„ცუდ რამეებს მეძახდა, შე სულელო და დებილოო, მერე მუცელში დამარტყა ხელი. ძაან არ მტკენია, მაგრამ ცრემლები წამომივიდა. შევტრიალდი და გავიქეცი. გამომეკიდნენ, სპორტდარბაზისკენ უკანმოუხედავად მივრბოდი, ფეხბურთის სავარჯიშო მინდორზე რო გადავრბოდი, შევამჩნიე, როგორ წამოდგა ხის ტრიბუნაზე მჯდარი ფელერსი და თვალი გამომაყოლა… იგი უჩვეულო გამომეტყველებით მომიახლოვდა და მითხრა, ახლავე ფორმა ჩაიცვიო. ცოტა ხანში თვითონაც შემოვიდა გასახდელში, ქაღალდის ფურცელზე დახატული სამი კომბინაცია მიჩვენა და მითხრა, რაც შეიძლება, კარგად დაიმახსოვრეო.
იმ დღეს სავარჯიშო მინდორზე ბიჭები ორ გუნდად დაგვყო. უცებ ქუოტერბერკმა ბურთი მომაწოდა და მითხრა, შუა ხაზის მარცხენა ძელიდან კარის ძელამდე მიიტანეო. როგორც კი სხვები გამომეკიდნენ, მთელი სისწრაფით გავიქეცი, შვიდ-რვა კაცს დავუსხლტი… მწვრთნელი ფელერსი კმაყოფილი იყო, გახარებული ხტოდა და ყვიროდა. კიდე ბევრჯერ გავირბინე, გაირკვა, რო როცა მომდევდნენ, უფრო სწრაფად გავრბოდი, რომელი სულელი არ გაიქცეოდა!
იმ დღიდან პოპულარული გავხდი და თანაგუნდელებიც უფრო თავაზიანად მექცეოდნენ“
/უინსტონ გრუმი, „ფორესტ გამპი“/
დარგის სპეციალისტები ნიჭის რამდენიმე ძირითად თვისებას გამოყოფენ. ესენია:
- მოტივაცია
მათ აქვთ სწავლის განსაკუთრებული სურვილი და ძლიერი შინაგანი სტიმული ინდივიდუალური ან ჯგუფური მოთხოვნილების დაკმაყოფილების ან მიზნის მისაღწევად.
- ინტერესები
ნიჭიერ ბავშვებს ახასიათებთ ინტენსიური, ზოგჯერ უჩვეულო ინტერესები. არსებობს აქტივობები, საგნები და ა.შ., რომლებსაც მათთვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ან ღირებულება აქვს და განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა.
- კომუნიკაციის უნარი
ნიჭიერ ბავშვებს მარტივად შეუძლიათ სიგნალების ან მნიშვნელობების გადაცემა და მიღება სიმბოლოთა სისტემის მეშვეობით (კოდები, ჟესტები, ენა და რიცხვები), შესწევთ არაჩვეულებრივი კომუნიკაციის უნარი (ვერბალური, არავერბალური, ფიზიკური, მხატვრული სიმბოლური), შეუძლიათ განსაკუთრებით შესაფერისი მაგალითებისა და ილუსტრაციების გამოყენება.
- პრობლემის გადაჭრის უნარი
ნიჭიერმა ბავშვებმა თავისით იციან პრობლემების ამოცნობისა და გადაჭრის ეფექტური სტრატეგიები, მარტივად ჭვრეტენ ალტერნატივების სწორი თანმიმდევრობის განსაზღვრის პროცესს სასურველ მიზნამდე ან დავალების წარმატებულ დასასრულამდე მისასვლელად. ახასიათებთ პრობლემების გადასაჭრელად სისტემური სტრატეგიის შემუშავების და, საჭიროებისამებრ, სტრატეგიის შეცვლის არაჩვეულებრივი უნარი; მარტივად გამოსდით ახალი დიზაინების შექმნა, გამომგონებელობა.
- მეხსიერება
ნიჭიერი ბავშვები ფლობენ დიდ და მდიდარ ინფორმაციას სასკოლო თუ არასასკოლო თემებზე, შესწევთ ინფორმაციის შენახვისა და მოპოვების განსაკუთრებული უნარი. შესაძლოა, მხოლოდ 1-2 გამეორებით ოსტატდებოდნენ. დეტალებს უღრმავდებიან, ინფორმაციით მანიპულირებენ.
- გამოკითხვა/ცნობისმოყვარეობა
ნიჭიერი ბავშვები სვამენ ბევრ კითხვას, უყვართ ექსპერიმენტები, გამოკვლევები. ახალისებთ ცოდნის შეძენის, ინფორმაციის ძიების პროცესი; შეუძლიათ არაორდინარული კითხვების დასმა, აქვთ ასაკისთვის შეუფერებელი ქცევა, რომელიც მიმართულია მასალების, მოწყობილობების ან სიტუაციების შესახებ ინფორმაციის მოპოვებისკენ.
- გამჭრიახობა
ნიჭიერებს შეუძლიათ ახალი ცნებების სწრაფად და იოლად გაგება/გააზრება; კავშირების დანახვა და ღრმა მნიშვნელობების წვდომა; სწორი გადაწყვეტილებების უეცარი აღმოჩენა, უპირველეს ყოვლისა, ცდასა და შეცდომაზე დაყრდნობით; განსხვავებული ელემენტების მოულოდნელი გზებით გაერთიანება; იდეებისა და დისციპლინების ინტეგრაცია.
- მსჯელობა
ნიჭიერი ბავშვები ლოგიკურ გზებს ეძებენ ამა თუ იმ გადაწყვეტილების აღსასრულებლად; აქვთ უაღრესად მიზანმიმართული, კონტროლირებადი, აქტიური, წინდახედული და მიზანზე ორიენტირებული აზროვნება, განზოგადების, მეტაფორებისა და ანალოგიების გამოყენებისა და შეფასების მაღალი უნარები, შეუძლიათ კრიტიკულად ფიქრი და სარწმუნო პასუხის გაცემა.
- წარმოსახვა/ მიგნებები
უჩნდებათ ბევრი იდეა, არიან უაღრესად ორიგინალურები, საგნების წარმოსახვაში ფორმირების პროცესში და მის მიღმა ახასიათებთ იმ თვისებების, სიტუაციების ან ურთიერთობების აღქმა, რომლებიც არ არის აშკარა; შეუძლიათ პრობლემის გადაჭრა არატრადიციული ხერხით; არიან გამორჩეული გამომგონებლები ყოველდღიური მასალების გამოყენებისას; მუდამ აკვირდებიან; ზოგჯერ უჩნდებათ, ერთი შეხედვით, სულელური იდეები; აქვთ მაღალი ცნობისწადილი.
- იუმორი
ნიჭიერ ბავშვებს აქვთ კარგად განვითარებული იუმორის გრძნობა; შესწევთ რთულ სიტუაციებში ძირითადი იდეების ან პრობლემების იუმორისტული გზით გამოხატვის უნარი; ზოგჯერ მათი იუმორი ფრთხილი ან მტრულია; აქვთ უჩვეულო ხედვა, იშვიათი ემოციური სიღრმე, ახასიათებთ გამოცდილებისადმი ღიაობა.
- ინტენსივობა („ზედმეტი აგზნებადობა”)
ნიჭიერ ბავშვებს ახასიათებთ რეაქციებისა და ქცევების ინტენსიურობა, ძალიან ძლიერი, თუნდაც ექსტრემალური რეაქცია სტიმულებზე ემოციურ, ინტელექტუალურ, სენსორულ, ფსიქომოტორულ და წარმოსახვით უნარებში; აქვთ ზედმეტად აგზნების, ძლიერი სტიმულის მიღების ინტენსიური სურვილი, ძლიერი ემოციები; ეძებენ ინტელექტუალურ სტიმულაციას. მათში სენსორული გამოცდილება იწვევს ძლიერ რეაქციას; ახასიათებთ მუდმივი ან განმეორებითი მოძრაობა ან ჟესტიკულაცია, ინტენსიური წარმოსახვითი ცხოვრება.
- მგრძნობელობა
ნიჭიერ ბავშვებს აქვთ ძლიერი რეაქციები ემოციურ სტიმულებზე; მოვლენები და სიტუაციები აფექტურ და სოციალურ სფეროებში ჩვეულებრივზე ძლიერ პასუხს იწვევს; აქვთ თანაგრძნობისა და სამართლიანობის მძაფრი გრძნობა; ახასიათებთ და ზოგჯერ ტანჯავთ მორალური და ეთიკური სენსიტიურობა, სოციალურად „განსხვავებულობის“ შეგრძნება, ეგზისტენციალური შფოთვა; ხშირად არიან ზედმეტად თვითკრიტიკულები[1].
საგულისხმოა, რომ, ნიჭიერების ამდენი კარგი თუ დასაფიქრებელი მახასიათებლის მიუხედავად, სხვადასხვა კვლევის მიხედვით, მაგალითად, აშშ-ში, ნიჭიერ ბავშვთა დაახლოებით 40%-ს დაბალი აკადემიური მოსწრება აქვს. თავის საინტერესო წერილში -„ნიჭიერია, მაგრამ ზარმაცი!“[2] – ნანა დიხამინჯია გამოთქვამს წუხილს, რომ საქართველოში ასეთი კვლევა არ ჩატარებულა და, რომ საქართველოში მასწავლებლები და მშობლები ასეთ შემთხვევებს მარტივად, სიზარმაცით ან მოტივაციის ნაკლებობით ხსნიან. სინამდვილეში კი ნიჭიერი ბავშვი არაერთი მიზეზის გამო ხვდება ამ მდგომარეობაში. ამ მიზეზთა გააზრება აუცილებელია, რათა მშობლებმაც და მასწავლებლებმაც სწორი სტრატეგია შეიმუშაონ ბავშვის დასახმარებლად და მისი შესაძლებლობების მაქსიმალურად განსავითარებლად. მკვლევრის განმარტებით, ტერმინი „Gifted Underachiever“ გულისხმობს ადამიანს, რომლის ნიჭიერება აშკარა იყო, მან კი ეს პოტენციალი ვერ გამოიყენა, წარმატებას ვერ მიაღწია (თუმცა ეს სიტყვა სრულყოფილად ვერ ასახავს პრობლემას). კვლევები უმთავრესად ეხება ნიჭიერ მოსწავლეებს, რომლებიც მაღალ აკადემიურ შედეგებს ვერ აღწევენ, მიუხედავად იმისა, რომ ამისთვის ყველა პირობა აქვთ, ზოგჯერ კი სულაც გულს იცრუებენ სწავლაზე. ამის მიზეზებად ასახელებენ:
- გარემოს, რომელიც არ უწყობს ხელს მათი ნიჭის განვითარებას და არ ახალისებს აკადემიურ მიღწევებს;
- სწავლის მიმართ ინტერესისა და მოტივაციის უქონლობას;
- რომელიმე მდგომარეობას, განვითარების ან სწავლის უნარის დარღვევას, რომელიც ჩქმალავს მათ ნიჭს.
არადა, მკვლევრები თანხმდებიან, რომ თუ ნიჭიერი მოსწავლეების სწავლასთან დაკავშირებულ საჭიროებებს უგულებელვყოფთ, შედეგად მივიღებთ:
- ცუდ სასწავლო/სასკოლო ჩვევებს;
- ქცევით პრობლემებს;
- აპათიას და მოტივაციის უქონლობას;
- შესაძლებლობების უგულებელყოფით ან დაცინვით გამოწვეული ემოციურ/ფსიქოლოგიურ პრობლემებს;
- დაბალ სასწავლო შედეგებს;
- სწავლისთვის თავის დანებების სურვილს;
- ნარკოტიკებზე ან ალკოჰოლზე დამოკიდებულების და კრიმინალურ ქმედებებში ჩართვის ტენდენციას;
- ფსიქიკურ აშლილობას.
რა დაგვეხმარება ნიჭიერ ბავშვებთან მუშაობისას?
* მოქნილი სასწავლო პროგრამა, რომელიც მოითხოვს უმაღლესი კოგნიტიური პროცესებისა და ცნებების გამოყენებას;
* სტრუქტურირებული მოთხოვნებისა და შეზღუდული დროითი ჩარჩოებისგან თავისუფლება;
* დრო და თავისუფლება ექსპერიმენტებისთვის, მათთვის საინტერესო საგნებისა და თემების შესასწავლად;
* თავისუფალი წვდომა საჭირო სასწავლო რესურსებზე, რა სირთულისაც არ უნდა იყონ ისინი (განათლების ასაკობრივი საფეხური არარელევანტურია ნიჭიერი მოსწავლეებისთვის, რომლებსაც შეუძლიათ, გაუმკლავდნენ გაცილებით რთულ მასალას);
* დაპირისპირება საზოგადოებრივ პრობლემებსა და საკითხებთან, რომელთა წინასწარ განსაზღვრული გადაწყვეტა არ არსებობს;
* კრეატიული იდეების გაჟღერებისა და განხილვის შესაძლებლობა;
* კითხვების დასმის, აღმოჩენების გაკეთების, საკუთარი ინტერესის სიღრმისეულად შესწავლის წახალისება;
* სხვა ნიჭიერ მოსწავლეებთან, უფროსებთან მუშაობისა და ურთიერთობის შესაძლებლობა;
* სიღრმისეული კულტურული გამოცდილების ფართო არჩევანი მუზეუმებში, არქივებში და ა.შ.
* სხვების დახმარების შესაძლებლობა (მაგ., მოხალისე მკითხველობა უსინათლოებისთვის, მოხალისე მასწავლებლობა დაბალი კლასების მოსწავლეებისთვის);
* მათი ნიჭის ადეკვატური აღიარება და მიღება;
* საკუთარი შესაძლებლობების გაცნობიერება (ბევრმა ნიჭიერმა ადამიანმა არ იცოდა, რომ მის თავს რაღაც უჩვეულო ხდებოდა, სანამ ვიღაც არ დაეხმარა საკუთარი შესაძლებლობების აღმოჩენაში.)
ძირითადი რეკომენდაცია ამ მიმართულებით სკოლებისა და საგანმანათლებლო სისტემებისთვის შემდეგია:
- გამოიყენონ შესაბამისი პროტოკოლები ბავშვების განსაკუთრებული უნარების/ნიჭის საიდენტიფიკაციოდ და პროგრამირების/მიდგომების მოდელები, რომლებიც ავითარებს ბავშვის პოტენციალს, რათა გამოავლინონ ნიჭიერი მოსწავლეები ყველა შესაძლო და ისტორიულად ნაკლებად თვალსაჩინო სოციალურ ჯგუფში (მაგ.: სოციალურად დაუცველები, ეთნიკური უმცირესობის წარმომადგენლები, შეზღუდული შესაძლებლობის/სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების მქონეები და სხვ.).
- უზრუნველყონ წვდომა კომპლექსურ/მრავალფეროვან სწავლის შესაძლებლობებზე ყველა მოსწავლისთვის, განსაკუთრებით მათთვის, ვინც უფრო შეუმჩნეველია, რათა აღმოცენებული ნიჭი იყოს აღიარებული და მაქსიმალურად წახალისებული.
- გამოავლინონ „ორმაგად განსაკუთრებული“ მოსწავლეების ნიჭი, ამასთან ერთად – შეზღუდული შესაძლებლობის/სპეციალური საჭიროების სფეროები და გამოიყენონ ძლიერ მხარეებზე დაფუძნებული, ნიჭზე ორიენტირებული მიდგომა საკლასო ოთახში და მის გარეთ.
- უზრუნველყონ მასწავლებლებისა და მშობლების განათლება ნიჭიერი მოსწავლეების სოციალურ-ემოციური განვითარების ხელშეწყობის სტრატეგიების შესახებ.
- შეიმუშაონ მრავალფეროვანი ნიჭიერი საგანმანათლებლო სერვისები ნიჭიერი სტუდენტების მრავალმხრივი და ცვალებადი საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად[3].
[1]http://inclusion.ge/res/docs/2023050216240092828.pdf
[2]https://mastsavlebeli.ge/?p=12834
[3]http://inclusion.ge/res/docs/2023050216240092828.pdf
