სკოლის დროს ყველაზე მეტად ალექსანდრე ჭავჭავაძის ლექსების დაზეპირება მიადვილდებოდა. ის კი არა, მე რომ ხმამაღლა ვკითხულობდი და ვსწავლობდი, ჩემზე ოთხი წლით უმცროს დასაც “შემოესწავლა” ზოგიერთი მათგანი. ამის მიზეზი, ალბათ, ის იყო, რომ ალექსანდრე ჭავჭავაძე ყველაზე რაფინირებული პოეტია ქართველ რომანტიკოსებს შორის. ბარათაშვილის და გრიგოლ ორბელიანის უკიდურესად ნომინალურ რითმებთან შედარებით, ალექსანდრე ჭავჭავაძის რითმები ზუსტი და მაღალი ხარისხისაა. ის ხშირად მიმართავს ომონიმურ რითმებსაც. ვერსიფიკაციულადაც შეუდარებლად მრავალფეროვანია, ზუსტი პროსოდიული სმენა აქვს და თავისუფლად ოპერირებს ფართოდ თუ ნაკლებად გამოყენებადი პოეტური ფორმებით. მისი პოეზიის ნაწილი საოცრად მელოსურია. ის ასამღერებლად წერდა ასეთ ლექსებს – ჟღერადი მეტრიკით და სატრფიალო შინაარსით. სხვა რომანტიკოსებთან შედარებით, იგი ზოგიერთ ლექსში მთლიანად იმეორებს ბესიკურ მუხამბაზს – ქორეულ-დაქტილური კადენციების კანონზომიერი მონაცვლეობით და შიდა რითმებით. ასევე დიდებულად ფლობს ორივე სახის შაირს – დაბალსაც და მაღალსაც. ზოგჯერ მათ გრძელშაირის გრაფიკული განლაგებით – თექვსმეტი მარცვლით – იყენებს, ზოგჯერ კი რვატაეპედებად ხლეჩს. ასევე იქცევა გურამიშვილის მიერ დამუშავებული ფოლკლორული თოთხმეტმარცვლედის (4/3/4/3) შემთხვევაში – მთლიანადაც იყენებს და შუაზეც ხლეჩს. ასევე ხშირად მიმართავს ლოგაედურ ათმარცვლედს. ერთგან ლოგაედური თხუთმეტმარცვლედის, ე. წ. დიდბესიკურის, საინტერესო ვარიაციას გვთავაზობს – ლოგაედებად ხლეჩს და ტერცეტულ (სამტაეპიან), მონორიმულად გარითმულ სტროფენს გვთავაზობს. ტერცეტულ სტროფებს იგი სხვაგანაც მიმართავს და, საერთოდაც, საინტერესოდ მუშაობს სტროფიკაში – სტროფების საინტერესო არქიტექტონიკებს გვთავაზობს. აღნიშნულ ყბად აღებულ საზომებთან ერთად, იშვიათი საზომებითაც წერს: 5/5/4 (“მე შენ არ გეტყვი”), 5/7 (“ვამე, შორს მყოფსა”) და ა. შ. ასეთ იშვიათ ჰეტერომეტრებსაც იყენებს: 3/3/5 (“მეგრულ ფერხულზე”), 5/5-5/2(“ვისაც გსურთ”). წერს პოლიმეტრულადაც (“ედემს რგულსა”)… ეს მხოლოდ ნაწილია მისი ლირიკული, უბერებელი შედევრებისა.
*
საყოველთაოდაა ცნობილი, რომ ალექსანდრე ჭავჭავაძემ თარგმნა რუსული ლექსი:
“ფერსა ბნელს, ფერსა შავს,
მე ვეტრფი მარადჟამს,
აროდეს ფერსა სხვას
არ ვეტრფი, ვფიცავ ცას…”
ეს კი აღმოჩნდა აშკარა მუხტი ბარათაშვილისთვის, დაეწერა თავისი ყველაზე მელოსური, მსოფლიოში ცნობილი ლირიკული შედევრი “ცისა ფერს”.
ალექსანდრე ჭავჭავაძეს აქვს კიდევ ერთი მშვენიერი ლექსი, რომელსაც ჰქვია “ღიმილმან კარი ლალისა”:
ღიმილმან კარი ლალისა
განაღო გამჭვირვალისა,
დღეს ესე მკმარის სიმდიდრედ,
ხვალემ იზრუნოს ხვალისა.
ალვის ნაყოფი მრჩობლედი,
შევამცენ ჩემი დამბნედი,
დღეს ესეოდენ გავბედი,
ხვალემ იზრუნოს ხვალისა.
ნიავთ მობერვით შეძრულმან
სუნი მაყნოსა სუმბულმან,
დღეს ამით განიშვა გულმან,
ხვალემ იზრუნოს ხვალისა.
გალაკტიონმა კი დაწერა:
ხვალემ იზრუნოს ხვალისა,
ხვალემ იზრუნოს ხვალისა!
ღვინომ აიღოს ღვინისა,
წყალმა წაიღოს წყალისა!
არც ვწუხვარ, არც მერიდება
მიმავალ-მომავალისა;
წყალმა წაიღოს დიდება,
ხვალემ იზრუნოს ხვალისა!
გულმა მიიღოს გულისა,
ხვალემ იზრუნოს ხვალისა.
ღვინომ მიიღოს ღვინისა,
წყალმა წაიღოს წყალისა!
თუ ბარათაშვილის შემთხვევაში განუზომლად უკეთეს ეკვივალენტთან გვაქვს საქმე, ამ შემთხვევაში, ჩემი აზრით, ასე არ არის – მგონი, ორიგინალი სჯობია. ეს ის შემთხვევაა, როცა ასეთი აშკარა მიბაძვა არ არის გამართლებული, თუმცა ზოგიერთი ფანატიკოსი გალაკტიონოლოგისთვის ეს ყველაფერი ისეთ ევფემისტურ მოვლენად აღიქმება, როგორიც უბრალო ინტერტექსტუალობა და რემინისცენციაა. სხვა პოეტს (ვთქვათ, რომელიმე ცისფერყანწელს) რომ დაეწერა მსგავსი რამ, წარმოდგენაც არ მინდა, რა დღეს დააყრიდნენ.
*
ამას წინათ მე და ჩემს ძმაკაცს ბატონი გია არგანაშვილი შემოგვხვდა ქუჩაში. სიტყვამ მოიტანა და ახსენა: სხვა რამდენიმე პოეტთან ერთად, ალექსანდრე ჭავჭავაძეც ამოუღიათ სასწავლო პროგრამიდანო. არ ვიცოდი.
