მახსოვს, 2016 წლის შავ პარასკევს სტამბოლში ვიყავი და ტაქსიმზე ვსეირნობდი. უბრალოდ ასე დაემთხვა, თორემ არცერთ მაღაზიაში არ შევსულვარ, რაღაც ნამეტანი მჩატე ჯიბეებით მომიწია წასვლა. ჩემი ყურადღება ხმაურმა და ყვირილმა მიიპყრო. ტრადიციულ მუსლიმანურ სამოსში (აქ თავსაბურავებს ვგულისხმობ) გამოწყობილი ქალბატონები ხმამაღლა გამოხატავდნენ აღშფოთებას – რას ჰგავს ეს, რომ ჩვენი რელიგიით გამორჩეულ პარასკევს, შავად იხსენიებთო.
აღარ გავჩერებულვარ და არც ვიცი, აუხსნეს თუ არა, რომ ეს უბრალოდ ამერიკიდან შემოსული მარკეტინგული ხრიკი იყო.
შავი პარასკევი ამერიკული ტრადიციაა, რომელიც შემდეგ სხვა ქვეყნებშიც გავრცელდა. ზოგიერთ ქვეყანაში, სადაც შავი პარასკევია, მადლიერების დღეს არც კი აღნიშნავენ. თუმცა კალენდარულად ის სწორედ მადლიერების დღეს უკავშირდება. მადლიერების დღე, ამერიკის გარდა, კიდევ კანადაში და ირლანდიაშიც აქვთ. ჰოდა, შავი პარასკევი მადლიერების ხუთშაბათს მოსდევს.
საერთოდ, კათოლიკეები რაღაც დღეებში ღმერთს განსაკუთრებულ მადლობას სწირავდნენ ხოლმე და ეს განსაკუთრებული გულმოდგინებით კეთდებოდა. ტრადიცია მე-11 საუკუნიდან იღებს სათავეს. განსაკუთრებით ბებერ ინგლისში პურიტანები გამოირჩეოდნენ მადლობით – შავი ჭირი დასრულდებოდა და სამადლობელ ლოცვებს ამბობდნენ; გვალვა გადავიდოდა და კვლავ მადლობას იხდიდნენ და ა.შ. ჰოდა, როდესაც პურიტანები ხომალდ „მეილფლაუერით“ ოკეანის გაღმა გადავიდნენ, ახალ მიწაზე ზამთარი დიდი გაჭირვებით გადაიტანეს. ამიტომ, შემდგომ წელს, კარგი მოსავლის აღებისთანავე, სამადლობელი ლოცვები აღავლინეს. წერენ, ლოცვებთან ერთად, სამდღიანი ლხინი მოაწყვეს და ადგილობრივი ინდიელებიც დაპატიჟესო. ეს ახალ კონტინენტზე ჩატარებული პირველი მადლიერების დღე გახლდათ.
J.A. Brownscombe: The First Thanksgiving at Plymouth, 1914
სურათი აღებულია შემდეგი გვერდიდან: https://growthrocks.com/blog/black-friday-history-facts/
ასე წერენ… არადა, ისტორიკოსები ეჭვის ქვეშ აყენებენ – იმ პირველი მადლიერების დღის ლხინზე ინდიელები საერთოდ იყვნენ თუ არაო. თუ – კი, ალბათ იმიტომ, რომ სროლის ხმა გაიგონეს და ცნობისმოყვარეობის გამო მივიდნენ, რა ხდებაო. თუმცა, ეტყობა რაღაც სუფრა მაინც გაიშალა და მას შემდეგ (1621 წლიდან) ეს დღესასწაული ამერიკაში ყოველწლიურად იმართება. მაგიდის გარშემო მოკალათებული ოჯახის წევრები და მეგობრები ამბობენ, რის გამო არიან გასული წლის მადლობლები. ჯორჯ ვაშინგტონმა 1789 წელს ეს დღე სახელმწიფო დღესასწაულად აქცია. მას აღნიშნავენ ყოველთვის ხუთშაბათობით და შემდეგ ორშაბათამდე ისვენებენ. თუმცა, ეს დასვენება ვაჭრობის თანამშრომლებს არ ეხება, რადგან მომდევნო დღე –
„შავი პარასკევია“….
მეოცე საუკუნის დასაწყისში ნიუ-იორკის დიდმა უნივერსამებმა მადლიერების დღეს სარეკლამო აღლუმები წამოიწყეს, შედეგად კი მეორე დღეს, ანუ პარასკევს ხალხის დიდი ნაკადი მიიჩქაროდა ხოლმე მისკენ. ჰოდა, პარასკევის ფასდაკლების იდეაც ნელ-ნელა დამკვიდრდა.
თავად ტერმინი „შავი“ სამოციან წლებს ეკუთვნის. ჰყვებიან, რომ „შავი პარასკევი“ ჯერ კიდევ მე-17 საუკუნიდან მოდის, როდესაც პარასკევობით მონებს ფასდაკლებით ყიდდნენ. ხვნა-თესვის სეზონი სრულდებოდა და ზედმეტ მონებს პლანტატორები თავიდან იცილებდნენ. თუმცა ეს ვერსია არ ჰგავს სიმართლეს.
კიდევ ამბობენ, ამ დღეს ხალხი ავადმყოფობას იგონებდაო და სამსახურის ნაცვლად მაღაზიებში დარბოდაო. ჰოდა, მათმა დამქირავებლებმა ამ დღეს „შავი“ დაარქვესო.
ესეც გამოგონილია.
სინამდვილეში, ტერმინი „შავი პარასკევი“ ფილადელფიელი პოლიციელებიდან იღებს სათავეს. სამოციანი წლები ფილადელფიაში, მადლიერების დღის მეორე დღეს ფლოტისა და ჯარის გუნდებს შორის ფეხბურთში მეგობრული მატჩი ტარდებოდა. მოდიოდა ბევრი გულშემატკივარი. ამიტომ, ფილადელფიის ქუჩებში საოცრება ხდებოდა. ხალხის ერთი ნაწილი ფეხბურთზე გარბოდა, მეორე – მაღაზიებში. იყო კინკლაობა, ჩხუბი. პოლიციამ პარასკევსაც შავი უწოდა და მომდევნო შაბათიც შავიაო, დაასკვნა. მოგვიანებით იყო სახელების შეცვლის მცდელობა – დიდი პარასკევი და დიდი შაბათი. ოღონდ, ხალხში ვერ დამკვიდრდა და ყველაფერი ისევ „შავად“ დარჩა.
სურათი აღებულია შემდეგი გვერდიდან: https://growthrocks.com/blog/black-friday-history-facts/
სურათი აღებულია შემდეგი გვერდიდან: https://www.businessinsider.com/scary-black-friday-photos-2018-11
ოთხმოციან წლებში კიდევ ახალი ტრადიცია გამოჩნდა და ზოგიერთი მაღაზია ღამის 12 საათიდან იწყებდა გაყიდვებს. გადარეული ხალხიც ღამე ძილის ნაცვლად ყუთებით და პაკეტებით აქეთ-იქეთ დარბოდა.
ამ წერილში აქეთ-იქეთ არ ვირბენთ, არც ღამე ჩავატარებთ ცდებს. უბრალოდ, ისეთ რეაქციებს გავიხსენებთ,
სადაც…
დიახ, მართალი ბრძანდებით, სადაც შავი ფერის პროდუქტს მივიღებთ. შავი პარასკევის წინა ორშაბათ-ხუთშაბათის გაკვეთილებზე ჩასატარებლად გამოდგება.
- სპილენძის (II) ჰიდროქსიდის თერმული დაშლით შავი ფერის სპილენძის (II) ოქსიდი მიიღება.
2Cu(OH)2 → CuO(შავი)+H2O;
- მანგანუმ (IV) ოქსიდის წარმოქმნა კალიუმის პერმანგანატის დაშლით;
2KMnO4 → K2MnO4(მწვანე)+MnO2(შავი)+O2
- რკინის სულფიდის წარმოქმნა
FeSO4+Na2S⟶FeS (შავი)+Na2SO4
- ტყვიის დიოქსიდისგან შავი ფერის ტყვია წარმოიქმნება, თუმცა, ეს რეაქციები ჩასატარებლად სახიფათოა და მოვერიდოთ:
PbO2+2H2⟶Pb (შავი)+2H2O
2PbO2+C=2Pb (შავი)+CO2
- შავი ფერის მანგანუმის დიოქსიდი ასევე შეგვიძლია კატალიზატორადაც გამოვიყენოთ და წყალბადის პეროქსიდი დავაშლევინოთ.
ამ რეაქციას ქიმიკოსები ხუმრობით უწოდებენ – „ჯინი ბოთლში“, რადგან კოლბიდან ჟანგბადი ჯინივით ამოვარდება ხოლმე. ჩატარებისას ფანჯარასთან ახლოს დაიჭირეთ კოლბა, რადგან მანგანუმის დიოქსიდი თავის სურნელს აფრქვევს. თუმცა, ეს სწორედაც, რომ ხუთშაბათს ჩასატარებელი ექსპერიმენტია, რადგან კოლბიდან ამოსულ ჯინს, მეორე დღის „შავი პარასკევის“ კარგი ფასდაკლება შეგიძლიათ სთხოვოთ.