“I smell the fields and the trees. And the water. The air is sweet. It smells like when Caddy was here.”
“I couldn’t smell it. I couldn’t smell it anymore.”
„ხმაური და მძვინვარება“, უილიამ ფოლკნერი.
აუტიზმისა და ყნოსვითი ჰიპერმგრძნობელობის შესახებ სტატიისაგან განსხვავებით, ამ წერილში აუტიზმისა და ყნოსვის დისფუნქციის — ანოსმიის[1] — შესახებ ვისაუბრებ, ლიტერატურული შთაგონების წყარო კი ისევ უილიამ ფოლკნერის ბენჯამენი იქნება, რომანიდან — „ხმაური და მძვინვარება“, ჩემთვის გაცნობის დროიდან მრავალმხრივ განსაკუთრებული პერსონაჟი, რომლითაც სტუდენტობის დროიდან დავინტერესდი[2], ჯერ კიდევ მაშინ, ვიდრე პირისპირ გავიცნობდი მსგავსი შეგრძნებების ადამიანებს. ბენჯის განცდების გაგება თითქმის ყველას უჭირს, „იდიოტს“ ეძახიან, მის გარშემომყოფთაგან ვერავინ ხვდება, რომ სამყაროს განსხვავებულად აღიქვამს, რაშიც ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი კოგნიტური არხი — ყნოსვა — ეხმარება. სუნი მისთვის კონკრეტულ მოგონებასთან დამაკავშირებელი ძალაა, კვანძია, რომელიც აერთიანებს დროსა და ემოციას. თითქოს მასში ემოციის სიმძაფრე ყნოსვის სიმძაფრესაც იწვევს. ხოლო როცა კარგავს დაცულობის შეგრძნებას, პანიკაშია ან ემოციურად განადგურებულია, თითქოს ყნოსვის სენსორული არხი მთლიანად ეთიშება და, ასეთ შემთხვევაში, ამბობს, რომ მასში სუნის შეგრძნება გაქრა — “I couldn’t smell it” — არა იმიტომ, რომ ფიზიოლოგიურად არ შეუძლია, არამედ იმიტომ, რომ მისი ცნობიერი „გათიშულია“. ეს შეიძლება ჩაითვალოს სიმბოლურ ანოსმიად, ვერ გრძნობს იმას, რაც ადრე აკავშირებდა რეალობასა ან წარსულთან, განსაკუთრებით, როცა მისი ფსიქიკა მტკივნეული მოგონებების დაბლოკვას ცდილობს. მეორე მხრივ, ბენჯამენისთვის სუნი თითქოს დროის მანქანაა, სუნის გარეშე, თითქოს დროში დეზორიენტირებული ხდება, აღარ იცის, წარსულშია თუ აწმყოში, ბენჯის მთელი სამყარო ინგრევა იმ წამიდან, როცა კედის სუნს ვეღარ გრძნობს, იგი ერთდროულად კარგავს უსაფრთხოების, სიყვარულის, სითბოს შეგრძნებებს, ცარიელდება და ნადგურდება (“Caddy’s smell is gone, and I can’t smell it”).
დიახ, გენიალური მწერალია უილიამ ფოლკნერი, რომელიც იშვიათი მწერლური ალღოთი აგნებს პიროვნების ფსიქიკური მდგომარეობის სენსორულ მეტაფორას, გამოხატულს ყნოსვითი იდენტიფიკაციის დეფიციტით, რომელიც, როგორც მიიჩნევენ, მუდმივად შეინიშნება აუტიზმის, ყურადღების დეფიციტის, ჰიპერაქტიურობის სინდრომის და ობსესიურ-კომპულსიური აშლილობის დროს. ასევე მიიჩნევენ, რომ სუნების ამოცნობისა და დასახელების აშკარა სირთულეებმა შეიძლება გამოიწვიოს სირთულეები სოციალურ სიტუაციებსა და კომუნიკაციაში.
ამ მდგომარეობებში ყნოსვითი დისფუნქციით გამოწვეული კოგნიტური პრობლემები ცხადყოფს, რომ ყნოსვითი დეფიციტის გაგება მნიშვნელოვანია დამხმარე სტრატეგიების შემუშავებისთვის. აუტიზმისა და მასთან დაკავშირებული დარღვევების დროს ყნოსვითი დისფუნქციის მოგვარებით, მხარდამჭერ პირებს შეუძლიათ, უკეთესად შეუწყონ ხელი ამა თუ იმ მდგომარეობის პირთა საერთო სენსორულ განვითარებასა და კოგნიტურ ფუნქციონირებას.
კორელაცია აუტიზმის სიმპტომების სიმძიმესთან
როგორც ცნობილია, აუტიზმის სპექტრის აშლილობები (ასა) ხასიათდება მხედველობის, ტაქტილური და სმენითი სისტემების ატიპიური სენსორული ფუნქციონირებით[3]. აუტიზმის სპექტრის აშლილობებს ახასიათებს, როგორც სოციალური კომუნიკაციისა და სოციალური ურთიერთქმედების დეფიციტი, ასევე — ქცევის სტერეოტიპული, შეზღუდული, განმეორებადი ნიმუშები, მათ შორის: ატიპიური მეტყველება და მოძრაობები, ასევე, ატიპიური სენსორული ქცევა (ამერიკის ფსიქიატრიული ასოციაციის დიაგნოსტიკური და სტატისტიკური სახელმძღვანელო, მეხუთე გამოცემა, DSM-5). ეს სიმპტომები ზღუდავს და აფერხებს ყოველდღიურ ფუნქციონირებას.
სუნის ამოცნობის დარღვევასა და სოციალურ დეფიციტს შორის კავშირი შესამჩნევია აუტისტ ბავშვებში. აუტიზმის დროს ყნოსვითი დისფუნქცია მნიშვნელოვნად მოქმედებს აშლილობასთან დაკავშირებული სხვადასხვა სიმპტომების გამოვლინებასა და სიმძიმეზე. ამ კორელაციის გაგება დაეხმარება მშობლებსა და მზრუნველებს ყოველდღიურ ცხოვრებაზე მისი გავლენის გაცნობიერებაში.
სუნის ამოცნობის სიძნელეების მქონე ბავშვებს, თანატოლებთან შედარებით, ხშირად უფრო სერიოზული სირთულეები აქვთ სოციალურ კონტექსტში. ეს ურთიერთობა ნაკლებად გამოხატულია სენსორული დამუშავების დარღვევის მქონე ბავშვებში, რაც მკაფიოდ მიუთითებს იმაზე, თუ როგორ ურთიერთქმედებს ყნოსვითი დისფუნქცია, სახელდობრ, აუტიზმთან. სპეციალისტები მიუთითებენ, რომ აუცილებელია კონკრეტული სენსორული პრობლემების იდენტიფიცირება. ამის გარეშე, შეიძლება გამწვავდეს სოციალური სირთულეები აუტიზმის სპექტრში. იმის აღიარებამ, რომ ეს სენსორული დეფიციტი მნიშვნელოვან როლს თამაშობს აუტიზმის მქონე პირთა სოციალურ ფუნქციონალურობაში, შეიძლება გამოიწვიოს დროული და მორგებული ჩარევა, ასევე — დამხმარე სტრატეგიების შემუშავება მათი ყოველდღიური ცხოვრების გასაუმჯობესებლად.
აუტიზმის სპექტრის აშლილობის მქონე პირებს ხშირად აღენიშნებათ ყნოსვითი დამუშავების დარღვევები, თუმცა, მაინც მიიჩნევენ, რომ ჯერჯერობით, ნაკლებად არის შესწავლილი აუტისტური სპექტრის პაციენტებში ყნოსვითი ცვლილებები, თუმცა მკვლევრები ცდილობენ ამ ცვლილებების ნერვულ დონეზე შესწავლას. მაგალითად, მათ ორფაზიან კვლევაში გამოიკვლიეს აუტიზმის მქონე 18 ზრდასრული და 18 ნეიროტიპური საკონტროლო ჯგუფი. მონაწილეებს თავდაპირველად ჩაუტარდათ სუნის ზღურბლის და სუნის იდენტიფიკაციის ტესტი. შემდეგ, გადაიღეს ყნოსვითი ბოლქვის სტრუქტურული მაგნიტურ-რეზონანსული (MR) გამოსახულებები და ჩატარდა ფუნქციური MR ვიზუალიზაციის ყნოსვითი კვლევა. აუტისტ პირებში აღინიშნა სუნის ზღურბლის და სუნის იდენტიფიკაციის შემცირებული ფუნქცია; ამას თან ახლდა პირიფორმული ქერქის შედარებით შემცირებული აქტივაცია. გამოიკვეთა, რომ აუტიზმის დროს ყნოსვის ცნობილი ცვლილებები პირველადი ყნოსვითი ქერქიდან იღებს სათავეს.
აუტიზმის დროს ყნოსვითი დისფუნქციის უფრო დეტალური შესწავლა
კვლევები მიუთითებს, რომ ამ პირებს აქვთ შემცირებული დისკრიმინაციის ქულები, რაც ნიშნავს, რომ მათ უჭირთ სხვადასხვა სუნის ეფექტურად გარჩევა. მიუხედავად იმისა, რომ ასა-ში ატიპიური სენსორული ფუნქციონირება ბოლო ათწლეულის განმავლობაში კარგად არის დოკუმენტირებული ვიზუალური (Simmons 2009), ტაქტილური (Puts 2014) და სმენითი (O’Connor 2012) სისტემებისთვის, ასა-ში ყნოსვა ჯერ კიდევ არასაკმარისად არის შესწავლილი, მიუხედავად იმისა, რომ ორ კვლევაში ექსპერიმენტულად დადასტურდა გარემოს სუნის სიგნალების მნიშვნელობა ასდ-ის მქონე ბავშვების სოციალური და კოგნიტური განვითარებისთვის. პარმა და სხვებმა (2013) აჩვენეს, რომ ავტომატური იმიტაცია — მნიშვნელოვანი სოციალური უნარი, რომელიც ასა-ს დროს დაქვეითებულია — ასა-ს მქონე ბავშვებში გამოწვეული იყო ობიექტისკენ მიწვდომის მოქმედების დავალებით, როდესაც ობიექტი ბავშვის დედის სუნთან იყო დაკავშირებული. მეორე კვლევაში, ვუმ და ლეონმა (2013) (იხ. აგრეთვე ვუ და სხვ. [2015]) აუტიზმის სპექტრის აშლილობის მქონე 3-დან 12 წლამდე ასაკის ბავშვები ყოველდღიურად ყნოსვითი/შეხებითი სტიმულაციის, სენსორული და კოგნიტური ვარჯიშების (გამდიდრების ჯგუფი) და სტანდარტული პროცედურების (საკონტროლო ჯგუფი) ჯგუფში ჩაატარეს.
6-თვიანი გამდიდრების შემდეგ, აუტიზმის სიმძიმე (შეფასებულია ბავშვობის აუტიზმის შეფასების შკალით) მნიშვნელოვნად დაბალი იყო „გამდიდრების ჯგუფში“, ვიდრე — „საკონტროლო ჯგუფში“.
ამ ორი იმედისმომცემი სამეცნიერო კვლევის გარდა, ამ პოპულაციაში ყნოსვითი ფუნქციის დამახასიათებელ რამდენიმე კლინიკურ და სამეცნიერო ანგარიშში არსებული ვარაუდები მიუთითებს, რომ აუტიზმის სპექტრის აშლილობის მქონე პირებს ყნოსვითი სტიმულებზე ატიპური რეაქციები აქვთ. (Bennetto et al. 2007; Schecklmann et al. 2013; Martin and Daniel 2014; Rozenkrantz et al. 2015; Endevelt-Shapira et al. 2018), თუმცა კვლევები ხშირად არ ემთხვეოდა ერთმანეთს. მაშინ როდესაც სამ კვლევაში სუნის აღმოჩენის უნარი შედარებადი იყო აუტიზმის სპექტრის აშლილობის მქონე მოზრდილებში საკონტროლო ჯგუფთან შედარებით.
(Suzuki et al. 2003; Tavassoli and Baron-Cohen 2012; Galle et al. 2013; Addo et al. 2017), კიდევ ერთმა კვლევამ აჩვენა, რომ აუტიზმის სპექტრის აშლილობის მქონე პაციენტებში სუნის უკეთესად აღქმა დაფიქსირდა.
ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი, რომელიც კვლავ გამოსაკვლევია, არის ნეირონული მექანიზმები, რომლებიც საფუძვლად უდევს ყნოსვის აღქმის ასეთ განსხვავებებს აუტიზმის სპექტრის აშლილობის მქონე პაციენტებში, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ: რა ყნოსვითი სისტემის სპეციფიკურობას ავლენს ეს პოპულაცია? ეს კვლევა მიზნად ისახავდა ამ საკითხის შესწავლას სამი კვლევით. პირველ რიგში, შეადარეს ყნოსვითი შესრულება, როგორც სენსორულ, ასევე — კოგნიტურ დონეზე (ანუ სუნის ზღურბლის და სუნის იდენტიფიკაციის ამოცანები) აუტიზმის სპექტრის აშლილობის მქონე ზრდასრულთა ნიმუშსა და საკონტროლო ჯგუფს შორის. მეორეც, ნეირონული განსხვავებები გაანალიზდა სხვადასხვა დამუშავების დონეზე, ყნოსვითი ბოლქვიდან (OB) უფრო ცენტრალურ ყნოსვით უბნებამდე, მათ შორის, წინა და უკანა პირიფორმული ქერქიდან, ამიგდალადან და ორბიტოფრონტალურ ქერქამდე (OFC), რომლებიც კლასიკურად ნაჩვენებია, რომ აქტიურდება სუნის აღქმის დროს ტვინის ვიზუალიზაციის კვლევებში (Soubert 2013). ფუნქციური მაგნიტურ-რეზონანსული ტომოგრაფია (fMRI) გამოყენებული იქნა აუტიზმის სპექტრის აშლილობის მქონე პირებში ფუნქციური ყნოსვითი სისტემის სპეციფიკურობის შესასწავლად. ეს შესაძლებელი იყო ისეთ ადგილებში, როგორიებიცაა პირიფორმული ქერქი, ამიგდალა და OFC. თუმცა, რადგან OB-ს მცირე ზომა ზღუდავს ადამიანებში ფუნქციურ კვლევას, ყურადღება გამახვილდა ამ ტვინის სტრუქტურის ანატომიურ განსხვავებებზე; ამიტომ, შეადარეს OB-ს ანატომიური სტრუქტურა (მიზანი 2) და პირიფორმული ქერქის, ამიგდალისა და OFC-ის ფუნქციური სუნით გამოწვეული აქტივობა (მიზანი 3) აუტიზმის სპექტრის აშლილობის მქონე პირთა სტრუქტურას.
ამ სფეროში ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა აუტიზმის სპექტრის აშლილობის დროს სტრუქტურული და fMRI მონაცემების შედეგების ჰეტეროგენულობა (Anagnostou and Taylor 2011; Dichter 2012) და თანხვედრა იმ ფაქტთან, რომ არსებობს როგორც მოცულობის ანომალიები, ასევე — ატიპიური ფუნქციური აქტივაცია (ზოგიერთ უბანში შემცირებული, ზოგიერთში — გაზრდილი). გარდა ამისა, მათ აჩვენეს გაზრდილი მიკერძოების ქულები ზღურბლზედა ამოცნობისას, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს სირთულეები განსაკუთრებით ინტენსიური ან უსიამოვნო სუნის იდენტიფიცირებისას.
დამატებითი აღმოჩენაა ის, რომ აუტისტ პირებს შეიძლება ჰქონდეთ გაზრდილი ინტენსივობის შეფასების ქულები, როდესაც ისინი გარკვეულ სუნებს უფრო ინტენსიურად აღიქვამენ, ვიდრე სინამდვილეშია. გარდა ამისა, მათი უნარი, შეაფასონ უსიამოვნო სუნის სასიამოვნოობა, ხშირად დაქვეითებულია.
მაგალითად, რაც ბევრისთვის შეიძლება უსიამოვნო სუნად ჩაითვალოს, შეიძლება არ გამოიწვიოს იგივე რეაქცია აუტიზმის მქონე ადამიანებში.
ანალოგიურად, ისეთივე სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია იმის გაცნობიერება, თუ როგორ მოქმედებს სხვა გარემო ფაქტორები, როგორიცაა განათება, სენსორულ გამოცდილებაზე. ყნოსვითი დისფუნქცია აუტიზმის მქონე პირებისთვის მნიშვნელოვანი და ხშირად უგულებელყოფილი გამოწვევაა. საერთო სურნელების ამოცნობის სირთულეებიდან დაწყებული, სუნების ინტენსივობისა და სასიამოვნოობის არასწორად შეფასებით დამთავრებული, ამ სენსორულ განსხვავებებს შეუძლია იმოქმედოს ყოველდღიურ რუტინაზე, სოციალურ ურთიერთობებსა და საერთო კეთილდღეობაზე.
გამოყენებული წყაროები:
- https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7348741
- https://molecularautism.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13229-016-0070-3
4. https://www.stridesaba.com/olfactory-dysfunction-in-autism/5. https://academic.oup.com/chemse/issue/43/8
[1]https://www.medgeo.net/2012/11/03/%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%9D%E1%83%A1%E1%83%9B%E1%83%98%E1%83%90-5/
[2] ნანა გუბელაძე, მარიამ გოდუაძე, უილიამ ფოლკნერის რომანის „ხმაური და მძვინვარება“ სიტუაციშრ–სტრუქტურული კვლევის ზოგიერთი ასპექტი, ქუთაისი, 2006. https://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/457781/1/AmerikuliLiteraturaDaQartulAmerikuliUrtiertobebi.pdf
[3] https://academic.oup.com/chemse/article/43/8/627/5096883
