ლაიბნიცის სამეცნიერო მემკვიდრეობა ძალიან მრავალფეროვანია: ალგებრული კალკულაცია გინდათ თუ ლოგიკური დასკვნის ფორმები, ნატურალური მაგია თუ კაბალას სიბრძნე; დავამატოთ ამას იურისპრუდენცია, პოლიტიკური თეორია, დიპლომატია, სამთო მომპოვებელი მრეწველობა, პოეზია და მუსიკა, ინჟინერია, გეოლოგია, არქეოლოგია, ისტორია, სინოლოგია და ა.შ. იგი, უბრალოდ, ახალი დროის ინტელექტუალი კი არ იყო, არამედ შეიძლება აღორძინების ეპოქის მოაზროვნედ ჩაითვალოს, რომელმაც სცადა, სიტყვა ეთქვა კულტურის თითქმის ყველა სფეროში. ესაა მისი უნივერსალიზმი და ასე ხედავდა მას მისი მფარველი გერმანული ელიტა.
ვერანაირად ვიტყვით, რომ უნივერსალური ენის აგების პროექტი ლაიბნიცის ორიგინალურობის ნაყოფია. ამ ზოგადადამიანური ენის რეკონსტრუქცია ახალი დროის მრავალი ავტორისთვის იყო მნიშვნელოვანი. ამიტომ ლაიბნიციც თავისი ამ მხრივ გაწეული შრომით ფართო მეცნიერულ თანამაგობრობასა და წრეებში ჩაერთო.
უნივერსალური ენის კონსტრუირების ამოცანა მე-17 საუკუნეში მეტად და მეტად საკვლევი გახდა, ვიდრე ამ კვლევების მეტნაკლებად წარმატებულმა ფუნდამენტმა დასახული მიზნების უტოპიურობა და არაადეკვატურობა არ წარმოაჩინა. ერთადერთი დადებითი შედეგი იყო ენის გაცილებით ღრმა და რთული სტრუქტურების ექსპლიკაცია (პირობითი ნიშნების, სიმბოლოების ასახსნელი ტექსტი), ვიდრე ეს ამ საუკუნის ზედაპირულ განწყობას წარმოედგინა.
რამ გამოიწვია მე-17 საუკუნეში ასეთი დაინტერესება უნივერსალური ენით? მეცნიერების, განსაკუთრებით კი, საბუნებისმეტყველო მეცნიერების განვითარების თანამდევი იყო ლათინური ენის მაგივრად ნაციონალური სამეცნიერო ენების ინტენსიური გამოყენება. წამოიჭრა მეცნიერთა შორის საერთაშორისო კომინიკაციის პრობლემა, რადგან დეგრადაციის, კვდომის გზაზე დამდგარი ლათინური ვეღარ ასრულებდა სამეცნიერო საზოგადოების ურთიერთკონტაქტისა და შრომებისთვის გამოსაქვეყნებლად ყველა ევროპელი ინტელექტუალისთვის გასაგები ენის ფუნქციას.
უნივერსალური ენის აგებისთვის ევპროპელი სწავლულების ძიებაში გამოიკვეთა სამი ძირითადი მიმართულება;
- ეს მიმართულება მიზნად ისახავდა ჩაწერის უნივერსალური სისტემის შემოღებას. იდეაში, ეს ქარაქტერებს (წარმოდგენილ ციფრულ აღნიშვნებს) უნდა გამოესახათ –რეალური ობიექტებიც და ადამიანთა აზრებიც ამ ობიექტების შესახებ. ასევე, ქარაქტერებს უნდა შეედგინათ არა ახალი ენობრივი სისტემა, არამედ მხოლოდ ჩაწერის ახალი სახე, რომელიც იქნებოდა უნივერსალური, ანუ მას ყველა ნაციონალურ ენაზე წაიკითხავდნენ. ეს თვალსაზრისი ენობრივ სიმბოლოებს რეალური საგნების ანალოგიით წარმოადგენდა;
- ეს პროექტი ახალი ენის კონსტრუირების საჭიროებას განიხილავდა; – ეს ენა უნდა გამხდარიყო, რაღაცა, ესპერანტოს მსგავსი, მთელი თანმხლები ატრიბუტიკით. მისი შემუშავებისას უნდა გაეთვალისწინებინათ ევროპული ენების ბუნებრივი სტრუქტურა, რომელიც შეასრულებდა ერთგვარი მოდელის როლს ახალი ენის კონსტრუირების პროცესში;
- მესამე ვერსია ფილოსოფოსებისა და ლინგვისტების განსაკუთრებული ყურადღების საგანი გახდა, ეს ლიტერატურაში „ფილოსოფიური ენის“ სახელითაა ცნობილი. ამ პროეტს ჰქონდა მრავალრიცხოვანი ვარიაციები და გულისხმობდა რეალობის მეცნიერულ გააზრებას, დაფიქსირებას, ობიექტთა კლასიფიკაციასა და რეპრეზენტაციას იკონური (ხატოვანი) ტიპის გამოთქმებში. ეს უკანაკნელნი, თავის მხრივ, რაოდენობრივად შესაბამისნი, თანხვედრილნი იქნებოდნენ ცნებების რაოდენობასთან. გამოთქმებს, ამავე დროს, უნდა გამოეხატა თვისებები და დაეფიქსირებინა ცნება-ობიექტების ადგილი ენობრივ იერარქიაში.
შემუშავებული იყო ამ ტიპის ენის სრულყოფილი მოდელები, ე.წ. ფილოსოფიური გრამატიკის აღწერით.
უნივერსალური ენის ჩინური მოდელი
უნივერსალური ენის აგების შესაძლებლობების ანალიზისას ჩამოყალიბდა რამდენიმე კონკრეტული მოდელი, რომელთა შორისაა ჩინური, ბაზისური ენობრივი მოდელი და მისი ორიენტირი ჩინური დამწერლობა იყო.
ჩინური აზროვნებით ფრენსის ბეკონი იყო დაინტერესებული, მაგრამ არა მარტო იგი, – სხა ევროპელი მოაზროვნეებიც.
ევროპულმა საზოგადოებამ ჩინეთს მას შემდეგ მიაგო ყურადღება, რაც იქ პორტუგალიელებმა ჩააღწიეს, 1560 წელს. 1588 წელს კი გამოიცა ხოსე დე აკოსტას შრომა „ინდიელთა მორალური და ბუნებრივი ისტორია“, რომელშიც ერთ-ერთ მნიშვნელოვან საკითხად იყო ჩინური ანბანის აღწერა. ამ ნაშრომით ევროპელებმა გაიგეს, რომ ჩინურ ანბანში ასოები კი არა, იეროგლიფი/სიმბოლოებია, როგორებსაც, ვთქვათ, ასტრონომები იყენებენ სხვადასხვა პლანეტის აღსანიშნად. ეს სიმბოლოები, ევროპელთა აზრით, პირდაპირ ობიექტებს, ცალკეულ საგნებს აღნიშნავდნენ. როგორც, მაგალითად, სხვადასხვა ენაზე მოსაუბრე ევროპელები ერთნაირად აღიქვამდნენ არაბულ ციფრებს, ასევე სხვადასხვა დიალექტზე მოლაპარაკე ჩინელები თავ-თავიანთ დიალექტზე კითხულბდნენ ჩინურ დამწერლობას. იმავე დამწერლობის შესატყვისი ფორმით ჩინეთში საუბრობდა მხოლოდ მანდარინების ვიწრო წრე, მსგავსად იმისა, როგორც ბერძნულსა და ლათინურს იყენებდნენ ევროპის ინტელექტუალთა ვიწრო წრეებში.
ჩინური დამწერლობის შესახებ მნიშვნელოვანი წერილის ავტორი იყო იტალიელი წარმოშობის იეზუიტი, 1615 წელს ჩინეთში იეზუიტების ორდენის დამაარსებელი, მატეო რიჩი. ხოლო მისი ტრაქტატის ზეგავლენით მეორე იეზუიტი, ჰოლანდიელი სწავლული, ჰერმანუს ჰუგო უფრო უფრო საქმიანად შეუდგა უნივერსალური ენის პროეტზე მუშაობას და ევროპაში ჩაწერის ახალი სისტემის შემოტანას. თუმცა ამ უკანასკნელის არგუმენტაცია დიდი ორიგინალურობით არ გამოირჩეოდა; ჰუგოს აზრით, რამდენადაც საგნები (სიტყვაზე, მაგიდა, სკამი და ა.შ.) ყველა ადამიანისთვის ერთგვარია, შესაბამისად კი, ისინი ერთნაირი კონცეპტებით გამოიხატება, საჭირო იყო მხოლოდ უნიფიცირებული (გაერთიანებული, საერთო ნორმებზე გადაყვანილი) ჩაწერის სისტემის შემოტანა, რომელიც არა მარტო კომუნიკაციისთვის იქნებოდა ხელსაყრელი, არამედ მეცნიერული კვლევების შედეგების დასაფიქსირებლადაც. თუმცა არც ჰერმანუს ჰუგო და არც მისი აქტიური მხარდამჭერი, კიდევ ერთი ჰოლანდიელი სწავლული, გერარდუს იოანეს ვოსიუსი, არ მიიჩნევდნენ ახალი დამწერლობის შემოტანისას გადაულახავ წინააღმდეგობად იმ უხერხულობას, ჩინურ დამწერლობას თან რომ ახლდა: სიმბოლოების უზომოდ დიდ რაოდენობა, რომლებიც არანაკლები სირთულისაა სასწავლად, ვიდრე რომელიმე უცხო ენა.
აქვე უნდა მოვიყვანოთ ათანასიუს კირხერის ნაშრომი „Cina monumentis“, რომელშიც გარდა ჩინური კულტურისა და ისტორიის საკითხებისა, წარმოდგენილი იყო ჩინური ენისა და დამწერლობის ბევრად ობიექტური სურათი. კირხერი მიუთითებდა, რომ თავის დროზე ჩინური ქარაქტერები, მართლაც, რეალური ობიექტების რეპრეზენტაციისთვის იყო განსაზღვრული და შეიცავდა პოტენციალს კომპლექსური სიმბოლიკის ასაგებად. მაგრამ როგორც კირხერი აღნიშნავდა ასევე, ჩინური დამწერლობის ეს თვისება დრომ შეცვალა და ობიექტებთან უშუალო კავშირი თანამედროვე ჩინური ქარაქტერების მხოლოდ უმნიშვნელო რაოდენობასღა შემორჩა.
კირხერის ნაშრომის გამოქვეყნების შემდეგ კიდევ გაგრძელდა უნივერსალური ენის ჩინურ მოდელზე მუშაობა, მაგრამ ევროპელები ჩინური ჩაწერის სისტემას უკვე კრიტიკულად აფასებდნენ, ადრინდელთან შედარებით. გარდა იმ სიძნელისა, რომ საჭირო იყო 6 000 სიმბოლოს დამახსოვრება, მთავარი ფაქტორი, რომელმაც ჩინური პროექტის განუხორციელებლობა აჩვენა, იყო ის, რომ მითიური აღმოჩნდა ჩინური ქარაქტერების ობიექტებთან პირდაპირი კავშირის ვერსიაც. ასე რომ, ჩინურმა ჩაწერის სისტემამ დაკარგა ძირითადი უპირატესობა, რომელიც მას ჰქონდა ლათინურთან მიმართებით.
უნივერსალური ენის მოდელი
ბოლოს კი, განვიხილოთ მოდელი, რომლის რეალიზაციისთვის ლაიბნიცი ძალიან ატიურობდა. იგი უნივერსალური ენის აგების („lingua universalis“; „lingua rationalis“; „lingua philosophica“) ორ გზას გამოყოფდა: ა) როცა რომელიმე არსებული ენის გამარტივებით კვლევა უნდა მისულიყო იდეალურ ენამდე; 2) ლაიბნიცს თავად უნდა აეგო ახალი ხელოვნური ენა, რასაც ის კომბინატორიკის (მათემატიკის ერთ-ერთი ნაწილია) მეშვეობით ვარაუდობდა. ლაიბნიცი გულისხმობდა, რომ უნივერსალური ენა ენციკლოპედიური ინფორმაციის მატარებელი უნდა ყოფილიყო.
ლაიბნიცს ამ მხრივ დიდი შრომა აქვს გაწეული, მაგრამ ძნელი იქნება დასახელდეს ერთი რომელიმე ნაშრომი, რომელშიც შეჯამებული და თავმოყრილი იქნებოდა გაერთიანებული მასალა. ამიტომ ეს გახდა წინაპირობა იმისა, რომ სხვადასხვა გემოვნების მკვლევრები სრულიად განსხვავებულ ინტერპრეტაციას აძლევდნენ ლაიბნიცის ნაღავწს და ამიტომ არცაა გასაკვირი, რომ ლაიბნიცი ხან თანამდეროვე მათემატიკური ლოგიკის წინამორბედთა სიაშია, ხანაც სემიოტიკის (ტერმინებისა და სიმბოლოების თეორია-შესწავლა) კლასიკოსებისა. თუმცა ერთი რამ კი ფაქტია: მისი მემკვიდრეობა უფრო ე.წ. „ნედლი“ მასალაა მრავალფეროვანი ინტერპრეტაციებისთვის.
არსებობს ტრადიცია, რომელიც ორი ტიპის გრამატიკას განასხვავებს: ბუნებრივი, ნაციონალური ენების გრამატიკა და ე.წ. ფილოსოფიური გრამატიკა, რომელიც ყველა ბუნებრივი ენის გრამატიკის საფუძვლად მოიაზრებოდა.
ფილოსოფიური გრამატიკის სპეციფიკაზე, პრობლემატიკაზე მსჯელობდნენ როგორც რენესანსის პერიოდში, ასევე ახალ დროშიც (ბეკონი, კამპანელა, ლობკოვიცი). ამ ავტორთა უმრავლესობა იზიარებდა მოსაზრებას, რომ მსოფლიოს ყველა ენა შეიცავს განსხვავებულ იდიომებს (იდეის გამომხატველ ფიგურულ გამოთქმებს), თუმცა, ამავე დროს, ერთსა და იმავე სიღრმისეულ და არა სხვადასხვა გრამატიკას…
უნივერსალური ენის საკითხის სრულყოფილი გამოკვლევები ეკუთვნით ინგლისელებს (დალგარნოსა და უილკინსს). თუმცა ამ და ასევე მე-18 საუკუნის სხვა შრომების პრაქტიკული მნიშვნელობა, თუკი ორიენტირად ზოგადადამიანური ენისთვის გრამატიკული საფუძვლის შექმნის ამოცანას დავსახავთ, ნულოვანი, უშედეგო აღმოჩნდა და ერთენოვანი განათლებული ევროპაც ჩაბარდა ისტორიას.
წყარო – რიდერი სტუდენტებისთვის
