თანამედროვეობის დილემა, თუ მანკიერი სისტემა, რომელსაც სხვადასხვა თეორიით ამართლებენ?
(ნაწილი მეორე)
„ლაბუჰან-დელის (კ. სუმატრა, ინდონეზია] სულთანი, მა’მუნ ალ-რაშიდ პერკასა ალამი (1853-1924), დიდად დაინტერესდა დელის ტერიტორიის, როგორც თამბაქოს პლანტაციის განვითრებით. მან მისცა ბ-ნ იაკობ ნეიჰაუსს (Jacob Nienhuys), ჰოლანდიელ თამბაქოს ვაჭარს, კონცესია ამ მიწებზე, თამბაქოს კულტურის მოსაყვანად. პრობლემა, რომელიც ნეიჰაუსს შეექმნა, გახლდათ მუშახელის სიმცირე – ადგილობრივ მალაელებს და ბატაკებს არ სურდათ პლანტაციებში შრომა! ნეიჰაუსმა ეს პრობლემა, 1864 წელს, მალაიზიის პენანგიდან 120 ჩინელი მუშის ჩამოყვანით მოაგვარა და დაიწყო საქმე, რომელმაც დასაბამი მისცა ევროპასა და ამერიკაში სუმატრის თამბაქოთი მომგებიანი ვაჭრობას. 1890 წელს, ჰოლანდიელებმა ლაბუჰან-დელის პლანტაციებში სამუშაოდ უკვე 20,000-ზე მეტი ჩინელი მუშა ჩაიყვანეს. იაფი მუშახელის მეშვეობით, თამბაქოს კომპანიებმა უზარმაზარი მოგება მიიღეს. 1896 წელს, ამსტერდამში 190,000 შეკვრა თამბაქო გაიყიდა, რამაც 32 მილიონი გულდენის შემოსავალი მოიტანა – დღევანდელი დოლარებით ეს სულ მცირე $450 მილიონ აშშ დოლარს შეადგენს! …1864 – 1938 წლებში, მხოლოდ ლაბუჰან-დელის პლანტაციებიდან მიღებული თამბაქოს გაყიდვებმა დაახლოებით $40 მილიარდი აშშ დოლარი შეადგინა! “
პროფესორი ბუდიმან მინასნი (Budiman Minasny),
სიდნეის უნივერსიტეტი, ავსტრალია
1930 წლის მარტში, მაჰათმა განდი, თანამოაზრეებთან ერთად, შეუდგა თითქმის 400 კმ-ი სიგრძის ფეხით მსვლელობას ინდოეთის დასავლეთში, არაბეთის ზღვის სანაპიროზე მდებარე ქალაქ დანდისკენ (გუჯარათის შტატი, ინდოეთი), რომლის მეშვეობითაც განდი ხმამაღლა აცხადებდა ინდოეთის ხალხის უფლებას, საჭმელი მარილის მოპოვებასა და გადამუშავებაზე.
მსგავსად ბევრი სხვა საქონლისა, ბრიტანეთის სამეფო, ინდოეთის კოლონიზაციის დროს, XIX ს. დასაწყისიდან, სრულად ინარჩუნებდა მონოპოლიას ინდოეთში მარილით ვაჭრობაზე. ეს კოლონიური „წესი“ უკრძალავდა ინდოეთის მკვიდრთ მარილის დამზადებას და ვაჭრობას და აიძულებდა უზარმაზარი მოსახლეობის მქონე ინდოეთს, მარილი მხოლოდ ბრიტანელი ვაჭრებისგან შეეძინა. ინდოეთის ნესტიანი და ცხელი ჰავის გათვალისწინებით, საჭმელი მარილი, საკვებ აუცილებლობას წარმოადგენდა მთელი ინდოეთისათვის. სწორედ ამიტომაც, მაჰათმა განდი ბრიტანელთა „მარილის კანონებს“ უპატიებელ ბოროტებად თვლიდა და ამ კანონების წინააღმდეგ ბრძოლით დაიწყო მისი და მთელი ინდოეთის უკომპრომისო არაძალადობრივი წინააღმდეგობა, „სათიაგარჰა“ (satyagraha), რაც სიმართლის გამოვლენასა და უსამართლობის წინააღმდეგ ბრძოლას ნიშნავდა, ძალადობის გამოყენების გარეშე.
მაჰათმა განდის ბევრ თანამებრძოლს თავიდან გაუჭირდა „მარილის წინააღმდეგობის“ დაკავშირება დიად ეროვნულ-განმანთავისუფლებელ მიზნებთან. „ჩვენ ყველანი სახტად დავრჩით ვერ ვიგებდით თუ რა კავშირი იყო ეროვნულ ბრძოლასა და ჩვეულებრივ მარილს შორის“, ამბობდა ინდოეთის კიდევ ერთი დიდი შვილი, ინდოეთის პირველი პრემიერ-მინისტრი და განდის მარჯვენა ხელი, ჯავაჰარლალ ნერუ 91889-1964). სხვები განდის „მარილის პროტესტს“ უროთი კოღოს დევნას ადარებდნენ. თუმცა განდისათვის, მარილის მონოპოლია გახლდათ მკვეთრი მაგალითი იმისათუ რამდენად უსამართლო იყო ბრიტანელების დამოკიდებულება რაჯის (ბრიტანეთის მიერ კოლონიზირებული ინდოეთის, პაკისტანისა და ბანგლადეშის ტერიტორიების საერთო სახელი, ლ.ა.) და მისი მოსახლეობის მიმართ, ადამიანის სიცოცხლისთვის აუცილებელი და საბაზო ნივთიერების, საჭმელი მარილის მიმართ. განდის ბრძოლა გასაგები და მისაღები იყო დიდი ინდოსტანის ყველა მკვიდრისთვის, ჰინდუ იქნებოდა ის თუ მუსლიმი, მდიდარი თუ ღარიბი!
ეს მაგალითი ნათლად გვიჩვენებს რომ ევროპელი კოლონიზატორები, დიდი ტერიტორიისა და მრავალრიცხოვანი მოსახლეობის პირობებში (ინდოეთი, ინდონეზია, მალაიზია, ბირმა, სხვა), აქტიურად იყენებდნენ სხვადასხვა ტიპისა და მასშტაბის ეკონომიკურ თუ პოლიტიკურ მექანიზმებს, იმისთვის რომ მაქსიმალურად გაეზარდათ თავიანთი მოგება და გაუსაძლისი პირობები შეექმნათ ადგილობრივი ხალხებისათვის.
კოლონიური ინსტიტუტები და მათი წინაღმდეგობრივი შინაარსი
ამერიკელი ეკონომიისტების, 2024 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატების სტატიაში, ცალკე თავი ეთმობა ეკონომიკურ თეორიას, რომელიც ევროპელთა კოლონიზაციის სხვადასხვა ასპექტებს აღწერს. პროფესორები. დარენ აჯემოღლუ, საიმონ ჯონსონი (ორივე მასაჩუსეტსის ტექნოლოგიური ინსტიტუტიდან, აშშ) და ჯეიმს ა. რობინსონი (ჩიკაგოს უნივერსიტეტი), გვამცნობენ რომ ევროპელების მიერ მსოფლიოს დიდი ტერიტორიების კოლონიზაციის შედეგად, მნიშვნელოვნად შეიცვალა არსებული სახელმწიფო და საზოგადოებრივი ინსტიტუტების ფორმმ და შინაარსი. აგრამ ეს, მეცნიერთა მოსაზრებით, სხვადასხვა ადგილას, სხვადასხვანაირად მოხდა: ზოგიერთ კოლონიაში, კოლონიზაციის მიზანი, ადგილობრივი მოსახლეობის ექსპლოატაცია და იქ არსებული სასრგებლო წიაღისეულის საბადოებიდან ძვირფასი მადანის ამოღება გახლდათ. სხვა შემთხვევებში, კოლონიზატორებმა ინკლუზიური პოლიტიკური და ეკონომიკური სისტემები შექმნეს, რაც ევროპელი კოლონიზატორების კეთილდღეობისთვის იყო განზრახული.
კიდევ ერთი მნიშვნელვანი ფაქტორი, რომელმაც გავლენა იქონია კოლონიის რაობაზე და ტიპზე და რომელსაც ხაზს უსვამენ ნობელიანტი ეკონომისტები, გახლავთ კოლონიზაციის ტერიტორიაზე არსებული მოსახლეობის სიმჭიდროვე. რაც უფრო მჭიდროდ არის დასახლებული ტერიტორია ადგილობრივების მიერ, მით უფრო მეტი წინააღმდეგობაა რის მოსალოდნელი მათგან. მეორე მხრივ, დიდი რაოდენობით ადგილობრივი მოსახლეობა, მათი დამარცხების და/ან დამორჩილების შემთხვევაში, კოლონიზატორებს სთავაზობს ძალიან მიმზიდველ შესაძლებლობას – იაფ მუშახელს! ამან გამოიწვია ის, რომ მჭიდროდ დასახლებულ კოლონიებში ნაკლები რაოდენობის ევროპელი კოლონისტები ჩავიდნენ (ინდოეთი, ბანგლადეში, ბირმა და პაკისტანი, ლ.ა.); იმ კოლონიებში, სადაც მოსახლეობა მეჩხერად იყო დასახლებული (დღევანდელი აშშ-ს და კანადის ვრცელი ტერიტორიები, ლ.ა.), ადგილობრივების წინააღმდეგობა ნაკლები იყო, თუმცა ასევე მწირი იყო იაფი მუშახელის რაოდენობაც. ეს თავის მხრივ საშუალებას სთავაზობდა ევროპელ კოლონიზატორებს (სხვა სახელი – ახალმოსახლეები, ლ.ა.) ადვილად გადასულიყვნენ „ახალ ადგილებში“ და მალე მოეხდინათ ამ ტერიტორიების კოლონიზაცია.
ზემოთ ხსენებულმა გარემოებებმა, თავის მხრივ, გავლენა მოახდინეს იმ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სისტემებზე, რომლებიც „ახალ ტერიტორიებზე“, ზღვისგაღმა კოლონიებში ჩამოყალიბდა.
კოლონიზატორთა მცირე რაოდენობის შემთხვევაში, ისინი აარსებდნენ ან მიითვისებდნენ სხვადასხვა სამთო-მოპოვებით ორგანიზაციებს, რომელიც აქცენტს აკეთებდნენ ადგილობრივ ელიტებზე, რომელბიც თავის მხრივ უზრუნველყოფდნენ ადგილობრივი მრავალრიცხოვანი მოსახლეობის ექსპლოტაციას (ინდოეთი, ლათინური ამერიკის ქვეყნები, ლ.ა.). ამ პირობებში და ამ კოლონიებში არ არსებობდა პოლიტიკური უფლებები და თავისუფალი არჩევნები. ყველაფერი კოლონიზატორების და ადგილობრივი ელიტების ხელში იყო კონცენტრირებული (ჩილე, პერუ, კოლუმბია, ბოლივია, სხვა).
ამის საპირისპიროდ, იმ კოლონიებში, სადაც ადგილობრივი მოსახლეობის რაოდენობა მცირე იყო, ხოლო დასახლებების სისტემა – მეჩხერი (აშშ, კანადა, ავსტრალია, ახალი ზელანდია), ბევრი კოლონისტი ჩადიოდა ევროპიდან და ისინი კოლონისტების ახალ დასახლებებს აარსებდნენ. ამ შემთხვევეაში, ახალ კოლონისტებს ესაჭიროებოდათ ინკლუზიური ეკონომიკური ინსტიტუტები, რაც წაახალისებდა ახალ მოსახლეებს ემუშავად ეფექტურად და მოეხდინათ მნიშვნელოვანი სახსრებისა და ენერგიის ინვესტირება მათ ახალ „სამშობლოში“. სანაცვლოდ, ახალი მოსახლეები ითხივდნენ მეტ პოლიტიკურ უფლებებს და მონაწილეობას მოგებაში, რომელსაც ახალი ტერიტორიები იძლეოდნენ. რა თქმა უნდა, ადრეულ ევროპულ კოლონიებს (ახალ სამყაროში, ავსტრალიაში) ვერავინ დაარქმევდა ‘დემოკრატიას’, თუმცა მჭიდროდ დასახლებულ კოლონიებთან შედარებით (სადაც ევროპელების მხოლოდ მცირე რაოდენობა გადასახლდა), ახალმოსახლეთა ახალი კოლონიები ბევრად მეტ პოლიტიკურ უფლებებს გულისხმობდნენ.
საზღვრით გაყოფილ ქალაქ ნოგალესში (აშშ და მექსიკა) დღეს არსებული განსხვავებები, რომელიც წინა წერილში განვიხილეთ, უმეტესწილად, ინსტიტუციებს შორის სხვაობით არიან გამოწვეულნი – ერთგან ამერიკული კოლონიის წესები ჩამოყალიბდა (მეტი პოლიტიკური და ეკონომიკური უფლებებით და მეტი ევროპული მოსახლეობით), რომლისგანაც დღევანდელი აშშ შეიქმნა ხოლო მეორეგან – ესპანური კოლონიის წესები, რაც შემდეგ მექსიკად გადაიქცა, სადაც ოდითგანვე ჭარბობდა ადგილობრივი ავტოქტონური მოსახლეობა (ოლმეკები, ზაპოტეკები, აცტეკები, ტოლტეკები, მაია, სხვა), რომელბსაც დასახლებების ინსტენსიური ქსელი ჰქონდათ ცამოყალიბებული (ტეოტიჰუაკანი და ტენოჩტიტლანი). კოლონიების განვითრებისა და ჩამოყალიბების ეს სქემა საერთოა მთელი კოლონიზირებული სამყაროსათვის და დიდად არ არის დამოკიდებული თუ რომელი ქვეყანა იყო კოლონიზატორი, დიდი ბრიტანეთი, საფრანგეთი, ჰოლანისა, ესპანეთი თუ პორტუგალია.
შესაძლოა ზემოთ წარმოდგენილი მსჯელობა კოლონიების, კოლონიზატორებისა და ქვეყნების განვითარება-ჩამოყალიბებისა თუ სიღარიბე-სიმდიდრის შესახებ, წინააღმდეგობრივად ან არასწორად მიიჩნიოთ. თუმცა უნდა გვახსოვდეს რომ მეცნიერებაში ყოველთვის ასეა, სამეცნიერო თეორია უნდა მოიცავდეს ბუნების ან საზოგადოების ამა თუ იმ მოვლენის კარგად ჩამოყალიბებულ ახსნა-განმარტებას, მაგალითებს და ფაქტებით ან ექსპერიმენტებით მის დადასტურებას. დღეს წარმოდგენილი ვრცელი მსჯელობა ევროპელთა მიერ კოლონიზაციის თავისებურებებისა და სიმდიდრე-სიღარიბის შესახებ, საინტერესო და ნიშანდობლივია, რადგან მეცნიერება (და საზოგადოების ნაწილი ევროპასა და ამერიკაში) უკვე ხმამაღლა საუბრობს იმ სქემებსა და პოლიტიკაზე, რომელმაც დედამიწაზე შესაძლებელი გახადა ქვეყნებისა და ხალხების კოლონიზაცია, მონებით ვაჭრობა, დაპყრობილთა ექსპლოატაცია და ჩაგვრა.
შესაძლოა ასეთმა ღია და გულახდილმა საუბარმა, მეტი სინათლე შეიტანოს ევროპელთა მიერ ჩატარებულ კოლონიზაციაში, რომელიც შესაძლოა, დღევანდელ მსოფლიოში გაბატონებული უთანასწორობის, სიღარიბისა და დაუსრულებელი კონფლიქტების ერთ-ერთი მთავარ წყაროს წარმოადგენს.
(სტატიის დასასრული)
