლე“.

რა ახასიათებთ ნიჭიერ შშმ მოსწავლეებს?

➢ ნიჭიერ შშმ მოსწავლეებს შეუძლიათ კომპლექსური ურთიერმიმართებების იდენტიფიცირება და გაგება, პრობლემის გადაჭრის დახვეწილი სტრატეგიების გამოყენება, ახალი იდეების გენერირება და ანალიზი.

➢ მათ შეიძლება ჰქონდეთ სრულიად განსაკუთრებული ვერბალური გამოხატვის უნარი, მოულოდნელად დახვეწილი ლექსიკა (რამაც შეიძლება შთაბეჭდილება მოახდინოს მასწავლებლებზე, მაგრამ ასევე შეიძლება უარყოფითად იმოქმედოს ამავე ასაკის ტიპურ თანატოლებთან კომუნიკაციაზე).

➢ მათ ასევე შეუძლიათ ერთი შეხედვით მარტივი მოვლენის პოტენციური შედეგების საფუძვლიანი და მასშტაბური გააზრება.

➢ სხვა ტიპიური ნიჭიერების მახასიათებლები შეიძლება მოიცავდეს: აქტიურ წარმოსახვას, საოცრად მომწიფებულ ინტერესებს ან მოსაზრებებს, ფართო ზოგად ცოდნას და აღფრთოვანებას რთულ, აბსტრაქტულ პრობლემებთან შეხებისას.

➢ როგორც წესი, ნიჭიერი შშმ ბავშვები, ერთი მხრივ, უსწრებენ საკუთარ ასაკობრივ განვითარებას, მეორე მხრივ კი ჩამორჩებიან მას. შესაბამისად, ნშშმ ბავშვებს შეიძლება ჰქონდეთ გასაოცარი ინტელექტუალური შესაძლებლობები, მაგრამ იყვნენ ძალიან წარუმატებელნი კითხვაში, მართლწერაში, წერილობით აზრის გადმოცემაში, კალმის ჭერაში, სიტყვის დამახსოვრებაში, საბაზისო გამოთვლაში და სხვა ვითომდა მარტივი და ძირითადი აკადემიური ამოცანების (განსაკუთრები ტესტები) ამოხსნაში. ასევე ყოველდღიურ ცხოვრებაშიც. მაგალითად, ფეხსაცმლის თასმების შეკვრა შესაძლოა ზედმეტად რთული ამოცანა აღმოჩნდეს ნშშმ ბავშვისთვის. ნიჭიერ შშმ ბავშვებს ხშირად აქვთ დროის მართვის, თანმიმდევრული ყურადღებისა და ორგანიზებულობის პრობლემები. ისინი შესაძლოა ცუდად მუშაობდნენ ზეწოლის ქვეშ ან ბუნდოვან, „აბდაუბდა“ შთაბეჭდილებას ტოვებდნენ. მათ შესაძლოა გაუჭირდეთ მარტივი ნაბიჯ-ნაბიჯ ინსტრუქციების შესრულება ან ჰქონდეთ მუდმივი პრობლემები სოციალურ კომუნიკაციასა და თანატოლებთან ურთიერთობაში. ნშშმ ბავშვებმა შეიძლება საოცრად მაღალ შედეგებს მიაღწიონ აკადემიურ შეჯიბრებებში სკოლის გარეთ, მაგ. ოლიმპიადებზე, მაგრამ იღებდნენ საშუალო შედეგებს სკოლის ყოველდღიურ შეფასებებსა და ტესტებში. ასევე, ნშშმ მოსწავლეები შეიძლება გამოირჩეოდნენ ტესტებში, მაგრამ გაუჭირდეთ პასუხები ცარიელ გვერდზე ან პირიქით. მათი უნიკალური შესაძლებლობები ზოგჯერ შეუმჩნეველი რჩება, რადგან მათ შეზღუდული შესაძლებლობები აქვთ, რომლებიც არაიდენტიფიცირებულია. ნშშმ მოსწავლეების აკადემიური მოსწრება და ნიშნები, წესისამებრ, არ ასახავს მათ განსაკუთრებულ ინტელექტუალურ ნიჭს და ამ შეუსაბამობამ შესაძლოა გრძელვადიანი გავლენა მოახდინოს მათ თვითშეფასებასა და ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე.

 

როგორ ამოვიცნოთ ნშშმ მოსწავლეები?

ნშშმ მოსწავლეების იდენტიფიცირება ხშირად რთულია. შესაძლოა, იმის გამოც, რომ ისინი, როგორც წესი, არ ერგებიან არც მხოლოდ ნიჭიერი ბავშვის და არც შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ბავშვის სტერეოტიპს. ბევრი ნშშმ ბავშვის განსაკუთრებული ინტელექტუალური ნიჭი რჩება უღიარებელი, ბევრი ოფიციალურად არ არის იდენტიფიცირებული როგორც ნიჭიერი შშმ მოსწავლე. თუმცა ნიჭიერი შშმ მოსწავლეები ხშირად საგრძნობლად განსხვავდებიან თავიანთი ტიპური თანატოლებისგან როგორც ნიჭით (ინტელექტის მაღალი კოეფიციენტით), ისე თანმხლები შეზღუდული შესაძლებლობებით და ნამდვილად „ორმაგად განსაკუთრებულები“ არიან. ნშშმ ბავშვის ყველაზე გავრცელებული და მნიშვნელოვანი მახასიათებელია არათანაბარი ან არათანმიმდევრული აკადემიური მოსწრება, რომელიც აუხსნელი და არაპროგნოზირებადია. ამიტომ უკიდურესად მნიშვნელოვანია, მასწავლებელმა ყურადღება მიაქციოს მოსწავლის მუდმივ არათანაბარ და უჩვეულო აკადემიურ საქმიანობას, როგორიცაა, მაგალითად, აკადემიური მოსწრების შეუსაბამობა სხვადასხვა დისციპლინაში, ზეპირად ახსნის შესანიშნავი უნარი ან საგნის არაჩვეულებრივი ცოდნა, რასაც თან ახლავს უხალისობა წაკითხვის ან წერილობითი დავალების შესრულებისას. მოსწავლის მხრივ მსგავსი ქცევის დემონსტრირებისას აუცილებელია ბავშვის ზეპირი კითხვის,  დეკოდირების, წაკითხულის გააზრებისა და მართლწერის უნარების შეფასება მისი ძლიერი და სუსტი მხარეების იდენტიფიცირებისთვის. ასეთი შეუსაბამობა შეიძლება მათემატიკაშიც შეგვხვდეს. მაგალითად, ბავშვმა შესაძლოა გადაჭრას რთული აბსტრაქტული რაოდენობრივი ამოცანები, მაგრამ გაუჭირდეს ძირითადი რიცხვების ფაქტების/მათემატიკური ცხრილების დამახსოვრება. როგორც წესი, ნშშმ მოსწავლის ადრეულ ეტაპზე იდენტიფიკაციის სირთულე გამომდინარეობს იქიდან, რომ მისმა ძლიერმა შემეცნებითმა უნარმა შესაძლოა დაჩრდილოს ან კომპენსირება გაუკეთოს მათსავე შეზღუდულ შესაძლებლობას, ხოლო შეზღუდულმა შესაძლებლობამ, თავის მხრივ, შენიღბოს ან გადაფაროს მისი მაღალი ინტელექტი. შესაბამისად, მოსწავლის ერთი ან რამდენიმე მახასიათებელი შენიღბული, დაჩრდილული ან გაზვიადებულია მეორის მიერ, ამიტომ, მოსწავლე ვერც რეგულარულ მაღალ აკადემიურ მოსწრებას ავლენს და ვერც შეზღუდული შესაძლებლობის იდენტიფიცირება ხერხდება. მსგავს შემთხვევაში ნშშმ მოსწავლე შეუმჩნეველი რჩება და მისი სასკოლო მიღწევები შესაძლოა საგრძნობლად ჩამორჩებოდეს იმას, რასაც ნიჭიერი ბავშვისგან უნდა ველოდეთ. ნშშმ მოსწავლეებს სკოლაში შესაძლოა „საშუალო“ მოსწრება ჰქონდეთ და, ვინაიდან, „საშუალო“, ზოგადად, მიჩნეულია ნორმად, ასეთი ბავშვები ნაკლებად იქცევენ ყურადღებას. ცოტას თუ შეუმჩნევია გარეგნულად საშუალო, სინამდვილეში კი განსაკუთრებულად ნიჭიერი მოსწავლე. ხშირად ნშშმ მოსწავლე ყურადღების ცენტრში პირველად რთული ქცევის გამო ექცევა. ეს უკანასკნელი, როგორც წესი, იმედგაცრუების და/ან უხერხულობის შედეგია, როდესაც ბავშვი ადვილად აღწევს წარმატებას რთული და კომპლექსური დავალებების შესრულებისას, მაგრამ მოულოდნელად ვერ ასრულებს მარტივ სასკოლო დავალებებს, რომლებიც სხვებს ძალიან უადვილდებათ[2].

სპეციალური მასწავლებლობის ცხრაწლიანი კარიერის განმავლობაში მე ვასწავლიდი შეზღუდვების მქონე რამდენიმე ნიჭიერს. ისინი ყოველდღე მაოცებდნენ და ძალიან მინდოდა, მათ მშობლებს, მასწავლებლებს და განათლებაში ჩართულ სხვა ადამიანებს ისევე დაეჯერებინათ მათი ნიჭის, როგორც თავად მათ სჯეროდათ. ალბათ, ამ სამყაროში ბევრი თემო, ანდრია, სოლომონი ან ილიაა, რომლებიც ელიან ჩვენგან ბიძგს, მინიშნებას და დახმარებას, ჩვენ კი ისინი აუცილებლად უნდა გავაძლიეროთ. ამით თავადაც გავძლიერდებით.

 

[1]Handbook of Autism and Pervasive Developmental Disorders, by Fred R. Volkmar 3rd edition (April 29, 2005).

[2]http://inclusion.ge/res/docs/2023050216240092828.pdf

 

1. ამბის დასაწყისი

ამბავი იდეალური წესრიგით იწყება. თითქოს ყველაფერი რიგზეა. რიგზეა კი არა, შესანიშნავადაა. ქორწილია მთაში, სადაც გუგუას ხელისმომკიდედ ონისე ჰყავს, ავთანდილს – თავისი ტარიელი. სულ ნარჩევ-ნარჩევი ვაჟკაცები. ეტყობათ, რომ სამტროდ არ მიდიან. მოხდენილი და მხიარული მხედრები ერთმანეთს მშვიდობას უსურვებენ. ჯვარულის სიმღერას ცეკვა ცვლის, მხიარულებას – ბედნიერება. რატომაც არა, განა ვინმეს ძალით აქორწინებენ? გუგუას დიდი ხნის ნატვრა უსრულდება და საოცნებო ძიძიას ირთავს ცოლად, ძიძიასაც მიუცია თანხმობა და არაერთი ღამე გაუთენებია საქმროზე ფიქრით.  ონისე? ავტორ განზრახ დაგვიმარცვლავს, რომ ონისე სიყვარულს ეძებს, საზოგადოდ, სიყვარულის ძიებაშია, ისევე, როგორც მისი ასაკის ყველა ყმა. „ონისე კი, რომ ქორებრივი თვალი გაეყარა ვისთვისმე განურჩევლად, ვინც უნდა ყოფილიყო ისა, ოღონდაც არის მის თვალებსაც ელვარება ჰქონოდა, ტუჩებს – მიმზიდველობა, ლოყებს – სიყმაწვილის ელფერი და გულს – სისხლის ამაჩუხჩუხებელი ძალა“.

თითქოს არაფერი მოასწავებს საფრთხეს, ყველაფერი ისეა, როგორც უნდა იყოს – იდეალურად.

 

2. რაღაც და როგორღაც

მალე მკითხველს შფოთვა და მღელვარება იპყრობს. იდეალურ, სამოთხისეულ წესრიგში ეჭვი იპარება და წესრიგის რღვევა სულ ორი სიტყვით გამოიხატება: „რაღაც“ და „როგორღაც“… განა მიზეზი ვიცით? განა უკვე ყველაფერს ვხვდებით ან ჩვენ, ან პერსონაჟები? არა, აქ რაღაც და როგორღაც ხდება. ჯერ „რაღაცა ჯერედ უცნობი ბედნიერება“ ჩნდება, მერე „ქალი ჰგრძნობდა რაღაც ინსტიქტიურს მღელვარებას“, მერე „გულში რაღაცამ უჩხვლიტა“, „რაღაცა უსიამოვნო გრძნობამ შეიპყრო“, „გული როგორღაც აუკანკალდა“, „ონისე როგორღაც შეკრთა“… მოკლედ, კიდევ ბევრი „რაღაც“ ხდება, რისგანაც ვეღარავინ დაიცავს პერსონაჟებს.

ქალმა სასწრაფოდ ჩამოიფარა პირბადე, მაგრამ უშველის კი? იქნებ უკვე ყველაფერი გადაწყვეტილია? იქნებ უკვე დაძრულია „რაღაც უხილავი ძალა“?

„რაღაცა უცნაური დუმილი“ და „რაღაცა ჭმუნვით სავსე დუმილიც“ გამეფებულა.

ბოლოსაც, ნაწარმოების ყველაზე რთულ, გადამწყვეტ მომენტში, ონისეს თვალს „რაღაც ძალა“, „რაღაც გრძნობა“ დაუბრმავებს, მტერიც ამიტომ გამოეპარება.

 

3. ხელები

რა თქმა უნდა, არცერთ მკითხველს არ უყვარს ამბის დასასრულის წინასწარ ცოდნა, ამიტომ არც მე მოგიყვებით. ოღონდ ესაა, რომ ავტორი თითქოს წინასწარ გვიხსნის კვანძს, თავისი პერსონაჟების ბედს წინასწარმეტყველებს, ოღონდ დაფარულად, ხელების მოძრაობისა და ურთიერთობის საშუალებით, მინიშნებებითა და მეტაფორებით. კარგად დააკვირდით ამ ეპიზოდს, არ გამოგრჩეთ:

„- ონისევ! აჰა, ჩაგვიბარებია თქვენთვის ქალი წრფელი და შეურცხვენელი… დღეის ამას იქით შენ აგვირჩევიხარ ამის ძმად, – ამ სიტყვებზედ იმან გადასცა ონისეს ქალის მთრთოლვარე და გახურებული ხელი.

ონისემ რაწამს ამ ხელის მიკარება იგრძნო, როგორღაც შეჰკრთა, დაიბნა და თითონაც გაჟრჟოლდა, თუმცა ამგვარი მდგომარეობის მიზეზი ვერ აეხსნა.

… – არ მინდა, შენაი ჭირაიმე, – უპასუხა კაცმა, რომელსაც ქალის ხელი ჯერ კიდევ არ გაეშვა, თუმცა ჰგრძნობდა, რომ ეს ხელი სწვავდა, სდაგავდა მას, უღელვებდა სისხლს და გონებას აფანტვინებდა.

ონისემ მოისვა შუბლზედ ხელი, მაგრად მოიწურა ოფლი, პირდაპირ შეჰხედა ქალს და ხმამაღლა მტკიცედ წარმოსთქვა:

– იყოს თავდებად ზევით ღმერთი და ქვეშ დედამიწა, რომ ძიძია დასავით მეყვარება, გავუწევ ძმობას, მაგისთვის ძმაზედ უფრო მეტი ვიქნები!

… ონისემ მიიყვანა ქალი და გადასცა სასიძოს, რომელმაც გაშმაგებით საჩქაროდ მიაშველა თავისი ხელი. მხოლოდ საკვირველი ეს იყო, რომ ქალი თითქოს რამდენჯერმე შეჰკრთა და ხელისმომკიდის ხელის გაშვება ეძნელებოდა, მაგრამ გუგუამ გაავლო ხელი და ისეთ რიგად მოუჭირა, რომ ქალს ძვლებმა ჭახჭახი დაუწყეს და ტკივილისაგან კინაღამ შეჰყვირა“.

 

4. სიყვარული როგორც ბედისწერა

ყაზბეგის არცერთ ნაწარმოებში არ არსებობს უფრო ბრმა და ყოვლისშემძლე ძალა, ვიდრე სიყვარულია. აქ სიყვარული არჩევანი არ არის, აქ სიყვარული მეწყერია, ბედისწერაა, რაღაც თავისთავადი სტიქიაა, რომელიც პერსონაჟების ბედს ცვლის. სწორედ ისე, როგორც ძველ ბერძნულ მითოსში, სადაც რომელიმე ქალღმერთი აფროდიტე გადაწყვეტს, რომელიმე დედოფალ ელენეს რომელიმე პარისი შეაყვაროს. ეროსის ერთი ისარი და ომის ამბავი გადაწყვეტილია.

სიყვარული ყაზბეგთან ტანჯვაა, ის ყოველთვის ეწინააღმდეგება ლოგოსს, საღ აზრს, საზოგადოებას, მოვალეობას. ყაზბეგის პერსონაჟები სულ მარცხდებიან, ზოგიერთი ისე მარცხდება, რომ ბოლო წამს მიჯნურისთვის ყველაზე წარმოუდგენელ ღალატს სჩადის, ლაჩარივით იქცევა და ამ ბედისწერასავით სიყვარულს, რომელიც ჯერ კიდევ მანამდე დაიწყო, სანამ ორი ხელი ერთმანეთს შეეხებოდა, სატრფოს პასუხისმგებლობად და მეტიც, დანაშაულად აქცევს.

საბავშვო ლიტერატურის კითხვა ძალიან მიყვარს, ზოგჯერ ეს მოვალეობაა შვილების მიმართ, ზოგჯერ კი თერაპიისთვის ვკითხულობ, საკუთარი სიამოვნებისთვის, თუ, რა თქმა უნდა, საამისოდ მცალია. ისეთ ამბებთან ერთად, რომლებიც გვამხიარულებს და გვაბედნიერებს, საბავშვო წიგნებში რთული, დიდური თემებიც გვხვდება. ასეთ დროს მზად უნდა ვიყოთ, ბავშვებს დაუფარავად და საინტერესოდ ვესაუბროთ მათ შესახებ. თუ ბავშვი არ არის გაწაფული კრიტიკულ კითხვაში, არ არის მიჩვეული სიმბოლოების ამოცნობას, რეალობასთან პარალელების გავლებას, შესაძლოა, ვერ მოახერხოს ნაწარმოების სიღრმისეული გაგება და შეფარული სიმართლის ამოკითხვა.

„ჯელსომინო ცრუთა ქვეყანაში“ ჩემი და ჩემი შვილების ერთ-ერთი საყვარელი ნაწარმოებია. ის ცნობილმა იტალიელმა საბავშვო მწერალმა ჯანი როდარიმ დაწერა. ავტორი შეფარვით, იგავურად გვიყვება შორეული ქვეყნის შესახებ, სადაც დიქტატურა და სიცრუე გამეფებულა. ის ცდილობს, ბავშვებს გასაგები ენით აუხსნას რთული საკითხები, ისე, რომ პატარა მკითხველმა ინტერესითა და ხალისით იმოგზაუროს „ცრუთა ქვეყანაში“, სადაც არც ისე კარგი ამბები  ხდება.

ნაწარმოების მთავარი გმირი, ჯელსომინო, უჩვეულოდ ძლიერი ხმის პატრონია. მის ხმაზე ფანჯრის მინები იმსხვრევა და შენობები ინგრევა. ერთხელ ჯელსომინო მოხვდება ქვეყანაში, სადაც ყველა იტყუება და ყველაფერი ყალბია. ცრუთა ქვეყანაში პურს მელანი ჰქვია, ყველს – საშლელი, სასურსათო მაღაზიაში რვეულები და საღებავები იყიდება, საკანცელარიო ნივთების მაღაზიაში კი – ძეხვი და ყველი. ამ ქვეყანაში კატები ყეფენ, ძაღლები კნავიან, ლომი ვალდებულია, თაგვივით იწრიპინოს, ხოლო თაგვები ლომივით ბრდღვინავდნენ. თუ ვინმე სიმართლის თქმას გაბედავს, საგიჟეთში ამწყვდევენ. ცრუთა ქვეყნის მთავარ გაზეთს „სამაგალითო მატყუარა“ ჰქვია და სიცრუის ტირაჟირებას ეწევა. აბსურდი ცხოვრების ნორმად ქცეულა.

ცრუთა ქვეყანას ჯაკომონი, ყოფილი მეკობრე მართავს. მას მხოლოდ თავისი ძალაუფლება და პარიკები ანაღვლებს, რადგან ქაჩალია და „დაკოჟიჟებულ, მეჭეჭებიან, არასასიამოვნო ვარდისფერ მელოტ თავს პარიკით იფარავს“. დიქტატორი ჯაკომონი ყველას აიძულებს, სიცრუე სიმართლედ მიიღონ და  ცხოვრების წესად აქციონ. ვინც ამ წესრიგს ეწინააღმდეგება, იჭერენ და აჯარიმებენ.

როგორც ყველა ზღაპარს, ამ წიგნსაც კეთილი დასასრული აქვს: ჯელსომინო თავისი მჭექარე ხმით საგიჟეთს ანგრევს და იქიდან გამოჰყავს სიმართლის თქმისთვის დასჯილი ადამიანები.  ჯაკომონის მოძალადე სისტემა ინგრევა, სიმართლე და საღი აზრი იმარჯვებს. ჯელსომინო ამ ბრძოლაში მარტო არ ყოფილა – გვერდით ედგნენ მეგობრები.

ბავშვები იოლად მიხვდებიან, რომ კეთილისა და ბოროტის ეს მარადიული  დაპირისპირება კეთილის გამარჯვებით რომ დასრულდეს, საჭიროა მამაცი ადამიანების არსებობა, ისეთებისა, როგორიც ჯელსომინოა. ნაწარმოების ერთ-ერთი მთავარი გზავნილიც ეს არის: თითოეული გაბედული ადამიანის ხმას აქვს ისეთი ძალა, რომელსაც შეუძლია, „სიცრუის სვეტები“ დაანგრიოს და სიმართლე ყველას დაანახოს.

ეს წიგნი გამოგვადგება იმისთვის, რომ ბავშვებს ცხადი მაგალითებით ვესაუბროთ ძალმომრეობითი სახელმწიფოების ბედზე; იმაზე, რომ შეუძლებელია, სიცრუესა და სისასტიკეზე აშენდეს იმ სახელმწიფოს საძირკველი, სადაც მომავალში ჩვენმა შვილებმა უნდა იცხოვრონ;  რომ ადამიანის ყველაზე დიდი მონაპოვარი თავისუფლება და სიმართლეა, რომელსაც ვერასოდეს ჩაანაცვლებს ორპირობა და ტყუილი.

„ჯელსომინო ცრუთა ქვეყანაში“ ბავშვებს დაანახებს სიმართლისა და ინდივიდუალური პასუხისმგებლობის მნიშვნელობას, რომელიც ყველას გვჭირდება და რომელიც ყველას უნდა გავუზიაროთ.

მნიშვნელოვანია, უფროსებმა ბავშვებს ვასწავლოთ კრიტიკული კითხვა, დავაფიქროთ იმაზე, რა ადვილია რეალობის დანახვა, თუ კრიტიკული თვალით შევხედავთ მოვლენებს და ობიექტურად შევაფასებთ სიცრუით დამახინჯებულ სინამდვილეს.

თუ ბავშვებისთვის ახალ საკითხავს ეძებთ, ეს წიგნი აუცილებლად მოინიშნეთ. ზოგჯერ დიდებსაც  გვჭირდება ყურადღება და დაკვირვება, რომ სიცრუის სამყაროში სიმართლის დანახვა შევძლოთ.