„მოშაირე არა ჰქვიან…“, ანუ რისთვისაა ლიტერატურა?

ხელოვნების თავდაპირველი სინკრეტულობიდან მის ცალკე დარგებად ჩამოყალიბებასაც ჰქონდა, ცხადია, დიდი საზრისი. მიზეზი იყო ადრესატის კონკრეტიკა, სპეციალიზაცია, დაწმინდავება ამორფულობისგან. ბურიანში მე და ჩემი მეგობარი ვკამათობდით, მუსიკის, ნახატის ან თუნდაც რომანის შექმნისას, ანუ პროცესში თუ მოიაზრებაო ეს ადრესატი – მსმენელი, მნახველი, მკითხველი. გასაგებია, რომ დიდი შემოქმედება უნივერსალურთან, ტრანსცენდენტურთან ინიციაციაა და იქმნება მაშინ, როცა ეს კავშირი აქტიურდება. „მუზაც“ ესაა, სხვა არაფერი. ე.ი. „რატომ“ დავადგინეთ – ესაა უდიდესი სურვილი, ვნება, სწრაფვა ამაღლებული სინამდვილისკენ და მისი დაფიქსირება, ანუ „შეჩერდი, წამო“. მაგრამ, მოდით, ახლა დავუფიქრდეთ ასპექტს: „რისთვის“ ან ვისთვის? ლიტერატორი ვარ და ლიტერატურა იქნება ჩემი მსჯელობისას ამოსავალი…

ჩვენი ლიტერატურის სათავეებთან სასულიერო მწერლობაა. როგორ აღიქვამდნენ თუნდაც ჰაგიოგრაფი მწერლები სამყაროს და საკუთარ თავს მასთან მიმართებით? ამ ჟანრის შემქმნელები თითქმის უგულებელყოფდნენ საკუთარ თავს ამ საქმეში და თავს წარმოაჩენდნენ, როგორც უშუალო „გამტარს“ ღვთაებრივთან მიმართებით, ანუ ისინი ამბობდნენ, რომ ჩვენ ვართ და არც ვართ, ვქმნით და არც ვქმნით, – ჩვენი კალამი ღვთის ნებას აღასრულებსო. ანუ ისინი საკუთარ როლს, რომელიც უკვე მოგვიანებით, საერო ლიტერატურაში, შოთა რუსთველმა წარმოაჩინა („აწ ენა მინდა გამოთქმად, გული და ხელოვანება“), რომ ჩემი შემოქმედება არისო ღმერთს პლუს ავტორის ნიჭიერება, – უგულებელყოფდნენ. თუმცა ადრესატს ისინი უცილობლად გულისხმობდნენ – მათ სრულიად ჩამოყალიბებულად იცოდნენ, რომ ეს მწერლობა იყო დიდაქტიკურ-აღმზრდელობითიც – ისინი გვაწვდიდნენ იმქვეყნიურს, წმინდანში გამოშუქებულს და გვაჩვენებდნენ გზას, ტრანსფორმაციას რეალურისა იდეალურში, ადამიანის განღმრთობის ურთულეს, მრავალწახნაგოვან პროცესს. იმის თქმა მინდა, რომ ისინი წერისას თავს უფრო ნაკლებად მოიაზრებდნენ, თუმცა მკითხველს – ყოველ მიზეზს გარეშე. მეტიც, ისინი გვაწვდიდნენ გმირის იდეალს, ჟანრობრივ სპეციფიკურობას, ქრისტიანული მსოფლაღქმის, ესთეტიკის პრიზმაში დანახულს და აუცილებლად ისწრაფოდნენ, რომ მკითხველსაც დაენახა ეს მოდელი უნივერსალური ადამიანური არსებობისა. მოკლედ, მკითხველს ჰაგიოგრაფიული თხზულებები, აპრიორი, მოიაზრებს!…

ცოტაც „სამოციანელებზე“ ვთქვათ. სწორედ მწერლობის დანიშნულებაზე აქცენტირდნენ ისინი, მეტიც, ქართული სინამდვილის გათვალისწინებით… და რას მოიაზრებდა (და მოიაზრებს) ეს სინამდვილე? მწერალს არ აქვს საქართველოში იმის „ფუფუნება“, რომ წეროს ის, რაც მოესურვება და რაზეც მოეხასიათება, წერის ჟინს, წადილს, ვნებას აყოლილმა. ჩვენთან თავიდანვე განსაზღვრულია ღირებულებრივი პრიორიტეტები, რომელთა გარეშეც ლიტერატურას ფასეულად არ აღიარებენ. მწერალი მისიონერია, მამულიშვილობა მისი უდიდესი პასუხისმგებლობაა, გარდაუვალი ხვედრი და მან უნდა ზიდოს ეს ტვირთი, რადგან „მამულიშვილობა მსხვერპლია და არა სეირი“ (ილია). ილია ვახსენეთ და მასთან, როგორც ჰაგიოგრაფიაში, დიდი შემოქმედების ღვთაებრივი იმპულსები, ანუ ქრისტიანული სააზროვნო ქვაკუთხედი ეროვნულთანაა შეზრდილ-გადაწნეხილი:

„მე ცა მნიშნავს და ერის მზრდის,

მიწიერი ზეციერსა;

ღმერთთან მისთვის ვლაპარაკობ,

რომ წარვუძღვე წინა ერსა“.

ერის წინამძღოლობის ურთულესი ფუნქცია უნდა შეითავსოსო ნამდვილმა მწერლობამ, რომლის ქმნადობის პროცესმა კი მწერალი შეიძლება სულაც ერის სამსხვერპლოზეც მიიყვანოს სიცოცხლის გასაღებად, როგორც ეს ილია ჭავჭავაძემ აღასრულა: ის წმინდანია არა მხოლოდ ცხოვრებით, აღსასრულითაც… და ჩვენ, ქართველებს, ასე მოწამებრივად აღსრულებული მწერლები გვყავს. ადრე მეფე იყო სიმბოლო ერისა, მას შესცქეროდა ის უბრალო გლეხი და ისე იქცეოდა, როგორც მისი წინამძღოლი. ამიტომ ეწირებოდნენ ჩვენი მეფეები თუ დედოფლები ქრისტიანობას, თორემ მოჩვენებითად რჯულის შეცვლა არ იქნებოდა დიდი პრობლემა, რაც არაერთმა გააკეთა. სწორედ ერის ასეთი წინამძღოლობა დააკისრეს მწერალს „სამოციანელებმა“ და ამ საპატიო ტვირთს ეზიდება დღესაც ჭეშმარიტი მწერლობა ჩვენთან. დასკვნა კი ასეთია – ადრესატი, ანუ მკითხველი აუცილებლად მოიაზრება და ის ეროვნულ სიმრავლემდეა აყვანილი, ხოლო მწერლის ფუნქცია განზოგადებულ-ზეამაღლებული.

გუშინ ჩემი მეგობრის, ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორის, ინგა მილორავას არაჩვეულებრივ წერილს ვკითხულობდი ესმა ონიანზე. ბედის ირონიაა, რომ ინგა ასე ამომწურავად წერს ესმა ონიანზე, – თავად ინგას ნიჭიერებაც (ხატვა, პოეზია, პროზა, კრიტიკა) ხომ ასე ჰგავს ესმა ონიანის უნივერსალიზმს? მათი ბედის ტრაგიზმზეც იმავეს ვიტყოდი. ინგა წერს: „მიუხედავად ასე მკვეთრად აქცენტირებული პიროვნულობისა, განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს ესმა ონიანის პოეტური სივრცის არაეგოცენტრულობა. ზოგადად, პოეტური სამყაროს, განსაკუთრებით, ლირიკის ცენტრში, დგას „მე“ – განმცდელი და მთხრობელი. ეს „მე“ გამოსჭვივის ყველგან, იქაც, სადაც ხილულად არ ჩანს. ესმა ონიანის პოეზიას აქვს უცნაური თვისება – ის ლირიკული ეპიკურობით ხასიათდება და თანაც მასში, უმეტესად, პოეტური „მე“ არ დომინირებს, არ იკავებს მთელ სივრცეს. რა თქმა უნდა, მისი პოეზია ანთროპოცენტრულია, მაგრამ უფრო განზოგადებული, განყენებული, როცა პოეტი ცდილობს, გასცდეს თავისი „მეს“ ფარგლებს, „მე“ აქციოს სხვად, მისწვდეს რაღაც უფრო დიდს, ყოვლისმომცველს, გახდეს არა მხოლოდ ინდივიდუალურის გამომხატველი, არამედ ტრანსცენდენტურის გამტარი, გადამტანი, პოეტურ სახეებად გარდაქმნილად მომწოდებელი. ეს სწრაფვა, მისი პოეზიის ეპიკურობის გარდა, ბგერწერაშიც გამოიხატა. ხანდახან, შესაძლოა, გაჩნდეს განცდა, რომ ალიტერაციები, ბგერათა სიუხვე (და იქნებ მაინც ფერია ბგერად თარგმნილი?), მრავალხმიანობა, უამრავი ხმოვანი ხაზი და მათი სხვადასხვა შრესა და მიმართულებით გაშლა ზედმეტია, განა, რისთვისაა ასეთი გადატვირთულობა საჭირო? ნუთუ, მართლა გარსს ქმნის ასე, რომ სათუთ სიღრმეში ვერავინ შეაღწიოს? სავარაუდოდ, სწორედ კოსმოსურ სფეროთა ადამიანისთვის უცხო, უჩვეულო ხმების, მათი იდუმალების, მრავალხმიანობის, მეტაფიზიკურ სახეთა ზუსტად აღწერის, მთლიანად მოხელთებისა და გამოხატვის მცდელობისას, სწორედ ამგვარი ბგერითი სიუხვე გახდა პოეტისათვის ორგანული, არა ჩანაფიქრით, არამედ თავისთავად – მეტაფიზიკურისკენ სარკმლის გაჭრას და შემდეგ მიყურადებას უჩვეულო ხმათა, ბგერათა სიმრავლე მოჰყვა თან“. გამოდის, ესმა ონიანიც კი, რომლის შინაგანი სამყარო არაა გახსნილი და ადვილად აღსაქმელი ნებისმიერი ადამიანისთვის ხატავდა, წერდა ვიღაცისთვის და არა მხოლოდ საკუთარი თავისთვის. მას საკუთარი, უნიკალური შეგრძნებები მოჰქონდა ჩვენამდე, როგორიცაა, მიზანი ყოველი შემოქმედისა, რომელსაც გააზრებული აქვს თავისი მისია, რომ ჩვენც ვიგრძნოთ ეს იმქვეყნიურის, ტრანსცენდენტურის „ანარეკლები“, მეტაფორებად, სიტყვა-ფერებად, სიტყვა-ჩუქურთმებად. ესაა ახალი, მხატვრული სინამდვილე, შეიძლება, ბევრად მძაფრად აღსაქმელი რუტინულ რეალობაზე, რომელიც ჩვენ მწერლის, კომპოზიტორის, მხატვრის, კინორეჟისორის მიერ გვეძლევა. ის ცალკე იწყებს სიცოცხლეს და, რაც უნდა პარადოქსულად ჟღერდეს, უკვე მის წყაროსთან, ანუ ავტორთან შეიძლება აღარც ასოცირდეს, დამოუკიდებლად აღსაქმელია (ამიტომ არ მიყვარს, როცა შემოქმედებას მწერლის ავტობიოგრაფიის ჭრილში ან პირადი ცხოვრებიდან თუ ხასიათიდან გამომდინარე აფასებენ). მეტიც, ჩვენ, მკითხველებსა თუ მსმენელებს, მნახველებს გვეძლევა ინტერპრეტაციის უფლებაც (ორიგინალს არ უნდა გავცდეთ, რასაკვირველია), ანუ ჩვენც ვხდებით თანაავტორები. მაგალითად, ვაჟა-ფშაველასთან არსად გვხდება თუნდაც პერსონაჟის გარეგნობის აღწერა, მაგრამ მისი გმირები (აღაზა, ზვიადაური, ალუდა) სრულიად ხორცშესხმულ ხატებად წარმოდგებიან ჩვენ წინაშე, რადგან დიდ ლიტერატურასა და გენიოსთან გვაქვს საქმე, რომელთან ერთადაც „ვძერწავთ“ ამ პორტრეტებს. არც ქრისტიანობაზე, მის დოგმატიკაზე საუბრობს ვაჟა, მაგრამ მთელი მისი შემოქმედება ქრისტიანული სულის აპოლოგიაა. კარგი დამნახავია, უბრალოდ, საჭირო, ანუ მკითხველი, რომელიც, ჩემი აზრით, აქაც მოიაზრება და ამაზე ქვემოთაც დავწერ. ლიტერატურა და ხელოვნების ყველა ნამდვილი ქმნილება ღმერთისგანაც და ადამიანისგანაც (მწერლისა თუ მხატვრისგან) ჭეშმარიტების შესამეცნებლადაა. ესაა ხელოვნების უდიდესი მისია და საკაცობრიო კულტურის მაღალი დანიშნულებაც – კაცობრიობაც, როგორც ადამიანი, სულის პროდუქტით, ანუ კულტურით ფასდება. ზოგადად, ჩვენი შემფასებელია არა ის უფსკრულები, რომლებიც ნებით თუ უნებურად გვიხილავს ცხოვრების განმავლობაში, არამედ ის სიმაღლეები, რომლებიც სულიერად „დაგვიპყრია“, ჯვარზე გაკრული ავაზაკისა არ იყოს, გონების ერთმა გამონათებამ რომ გადაწონა მთელი მისი ნაავკაცარი. კაცობრიობაც არა მისი დაპყრობითი ომები თუ ფაშისტურ-კომუნისტური საკონცენტრაციო ბანაკებია, არამედ თუნდაც ვან გოგის „მზესუმზირები“, მოცარტის მუსიკა, ფელინის კინემატოგრაფი, დანტესა თუ შოთა რუსთველის მადლიანი კალმის ნაყოფი და ა.შ.

მოდი, ვთქვათ ისიც მოკლედ, ვინაა კარგი მკითხველი, რადგან „კარგ მთქმელს კარგი გამგონე სჭირდება“. ვინმე ეთანხმება, განა, სოციალისტურ ლოზუნგს – „ლიტერატურა მასებს ეკუთვნის“? ალბათ არავინ. თუ ასე, მაშინ ვის „ეკუთვნის“ ხელოვნება, ლიტერატურა? მოკლე პასუხი იქნება: მის სწორად გამგებს. ვრცლად კი შემდეგს მოგახსენებთ. არის მწერლობა, რომელსაც სათანადო განათლების გარეშე ვერაფერს გაუგებ – თუნდაც ჯეიმს ჯოისის „ულისე“ „ელიტარულ მკითხველს“, თუნდაც ბერძნულ-რომაული მითოლოგიის მცოდნეს, მოიაზრებს სწორ შემფასებლად. მაგრამ გავიხსენოთ, აბა, რას ამბობს ვაჟა ერთ უსწავლელ ფშაველზე, რომელმაც მისი „ბახტრიონის“ ლუხუმი საქართველოს სახე-ხატად აღიქვა, ქვეყნის მომავლის წინასწარმეტყველებად კი მწერლის სიტყვები: „ეღირსებაო ლუხუმსა ლაშარის გორზე შადგომა!“. ვაჟა ამბობს, რომ თუ მკითხველს მსგავს რამეს აგრძნობინებს ჩემი კალამი, ტყუილად არ მჭერიაო ის ხელში.

დაბოლოს, ხელოვნება, როგორც შემოქმედისგან უკვე დამოუკიდებელი მოცემულობა მხატვრულ „ქსოვილად“ სიტყვაში, ტილოზე თუ კადრად, ღვთაებრივთან ზიარებაა. თუ იმ დონეზე განათლებული ხარ კაცი, რომ მის ნიუანსებს შეგიძლია ჩასწვდე, გააანალიზო, მაგას რა სჯობს; თუ არადა, იმ უსწავლელი ფშაველივით რომელიღაცა გრძნობით აღიქვამს ხელოვნების დიდ მადლს. ოღონდ ამ გრძნობის მბადი გული უნდა იყოს მოწოდების სიმაღლეზე, ანუ სუფთა, რომ მან ბნელი გაფანტოს და ნათლის ველში შეაბიჯოს, რომელსაც ჰქვია მაღალი ხელოვნება და „პოეზიას, მწერლობას, ხელოვნებას აქვს დიდი ძალა – მას შეუძლია გაუსაძლისი გასაძლებად აქციოს, მარტოსული ბოლომდე შეავსოს, მტკივანს ტკივილი დაუამოს, ბედნიერს კიდევ დაუმატოს სიხარული, დარდიანს მიუალერსოს, სილამაზეს მოწყურებულს მშვენიერება აჩუქოს, საკანში გამოკეტილი გაათავისუფლოს“! (ინგა მილორავა)…