დღეისათვის საქართველოს სკოლებში ფართოდაა გავრცელებული მოსწავლეთა მიერ კვლევითი სამუშაოების წარმოება. საგანმანათლებლო პროცესში სულ უფრო აქტიურად ინერგება ის მეთოდები და ტექნოლოგიები, რომლებიც ეფუძნება მოსწავლეთა კვლევით სამუშაოებსა და პროექტებს, ყოველწლიურად იმართება სამეცნიერო ნაშრომების კონკურსები და კონფერენციები. ქიმია, როგორც მეცნიერება და სასწავლო საგანი, ამგვარი მოღვაწეობისათვის, ვრცელ ასპარეზს იძლევა, ამასთანავე ხელს უწყობს მოზარდთა ინტელექტის განვითარებას, საკუთარი საქმიანობისადმი შემოქმედებითი მიდგომების გამომუშავებას და მის პროფესიულ ორიენტირებას. ასევე იზრდება ქიმიის სფეროში მოსწავლეთა სამეცნიერო-კვლევითი სამუშაოების სოციალური მნიშვნელობაც. ეს შემთხვევითი არაა, რადგან თანამედროვე მსოფლიოში ადამიანისა და გარესამყაროს ურთიერთობის საკითხი სულ უფრო მწვავედ დგება.
ამიტომ სკოლის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ამოცანას მოზარდის იმ სათანადო ცოდნითა და უნარებით უზრუნველყოფა წარმოადგენს, რაც საფუძველს დაუდებს „ქიმიური“ აზროვნებისა და კულტურის ჩამოყალიბებას.
სამეცნიერო-კვლევითი სამუშაოები ხშირ შემთხვევაში მასწავლებლის ინიციატივით მიმდინარეობს. პედაგოგი მოსწავლეთა კვლევების ორგანიზატორად და ხელმძღვანელად გვევლინება. შესაბამისად, სამუშაოს შედეგებზე ძირითადად მასწავლებელი აგებს პასუხს.
ასეთი სამუშაოები, და ზოგადად მსგავსი აქტივობა, მასწავლებლისგან სპეციალურ დამატებით ცოდნასა და სამეცნიერო-კვლევითი მუშაობის გამოცდილებას მოითხოვს. ხშირად ეს გარემოება გარკვეულ სიძნელეებს ქმნის. ამიტომ დგება შემდეგი საკითხები: როგორ შევარჩიოთ თემა კვლევითი სამუშაოსათვის ისე, რომ საინტერესოც იყოს, აქტუალურიც და შეესაბამებოდეს სკოლის პროგრამას. შესაძლებელია თუ არა, მთელ სკოლაში, სხვადასხვა საგნებში, კვლევითი პროექტების ორგანიზება? მიზანშეწონილია თუ არა, სამეცნიერო-კვლევით სამუშაოებში დიდი რაოდენობით მოსწავლეთა ჩართვა, თუ მხოლოდ ცალკეული მათგანის? როგორ უნდა გაფორმდეს კვლევითი სამუშაო სწორად? როგორ დავაინტერესოთ და ვასწავლოთ მოზარდს, დამოუკიდებლად წარმართოს კვლევითი საქმიანობა და წარუძღვეს პროექტს?
საბუნებისმეტყველო მეცნიერების სფეროში, საკონფერენციოდ და საკონკურსოდ წარდგენილი ნაშრომების ანალიზისას, გამოკვეთილია მოსწავლეთა კვლევითი სამუშაოების ორგანიზების შემდეგი სახეობები:
პრობლემურ-რეფერატული შემოქმედებითი ნაშრომები, რომლებიც დაწერილია რამდენიმე ლიტერატურულ მასალაზე დაყრდნობით, რაც გულისხმობს სხვადასხვა წყაროთა მონაცემების შედარებასა და ამის საფუძველზე პრობლემური საკითხის საკუთარ ინტერპრეტაციას;
ექსპერიმენტული შემოქმედებითი ნაშრომები, რომლებიც ეფუძნება იმ ექსპერიმენტის ჩატარებას, რომელიც მეცნიერებაში აღწერილია და მისი შედეგებიც ცნობილია. ეს ნაშრომები უფრო საილუსტრაციო ხასიათისაა და წარმოადგენენ შედეგის თავისებურებების დამოუკიდებელ ინტერპრეტაციას, საწყისი პირობების ცვლილებებიდან გამომდინარე;
ნატურალისტური და აღწერითი შემოქმედებითი ნაშრომები, რომლებიც მიმართულია, რომელიმე მოვლენაზე დაკვირვებასა და მის საფუძვლიან აღწერაზე. აქ შესაძლოა იყოს მეცნიერული სიახლის ელემენტებიც. ამ სახის ნაშრომების განმასხვავებელი თავისებურებაა, კვლევის კორექტული მეთოდიკის არარსებობა;
პრაქტიკუმი (პრაქტიკული სამუშაოები)- სასწავლო დავალება, სავარჯიშო, ლაბორატორიული სამუშაო, რომელიც ხელს უწყობს, როგორც განვლილი მასალის, ასევე სასწავლო დისციპლინის პრაქტიკულ ათვისებას. ემსახურება ბუნების ამა თუ იმ კანონის ილუსტრირებას;
რეფერატი, ნაწილობრივ ძიებითი ხასიათისაა, ხოლო ფორმით სრული ნაშრომია, რომელიც წარმოადგენს შერჩეული მასალებისა და გამოქვეყნებული წყაროების ერთობლიობას, რომელიც უფრო ვრცლად ახდენს შესასწავლი პრობლემის გაშუქებას. ის გულისხმობს, დამოუკიდებლად საკითხის (პრობლემის) განხილვას, ავტორის მსჯელობების საფუძველზე, რომლებიც ლიტერატურაში მოცემულ ინფორმაციას ეყრდნობა. რეფერატი ასახავს მოსწავლის მიერ სამეცნიერო-კვლევითი სამუშაოს წარმოების უნარებს, მათი პრაქტიკაში გამოყენების ცოდნას, ასევე მოსწავლის მიერ კვლევის შედეგების წერილობით გადმოცემის უნარს. გარკვეულწილად, რეფერატი შეიძლება განვიხილოთ, სამეცნიერო მოღვაწეობის მოსამზადებელ ეტაპად;
მოსწავლეთა სამეცნიერო-კვლევითი მოღვაწეობა შემოქმედებითი სამუშაოა, რომელიც სამეცნიერო თვალსაზრისით კორექტული მეთოდიკის დახმარებით მიმდინარეობს, რომლის საფუძველზეც კეთდება ანალიზი და დასკვნები საკვლევი მოვლენის ხასიათზე. ამგვარი სამუშაოების თავისებურებაა ის, რომ შეუძლებელია წინასწარ განვსაზღვროთ კვლევის შედეგები. სამუშაო შემდეგი ეტაპებისგან შედგება: ამოცანის დასახვა, საკითხის გარშემო შესაბამისი თეორიის შესწავლა, კვლევის მეთოდის შერჩევა და მისი პრაქტიკული ათვისება, საკუთარი მასალის შეგროვება, მისი ანალიზი, განვრცობა, მეცნიერული კომენტარი და საკუთარი დასკვნები;
პროექტი არის შემოქმედებითი სამუშაო, რომელიც მიმართულია გარკვეული შედეგის მიღწევაზე, უნიკალური პროდუქტის შექმნაზე. ის გულისხმობს, დასახული ამოცანის წინასწარ განსაზღვრულ ვადებში განსაზღვრული რესურსებით შესრულებას, პროდუქტის საბოლოო ხარისხის მიმართ წინასწარ წაყენებული მოთხოვნების გათვალისწინებით.
სამუშაო შემდეგი ეტაპებისგან შედგება: კონცეფციის შემუშავება, პროექტის მიზნისა და ამოცანის, ასევე ხელმისაწვდომი და ოპტიმალური რესურსების განსაზღვრა, გეგმის შემუშავება და სამუშაოს ორგანიზება, პროექტის რეალიზაცია (ანოტაცია და აღწერა ან პრეზენტაცია). კვლევითი სამუშაოსგან განსხვავებით პროექტირება ყოველთვის პრაქტიკაზეა ორიენტირებული. ამა თუ იმ პროექტის რეალიზებისას ადამიანი არა მარტო სიახლის ძიებაშია, არამედ არსებულ პრობლემას რეალურად გადაჭრის. მას მუდმივად უწევს უამრავ გარემოებათა გათვალისწინება. პროექტის შემუშავება ჩვეულებრივ შემოქმედებითი სამუშაოა, რომელიც დამოკიდებულია ბევრ გარეგნულ გარემოებებზე. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ თეორიულად, პროექტის განხორციელება შესაძლებელია მზა სამოქმედო სქემებისა და ალგორითმების გამოყენებით.
პროექტირებისგან განსხვავებით კვლევითი საქმიანობა იმთავითვე უფრო თავისუფალი, პრაქტიკულად არარეგლამენტირებულია და არ ექვემდებარება გარკვეულ წესებს. ყველაზე თამამი ჰიპოთეზებიც კი დასაშვებია. ამიტომ ის იმპროვიზაციის უფრო მეტ საშუალებას იძლევა და მოსწავლე-მასწავლებლებში მეტი პოპულარობით სარგებლობს;
საპროექტო-კვლევითი მოღვაწეობა გულისხმობს საკუთარი კვლევების პროექტირებას, მიზნებისა და ამოცანების პირობითი გამოკვეთას, მეთოდიკის შერჩევის პრინციპის შემუშავებას, კვლევის მიმდინარეობის დაგეგმვას, მოსალოდნელი შედეგების განსაზღვრას, კვლევის შეფასებას და აუცილებელი რესურსების განსაზღვრას.
უნდა აღინიშნოს, რომ ყოველი ზემოთ ჩამოთვლილი სასწავლო სამუშაოს სახეობა, განსხვავებულ მიზანს ემსახურება. ბუნებრივია, მათი საგანმანათლებლო შედეგებიც განსხვავებული იქნება. მოსწავლეთა კვლევითი მუშაობის ორგანიზატორებმა, უნდა იცოდნენ თანამდევი დაბრკოლებების შესახებ. კარგად ესმოდეთ სასწავლო კვლევების დანიშნულება და არ გააიგივონ ის სამუშაოს სხვა სახეობებთან.
ამგვარ სამუშაოებს, ახასიათებთ გარკვეული თავისებურებები. რა განასხვავებს მოსწავლეთა კვლევით მუშაობას სამეცნიერო კვლევებისაგან? რა თავისებურებები გააჩნია სკოლაში ასეთი სამუშაოების ორგანიზებას?
ეს საკითხები არც თუ უმნიშვნელოა, რადგან ამ ბოლო დროს ქიმიის განხრით წარმოდგენილ საკონფერენციო თემებში გვხვდება ისეთებიც, როცა ძნელია განსაზღვრო, ვინ განახორციელა კვლევა – მოსწავლემ თუ დამწყებმა მეცნიერმა. სკოლაში მოსწავლეთა კვლევითი მუშაობა, არსებითად განსხვავდება პროფესიონალ მეცნიერთა სამუშაოებისგან. შევეცადოთ მათი სხვაობის აღწერა.
სკოლაში კვლევის არსი ისაა, რომ იგი სასწავლო ხასიათისაა და მიზნად არ ისახავს, რაღაც ახალი მეცნიერული ფაქტებისა და შედეგების დადგენას, როგორც ეს „დიდ მეცნიერებაში“ ხდება. თუმცა გამოცდილებამ აჩვენა, რომ მოსწავლეთა აღმოჩენები ზოგჯერ საკმაოდ საინტერესოა პროფესიონალური თვალსაზრისითაც. სასწავლო კვლევითი მუშაობის მთავარ მიზანს პიროვნების განვითარება და თვითრეალიზაცია წარმოადგენს, რაც მოზარდს საკუთარი თავის ძიებასა და თავისი შესაძლებლობების ობიექტურად შეფასებაში ეხმარება. ავითარებს დამოუკიდებლობას, რაც საფუძველს ქმნის მოსწავლის მიერ ახალი ცოდნის ძიებისათვის, სოციალური აქტივობისა და კომუნიკაბელურობისათვის. ასწავლის საკუთარი აზრის მკაფიოდ ჩამოყალიბებას, ააქტიურებს მეხსიერებას, ლოგიკასა და ფართო წარმოსახვით აზროვნებას. აყალიბებს კვლევისათვის საჭირო ჩვევებს და ახდენს კვლევითი აზროვნების უნარის ინიცირებას.
პედაგოგი ამ შემთხვევაში კონსულტანტის როლშია და უნდა ახსოვდეს, რომ სამუშაო პროცესში მოსწავლისთვის ყველაზე მთავარია, დამოუკიდებლად დაეუფლოს ცოდნის მოპოვების მეთოდს და განიცადოს საკუთარი აღმოჩენის სიხარული.
პედაგოგს ნათლად უნდა ჰქონდეს წარმოდგენილი მოსწავლეთა სამეცნიერო-კვლევითი სამუშაოს მიზანი და ამოცანა. ამ შემთხვევაში ის შეძლებს სწორად წარმართოს პედაგოგიური საქმიანობა და სასურველი შედეგიც მიიღოს.
სკოლაში კვლევების ორგანიზების შესახებ მომდევნო სტატიაში ვისაუბრებთ.
