ნშშმ ბავშვები – ნიჭიერები შეზღუდვებით

კვანტური ოპტიკის საფუძვლების ლექტორმა „პირველი ტესტის დაწერის შემდეგ კაბინეტში მიხმო. ფორესტ, სიმართლე მითხარი, ამ განტოლების პასუხები წინასწარ მოგცესო? მე თავი გავაქნიე. მაშინ პროფესორმა ჰუკსმა ფურცელს დახედა და, გაკვირვებულმა, თავის ქნევით წამოიძახა, ღმერთო დიდებულოო! ინგლისურის ლექციაზე კი საქმე სულ სხვაგვარად მიმდიოდა, მკაცრი ლექტორი მყავდა, რომელიც ძალიან ბევრს ლაპარაკობდა, პირველი ლექციის ბოლოს დაგვავალა, ავტობიოგრაფია დამიწერეთო. არ გამჭირვებია, წინასწარ ხო გამაფრთხილეს, ინგლისურის გამოცდაზე რომ ჩაიჭრა, მაინც დაგეხმარებითო. ჰოდა, მეც დავჯექი და მთელი ღამე ვწერდი, რაც თავში აზრად მომდიოდა.

რამდენიმე დღის შემდეგ მისტერ ბუნმა შენიშვნებით აჭრელებული ავტობიოგრაფიები დაგვიბრუნა და კარგადაც დაგვცინა. ჩემთან რო მოვიდა, ვიფიქრე, აი, კიდე ერთხელ მომეჭრა თავი-მეთქი, მაგრამ უცებ ჩემი ავტობიოგრაფიის ხმამაღლა კითხვა დაიწყო… ორიგინალურობაც ამას ჰქვია! აი, რას ვითხოვ თქვენგან, – თქვა მან,  – მისტერ გამპ, ასეთი რამ როგორ დაწერეთ? – ყველა ჩემკენ მოტრიალდა, მე კი ვუპასუხე, – მეფსია!“

/უინსტონ გრუმი, „ფორესტ გამპი“/

ვინ არიან  ნშშმ ბავშვები?

ზოგიერთ ნიჭიერ მოსწავლეს შეიძლება ჰქონდეს შესაძლებლობის შეზღუდვა – მენტალური დარღვევის ან განვითარების დარღვევის დიაგნოზი ერთ ან რამდენიმე სფეროში. ასეთ შემთხვევაში ბავშვი ორმაგად განსაკუთრებულია. მაგალითად, მოსწავლის მხედველობის, სმენის ან გადაადგილების/მოტორიკის შეზღუდული უნარი ან თუნდაც სწავლის უნარის დაქვეითება/დასწავლის სირთულეები არ გამორიცხავს განსაკუთრებული ნიჭის არსებობას. თუმცა შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ბავშვები წარმოადგენენ რისკჯგუფს, რომ მათი განსაკუთრებული უნარები და ნიჭი შეუმჩნეველი დარჩეს (Hua & Coleman, 2002).

ერთ-ერთი მდგომარეობა, რომელშიც შეიძლება შერეული იყოს ნიჭიერება სხვა ტიპის საჭიროებასთან, არის აუტიზმი. აუტისტური სპექტრის მქონე ბავშვების გარკვეულ ნაწილს შესაძლოა საკმაოდ მაღალი ინტელექტი და განსაკუთრებული ნიჭი ჰქონდეს (Attwood, 1998). ბავშვი შესაძლოა ფლობდეს ენციკლოპედიურ ცოდნას, მაგრამ ჰქონდეს სირთულეები სოციალურ ურთიერთობებში. ასეთ ბავშვებს სჭირდებათ სპეციალური ხელშეწყობა სოციალურ ადაპტაციაში, განურჩევლად იმისა, თუ რამდენად მოწინავეები არიან აკადემიურად. არსებობს მითი, რომ აუტისტი ბავშვები ყოველთვის განსაკუთრებით ნიჭიერებიც არიან, თუმცა კვლევები ადასტურებს, რომ აუტისტი ადამიანების დაახლოებით 70%-ს აქვს შეზღუდული ინტელექტუალური შესაძლებლობები, რაც ნიშნავს, რომ მათი IQ 38 / 74 70-ზე დაბალია. დანარჩენ 30%-ს აქვს ინტელექტი, რომელიც საშუალოდან ნიჭიერამდე მერყეობს. აუცილებელია, გვახსოვდეს, რომ აუტიზმი და ინტელექტი ორი განსხვავებული მახასიათებელია. ნებისმიერი დონის ინტელექტის მქონე ადამიანი შეიძლება იყოს აუტისტი, მაგრამ ხშირად, თუ ბავშვი ნიჭიერი და ამავე დროს აუტისტია, ნიჭიერებას აუტიზმს მიაწერენ ხოლმე. თუმცა, ნიჭიერებასა და აუტიზმს აქვს მსგავსი თვისებებიც, როგორიცაა, მაგ., ინტელექტუალური აღგზნებადობა და სენსორული თავისებურებები.

საინტერესოა, რომ ნიჭიერება და აუტიზმი შესაძლოა სხვა მსგავსი თვისებებითაც ხასიათდებოდეს, მაგალითად:

✓ იდეალიზმი;

✓ ერთ კონკრეტულ თემაზე ინტენსიური ფოკუსირება;

✓ სწავლის მაღალი მოტივაცია;

✓ სენსორული თავისებურებები;

✓ მდიდარი ფანტაზია;

✓ მოუსვენრობა;

✓ ემოციური რეგულაციის დარღვევები;

✓ ლოგიკური და ზუსტი აზროვნება;

✓ განსხვავებული/უცნაური აზროვნება.

ზოგიერთ ბავშვს ყველა ზემოთ აღწერილი თვისება ახასიათებს, რადგან ისინი ნიჭიერებიც არიან და აუტისტებიც. შესაძლოა, მოსწავლე არ ლაპარაკობდეს და თავს არიდებდეს თვალით კონტაქტს და შეხებას, მაგრამ შეეძლოს საფორტეპიანო კონცერტის დაკვრა ერთხელ მოსმენის შემდეგ.

ადვილია აუტიზმისა და ნიჭიერების თანაარსებობაზე საუბარი, თუმცა ასეთი განსაკუთრებული ნიჭი საკმაოდ იშვიათად გვხვდება. უმეტეს შემთხვევაში მასწავლებლები და მშობლები აღნიშნავენ, რომ ბავშვს აქვს შთამბეჭდავი, დეტალური ცოდნა საგნებსა და მოვლენებზე, რომლებიც მათი ვიწრო (ფოკუსირებული) ინტერესის ობიექტია. მშობლები, მასწავლებლები და განათლების პოლიტიკის შემქმნელებიც კი ხშირად ფიქრობენ, რომ ყველა განსაკუთრებულად ნიჭიერი ბავშვი, რომელსაც, სავარაუდოდ, ძალიან გაუმართლა, აუცილებლად წარმატებული იქნება სკოლაში, ისიამოვნებს ურთიერთობებით, ისწავლის ძალისხმევის გარეშე, მიაღწევს აკადემიურ წარმატებას და ემოციურადაც ჰარმონიულად განვითარდება. სამწუხაროდ, ხშირად შეცდომით ვარაუდობენ, რომ მაღალი ინტელექტუალური შესაძლებლობები და განსაკუთრებული ნიჭი იცავს ბავშვებს და ისინი არ ეჯახებიან იმ სირთულეებსა და გამოწვევებს,  რომლებსაც დანარჩენი, ტიპური განვითარების მქონე ბავშვები[1].

ასევე მცდარია ვარაუდი, რომ ნიჭიერი ბავშვები საბოლოოდ წარმატებულები იქნებიან ცხოვრებაში, განურჩევლად იმისა, რას განიცდიდნენ სკოლაში სწავლის დროს. რეალობა კი საპირისპიროს ამტკიცებს, სამწუხაროდ, ყველა ნიჭიერი ბავშვი როდია წარმატებული. ბევრი განსაკუთრებით ნიჭიერი ვერ აღწევს მაღალ შეფასებას, ვერ ამართლებს ნიჭიერების სტერეოტიპებს და ხშირად ეწინააღმდეგება კიდეც მათ. ზოგიერთი ძალიან ნიჭიერი ბავშვი ყოველდღიურად ჩუმად ებრძვის ამოუცნობ, არაიდენტიფიცირებულ შეზღუდულ შესაძლებლობას, რამაც შესაძლოა უარყოფითად იმოქმედოს მის სწავლაზე, აკადემიურ წარმატებასა და ზოგად კეთილდღეობაზე. ზოგი ნელა და მტკივნეულად კითხულობს, ვერ გეგმავს და ანაწილებს დროს ან უჭირს აზრების წერილობით გადმოცემა. ინტელექტუალური (გონებრივი) ნიჭიერება ზოგჯერ შესაძლოა შეზღუდული ან კომპრომეტირებული იყოს მოულოდნელი გამოწვევებით, როგორიცაა, მაგალითად, კითხვის სირთულე, რამაც ტრადიციულ საგანმანათლებლო გარემოში შესაძლოა გამოიწვიოს დისონანსი, შედეგად კი ბავშვის აკადემიური წარუმატებლობა და ემოციური დისტრესი. შეზღუდული შესაძლებლობისა და ნიჭიერების მრავალი კომბინაცია არსებობს.

მაღალი ინტელექტუალური შესაძლებლობების მქონე მოსწავლეებს, რომლებსაც ასევე აქვთ ერთი ან მეტი შეზღუდული შესაძლებლობა, ნიჭიერი შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე მოსწავლეები (ნშშმ) ან ორმაგად განსაკუთრებული მოსწავლეები ეწოდებათ. ტერმინი ნშშმ მოიცავს იმ ინტელექტუალურად ნიჭიერ ბავშვებს ერთი ან მეტი შეზღუდული შესაძლებლობით, რომლებსაც შეუძლია, გავლენა მოახდინოს სწავლასა და/ ან აკადემიურ მოსწრებაზე, მათ შორის:

➢ სპეციფიკური სწავლის დარღვევა – კითხვის დარღვევა (დისლექსია), წერილობით აზრის გადმოცემის დარღვევა (ზოგჯერ შეცდომით უწოდებენ დისგრაფიას), მათემატიკური უნარის დარღვევა (დისკალკულია);

➢ კომუნიკაციის დარღვევები;

➢ უყურადღებობა – ჰიპერაქტივობის სინდრომი (ADHD), განსაკუთრებით მისი უპირატესად უყურადღებო პრეზენტაცია (PIP) ჰიპერაქტიურობის, იმპულსურობის, დაუმორჩილებლობის ან დარღვევის ხილული სიმპტომების გარეშე;

➢ აუტიზმი, განსაკუთრებით ეგრეთ წოდებული მაღალი ფუნქციონირების აუტიზმი;

➢ მოტორული დარღვევები – კოორდინაციის უნარის დარღვევა, რაც თავისთავად გავლენას ახდენს წერის უნარზე;

➢ სენსორული (სმენის, მხედველობის) დარღვევები;

➢ ფსიქიკური ჯანმრთელობის მდგომარეობები, როგორიცაა დეპრესია და შფოთვითი აშლილობა.

არცერთი ზემოთ ჩამოთვლილი მდგომარეობა არ არის დაკავშირებული ინტელექტთან. როგორც უკვე აღინიშნა, ნიჭიერება არ გამორიცხავს შეზღუდული შესაძლებლობების არსებობას  და პირიქით. მაღალი ინტელექტის კოეფიციენტი არაფრისგან აზღვევს ბავშვებს. ინტელექტის დაბალი მაჩვენებელი ერთადერთი შეზღუდული შესაძლებლობაა, რომელიც ლოგიკურად შეუძლებელია თან ახლდეს ინტელექტუალურ ნიჭიერებას, თუმცა მხოლოდ ინტელექტუალური ნიჭიერება ვერ იცავს ბავშვს ნებისმიერი სხვა შეზღუდული შესაძლებლობისგან, რომელიც ინტელექტუალურ შესაძლებლობებს არ გულისხმობს. ამრიგად, ნშშმ მოსწავლეებში გვხვდება მაღალი კოგნიტიური უნარები და თანდაყოლილი შეზღუდული შესაძლებლობის ფორმები. შესაბამისად, ნშშმ მოსწავლე არის ის, ვინც ინტელექტუალურად დაჯილდოებულია და, იმავდროულად, მის თავს „რაღაც ისეთი ხდება“, რამაც შეიძლება ხელი შეუშალოს მის აკადემიურ მიღწევებს და/ან სოციალურ-ემოციურ კეთილდღეობას.

ნიჭიერი ბავშვების შემთხვევაში შეზღუდული შესაძლებლობების ნუსხა მრავალფეროვანია. ისინი შეიძლება იყოს თვალსაჩინო/ხილული ან არათვალსაჩინო/უხილავი. ზოგჯერ ნშშმ ბავშვს აღწერენ, როგორც ნიჭიერს სწავლის უნარის დარღვევით, თუმცა ზოგიერთ ნშშმ ბავშვს საერთოდ არ აქვს „სწავლის უნარის დარღვევა“ და მხოლოდ გამოხატვის/გადმოცემის სირთულეს განიცდის. ერთმა ასეთმა მოსწავლემ მულტიდისციპლინური გუნდის წევრს უთხრა: „არა, ვერ იტყვი, რომ სწავლის უნარი არ მაქვს. არ მიჭირს ახლის პირველად დასწავლა. არ მიჭირს გავიხსენო, რაც ვისწავლე. რაც მე მახასითებს, არის ის, რომ გამოცდაზე, ხშირად გაკვეთილზეც, მიჭირს იმის დამტკიცება, რომ ეს ნამდვილად ვისწავლე“.

რა ახასიათებთ ნიჭიერ შშმ მოსწავლეებს?

➢ ნიჭიერ შშმ მოსწავლეებს შეუძლიათ კომპლექსური ურთიერმიმართებების იდენტიფიცირება და გაგება, პრობლემის გადაჭრის დახვეწილი სტრატეგიების გამოყენება, ახალი იდეების გენერირება და ანალიზი.

➢ მათ შეიძლება ჰქონდეთ სრულიად განსაკუთრებული ვერბალური გამოხატვის უნარი, მოულოდნელად დახვეწილი ლექსიკა (რამაც შეიძლება შთაბეჭდილება მოახდინოს მასწავლებლებზე, მაგრამ ასევე შეიძლება უარყოფითად იმოქმედოს ამავე ასაკის ტიპურ თანატოლებთან კომუნიკაციაზე).

➢ მათ ასევე შეუძლიათ ერთი შეხედვით მარტივი მოვლენის პოტენციური შედეგების საფუძვლიანი და მასშტაბური გააზრება.

➢ სხვა ტიპიური ნიჭიერების მახასიათებლები შეიძლება მოიცავდეს: აქტიურ წარმოსახვას, საოცრად მომწიფებულ ინტერესებს ან მოსაზრებებს, ფართო ზოგად ცოდნას და აღფრთოვანებას რთულ, აბსტრაქტულ პრობლემებთან შეხებისას.

➢ როგორც წესი, ნიჭიერი შშმ ბავშვები, ერთი მხრივ, უსწრებენ საკუთარ ასაკობრივ განვითარებას, მეორე მხრივ კი ჩამორჩებიან მას. შესაბამისად, ნშშმ ბავშვებს შეიძლება ჰქონდეთ გასაოცარი ინტელექტუალური შესაძლებლობები, მაგრამ იყვნენ ძალიან წარუმატებელნი კითხვაში, მართლწერაში, წერილობით აზრის გადმოცემაში, კალმის ჭერაში, სიტყვის დამახსოვრებაში, საბაზისო გამოთვლაში და სხვა ვითომდა მარტივი და ძირითადი აკადემიური ამოცანების (განსაკუთრები ტესტები) ამოხსნაში. ასევე ყოველდღიურ ცხოვრებაშიც. მაგალითად, ფეხსაცმლის თასმების შეკვრა შესაძლოა ზედმეტად რთული ამოცანა აღმოჩნდეს ნშშმ ბავშვისთვის. ნიჭიერ შშმ ბავშვებს ხშირად აქვთ დროის მართვის, თანმიმდევრული ყურადღებისა და ორგანიზებულობის პრობლემები. ისინი შესაძლოა ცუდად მუშაობდნენ ზეწოლის ქვეშ ან ბუნდოვან, „აბდაუბდა“ შთაბეჭდილებას ტოვებდნენ. მათ შესაძლოა გაუჭირდეთ მარტივი ნაბიჯ-ნაბიჯ ინსტრუქციების შესრულება ან ჰქონდეთ მუდმივი პრობლემები სოციალურ კომუნიკაციასა და თანატოლებთან ურთიერთობაში. ნშშმ ბავშვებმა შეიძლება საოცრად მაღალ შედეგებს მიაღწიონ აკადემიურ შეჯიბრებებში სკოლის გარეთ, მაგ. ოლიმპიადებზე, მაგრამ იღებდნენ საშუალო შედეგებს სკოლის ყოველდღიურ შეფასებებსა და ტესტებში. ასევე, ნშშმ მოსწავლეები შეიძლება გამოირჩეოდნენ ტესტებში, მაგრამ გაუჭირდეთ პასუხები ცარიელ გვერდზე ან პირიქით. მათი უნიკალური შესაძლებლობები ზოგჯერ შეუმჩნეველი რჩება, რადგან მათ შეზღუდული შესაძლებლობები აქვთ, რომლებიც არაიდენტიფიცირებულია. ნშშმ მოსწავლეების აკადემიური მოსწრება და ნიშნები, წესისამებრ, არ ასახავს მათ განსაკუთრებულ ინტელექტუალურ ნიჭს და ამ შეუსაბამობამ შესაძლოა გრძელვადიანი გავლენა მოახდინოს მათ თვითშეფასებასა და ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე.

როგორ ამოვიცნოთ ნშშმ მოსწავლეები?

ნშშმ მოსწავლეების იდენტიფიცირება ხშირად რთულია. შესაძლოა, იმის გამოც, რომ ისინი, როგორც წესი, არ ერგებიან არც მხოლოდ ნიჭიერი ბავშვის და არც შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ბავშვის სტერეოტიპს. ბევრი ნშშმ ბავშვის განსაკუთრებული ინტელექტუალური ნიჭი რჩება უღიარებელი, ბევრი ოფიციალურად არ არის იდენტიფიცირებული როგორც ნიჭიერი შშმ მოსწავლე. თუმცა ნიჭიერი შშმ მოსწავლეები ხშირად საგრძნობლად განსხვავდებიან თავიანთი ტიპური თანატოლებისგან როგორც ნიჭით (ინტელექტის მაღალი კოეფიციენტით), ისე თანმხლები შეზღუდული შესაძლებლობებით და ნამდვილად „ორმაგად განსაკუთრებულები“ არიან. ნშშმ ბავშვის ყველაზე გავრცელებული და მნიშვნელოვანი მახასიათებელია არათანაბარი ან არათანმიმდევრული აკადემიური მოსწრება, რომელიც აუხსნელი და არაპროგნოზირებადია. ამიტომ უკიდურესად მნიშვნელოვანია, მასწავლებელმა ყურადღება მიაქციოს მოსწავლის მუდმივ არათანაბარ და უჩვეულო აკადემიურ საქმიანობას, როგორიცაა, მაგალითად, აკადემიური მოსწრების შეუსაბამობა სხვადასხვა დისციპლინაში, ზეპირად ახსნის შესანიშნავი უნარი ან საგნის არაჩვეულებრივი ცოდნა, რასაც თან ახლავს უხალისობა წაკითხვის ან წერილობითი დავალების შესრულებისას. მოსწავლის მხრივ მსგავსი ქცევის დემონსტრირებისას აუცილებელია ბავშვის ზეპირი კითხვის,  დეკოდირების, წაკითხულის გააზრებისა და მართლწერის უნარების შეფასება მისი ძლიერი და სუსტი მხარეების იდენტიფიცირებისთვის. ასეთი შეუსაბამობა შეიძლება მათემატიკაშიც შეგვხვდეს. მაგალითად, ბავშვმა შესაძლოა გადაჭრას რთული აბსტრაქტული რაოდენობრივი ამოცანები, მაგრამ გაუჭირდეს ძირითადი რიცხვების ფაქტების/მათემატიკური ცხრილების დამახსოვრება. როგორც წესი, ნშშმ მოსწავლის ადრეულ ეტაპზე იდენტიფიკაციის სირთულე გამომდინარეობს იქიდან, რომ მისმა ძლიერმა შემეცნებითმა უნარმა შესაძლოა დაჩრდილოს ან კომპენსირება გაუკეთოს მათსავე შეზღუდულ შესაძლებლობას, ხოლო შეზღუდულმა შესაძლებლობამ, თავის მხრივ, შენიღბოს ან გადაფაროს მისი მაღალი ინტელექტი. შესაბამისად, მოსწავლის ერთი ან რამდენიმე მახასიათებელი შენიღბული, დაჩრდილული ან გაზვიადებულია მეორის მიერ, ამიტომ, მოსწავლე ვერც რეგულარულ მაღალ აკადემიურ მოსწრებას ავლენს და ვერც შეზღუდული შესაძლებლობის იდენტიფიცირება ხერხდება. მსგავს შემთხვევაში ნშშმ მოსწავლე შეუმჩნეველი რჩება და მისი სასკოლო მიღწევები შესაძლოა საგრძნობლად ჩამორჩებოდეს იმას, რასაც ნიჭიერი ბავშვისგან უნდა ველოდეთ. ნშშმ მოსწავლეებს სკოლაში შესაძლოა „საშუალო“ მოსწრება ჰქონდეთ და, ვინაიდან, „საშუალო“, ზოგადად, მიჩნეულია ნორმად, ასეთი ბავშვები ნაკლებად იქცევენ ყურადღებას. ცოტას თუ შეუმჩნევია გარეგნულად საშუალო, სინამდვილეში კი განსაკუთრებულად ნიჭიერი მოსწავლე. ხშირად ნშშმ მოსწავლე ყურადღების ცენტრში პირველად რთული ქცევის გამო ექცევა. ეს უკანასკნელი, როგორც წესი, იმედგაცრუების და/ან უხერხულობის შედეგია, როდესაც ბავშვი ადვილად აღწევს წარმატებას რთული და კომპლექსური დავალებების შესრულებისას, მაგრამ მოულოდნელად ვერ ასრულებს მარტივ სასკოლო დავალებებს, რომლებიც სხვებს ძალიან უადვილდებათ[2].

სპეციალური მასწავლებლობის ცხრაწლიანი კარიერის განმავლობაში მე ვასწავლიდი შეზღუდვების მქონე რამდენიმე ნიჭიერს. ისინი ყოველდღე მაოცებდნენ და ძალიან მინდოდა, მათ მშობლებს, მასწავლებლებს და განათლებაში ჩართულ სხვა ადამიანებს ისევე დაეჯერებინათ მათი ნიჭის, როგორც თავად მათ სჯეროდათ. ალბათ, ამ სამყაროში ბევრი თემო, ანდრია, სოლომონი ან ილიაა, რომლებიც ელიან ჩვენგან ბიძგს, მინიშნებას და დახმარებას, ჩვენ კი ისინი აუცილებლად უნდა გავაძლიეროთ. ამით თავადაც გავძლიერდებით.

[1]Handbook of Autism and Pervasive Developmental Disorders, by Fred R. Volkmar 3rd edition (April 29, 2005).

[2]http://inclusion.ge/res/docs/2023050216240092828.pdf