„ახლა მხოლოდ აღსარებანი მიტაცებენ“
„ყოფნა? არყოფნა? საკითხავი, აი, ეს არის“, – ეს ჰამლეტისეული დილემაა, ალბერ კამიუს რიტორიკა კი ასეთია: „გადაწყვიტო, ეს ცხოვრება ღირს თუ არა იმად, რომ ბოლომდე გალიო, იგივეა, რაც ძირითად ფილოსოფიურ კითხვას გასცე პასუხი“. გარკვევა იმისა, რა არის ცხოვრება, – ალოგიკური, აბსურდული პროცესი ხომ არა, რომელშიც ამბოხიც კი უმისამართოა? – ბევრს უცდია. იქნებ წუთისოფლის შეუცნობლობასთან ბრძოლა სიზიფეს შრომას ჰგავს? იქნებ აბსურდი სატყუარაა და მისი ბურუსის მიღმაა ჭეშმარიტება საძებარი?
მოდი, მოვიშველიოთ კამიუს ფრაზები: „სიზიფე ბედნიერი უნდა წარმოვიდგინოთ“, „მე წინააღმდეგობას ვწევ – მაშასადამე, ჩვენ ვარსებობთ“, – და შევუდგეთ „დაცემის“ მთავარ, ენიგმატურ გმირზე საუბარს, რომელიც ერთადერთია და წამყვანი ნაწარმოებში და ეს უკანასკნელიც მისი მონოლოგია, აღსარება, რომელსაც მწერალი ე. წ. „ცნობიერების ნაკადად“ გადმოგვცემს, ასე ხატავს გმირს.
თუ კამიუს ცხოვრებისეულ მოდელს ასე წარმოვიდგენთ: აბსურდი > ამბოხი > მდუმარება, – მივხვდებით, რომ გმირი მის მეორე ფაზაშია და მესამეში გადასვლას მოელის სავარაუდოდ, ანუ მისი ჭარბსიტყვაობა შემდგომ სიჩუმეში დაიდებს ბინას თუ უიმედოს თავშესაფარს, თქვენ განსაჯეთ. ეს წიგნი ჟან ბაპტისტ კლემანსის სულიერი მდგომარეობის გენიალური ფსიქოლოგიური ფორმულირებაა: „მონანიე მსაჯული“. ანუ სინანულიც და განკითხვაც ერთდროულად, ასე უჩვეულო და აცდენილი ქრისტიანულ ცნობიერებას. ნაწარმოები გვაოცებს თავისი ფსიქოლოგიზმებით: „მედუქნის ფრთხილი სიდარბაისლე – თითქოსდა გუმანი აქვს, რომ კაცთა შორის ყველაფერი ვერ არის რიგზე“; „მისი უნდობლობა გამართლებული მეჩვენება და გავიზიარებდი კიდეც, ჩემი გულღიაობა ხელს რომ არ მიშლიდეს. სამწუხაროდ, ყბედი ვარ და ადვილად ვუახლოვდები ადამიანებს. თავს ყველას ვუყადრებ-მეთქი, არ ითქმის, მაგრამ ნაცნობობის გაბმის აერცერთ შემთხვევას ხელიდან არ ვუშვებ“, – და ა.შ.
ყველაფერი კი ადამიანებზე დიდი გულაცრუებით დაიწყო. რა არის იდეა და როგორია მისი ცხოვრებაში გატარება – ამას არ ეძღვნება ყოველი ჩვენგანის ცხოვრება? გულსაც აქვსო მახსოვრობა და სწორედ ამით „ვახარისხებთ“ საკუთარ თუ სხვის პიროვნულ ღირსებებს. აი, მაგალითად, იდეის დონეზე აზროვნება პერსონაჟისა, რომელიც ბარ „მეხიკო-სითიში“ ბურჟუებთან ეგზისტენციალური საუბრებით იქცევს თუ ეძებს თავს: „ქონება თუ გაქვთ? არც მთლად უმაგისობაა? კეთილი, ეგ ქონება გაუყავით თუ არა ღარიბებს? არა? მაშასადამე, იმათ რიცხვს არ ეკუთვნით, ვისაც მე სადუკეველებს ვუწოდებ“ (12). გაურკვეველია, ეს აღსარებაა მოსაუბრისადმი, საკუთარ თავთან საუბარი თუ ღმერთისგან ამაოების არსზე პასუხის მოლოდინი, მისი შეუცნობელი „სიჩუმის ამოკითხვის“ შედეგიანი თუ უშედეგო მცდელობა. ისიც ძნელად გასარჩევია, რომანტიკოსია იგი (ბევრგან პოეტური პროზაა), მეოცნებე თუ იმედგაცრუებული რეალისტი, დაუნდობელი მერკანტილურობით: „…ამ ჭაბუკებივით ოცნებაში გართულნი დასრიალებენ თავიანთი შავი, მაღალი ველოსიპედებით და მგლოვიარე გედებსა ჰგვანან, შეუსვენებლივ რომ დაჰქრიან ზღვათა გარშემო, არხების გასწვრივ. ოცნებობენ, წრეს უვლიან და მთვარეულებივით ლოცულობენ ნისლის მოოქრულ საკმეველში გახვეულები. უკვე აქ აღარც არიან. სადღაც ათასობით კილომეტრის იქით გადახვეწილნი, იავაზე – შორეულ კუნძულებზე – ევედრებიან ინდონეზიის დამანჭულ ღმერთებს, აქ ყველა ვიტრინაში რომ ნახავთ გამოფენილს. ეს ღმერთებია, გარს რომ გვახვევია; ჩვენ ირგვლივ დაძრწიან, ხან მაიმუნებივით ებღაუჭებიან აბრებსა და კიბე-კიბედ გამართულ სახურავებს, რათა გაახსენონ ამ მწუხარე კოლონისტებს, რომ ჰოლანდია მარტო ვაჭართა ევროპა როდია; იგი ზღვაცაა, რომელსაც სიპანგომდე ან იმ კუნძულებამდე მივყავართ, სადაც ადამიანები შეშლილები და ბედნიერები იხოცებიან“ (16).
გმირი ცდილობს, საგანთა არსს ჩასწვდეს იმ სიღრმემდე, რომ მომავლის განჭვრეტაც შეძლოს ბიბლიური წინასწარმეტყველივით („არ შეგინიშნავთ, რომ ამსტერდამის ერთად თავმოყრილი არხები ჯოჯოხეთის წრეებსა ჰგვანან? ბურჟუაზიული ჯოჯოხეთია და, ბუნებრივია, შიგ ავი სიზმრები მოსახლეობენ. ჩვენ აქ უკანასკნელ წრეში ვართ…“ (16)). პერსონაჟის მსჯელობა არც პრაგმატიზმია, არც ჰუმანიზმი – ორივე ერთადაა, შიშად და აბსურდულ თავდაცვად ნაქცევი: „ღამით ხიდზე არასდროს გავდივარ, აღთქმა მაქვს დადებული. ხომ შეიძლება, ვიღაც წყალში გადავარდეს. მაშინ ორში ერთია: ან თან გადაჰყვებით, რომ გადაარჩინოთ და ამისთანა ცუდ ამინდში შეიძლება თავს რაიმე აუტეხოთ; ანდა წყალწაღებულს არ მიხედავთ და მისი უილაჯო ფართხალი დიდი ხნით დაგირღვევთ სულის სიმშვიდეს“ (17).
მონანიე მსაჯულობამდე კლემანსი ადვოკატი იყო. ხელს მარტო კეთილშობილურ საქმეებს ჰკიდებდა, ქვრივ-ობლებს იცავდა („საკმარისი იყო, ბრალდებულს მსხვერპლის სცხებოდა რამე და ჩემი მოსასხამის სახელოებიც ამოქმედდებოდნენ, აფრიალდებოდნენ და მერე როგორ!“ (17)), ფულს იმ ხალხთან კამათში შოულობდა, აგრერიგად რომ ეზიზღებოდა, თუმცა სინდისს იმით იმშვიდებდა, რომ უკეთეს მხარეს იდგა. ეს პასუხისმგებლობაა კაცისა, რომლის წართმევით ის ცოფიან პირუტყვს დაემსგავსებოდაო, გვეუბნება პერსონაჟის პირით მწერალი. ქრთამი არასდროს აუღია, ხოლო ღარიბებისთვის ფული არასდროს გამოურთმევია. ეს კი დიდი თავმდაბლობაა და ასეთივე წესიერება, ერთი შეხედვით. მაგრამ, მოდი, მივყვეთ პერსონაჟისეულ თავის „ჩხრეკას“ და მივადგებით ამ თავმდაბლობის სათავესაც: „ქუჩაში ვინმესთვის გზის სწავლებაც მიყვარდა, ცეცხლის მიწოდებაც, დატვირთული ურიკებისთვის ხელის შეშველებაც, თუ მანქანა გაიხრიგინებდა სადმე, ხელს მაინც წავკრავდი ხოლმე. მოხუცი ქალისგან ყვავილების ყიდვაც მიყვარდა, თუმცა ვიცოდი, რომ ეს ყვავილები მონპარნასის სასაფლაოზე ჰქონდა დაკრეფილი. მოწყალების გაცემა გულით მიყვარდა… მათხოვრის დანახვაზე სიხარულით ცას ვეწეოდი ხოლმე“. აი, აქ, ბოლო წინადადებაშია მიზეზი მისი ნარცისული ამპარტავნებისა – იგი თავისი სიკეთით სამყაროს უსამართლობას კი არ ებრძვის, თავს იწონებს საკუთარი თავის, იდეათა სამყაროს ანუ ღმერთის წინაშე, ასე ვთქვათ, საკუთარი „სრულყოფილებით“ ტკბება. ასე ჰყავს ჟანს თავისი თავი სადღაც სულ ზემოთ, „კვარცხლბეკზე“ შემოსმული და არსად ისე თავისუფლად არ გრძნობს თავს, როგორც ამაღლებულ ვითარებაში: „ისე სისხლსავსედ ვცხოვრობდი, ისე უბრალოდ და ისეთი ძალით ვგრძნობდი ჩემს კაცურ ბუნებას, რომ თავი თითქმის ზეკაცად მყავდა წარმოდგენილი“ (26). ასე იკვებება მთავარი პერსონაჟის სათნოება საკუთარი თავით.
ხალხს ტრაგედია სჭირდება, მას სურს, რაღაც მოხდეს. ჰოდა, ნელ-ნელა შევდივართ კიდეც გმირის ტრაგიზმში, რომელსაც მსუბუქი, შემპარავი და ფილოსოფიური იუმორის საბურველში ხვევს ავტორი: „თუკი მონების გარეშე ცხოვრება არ შეგვიძლია, განა, არ ჯობს, ამ მონებს თავისუფალ მოქალაქეებს ვუწოდებდეთ?“ (39). ჩემს სავიზიტო ბარათზე უნდა ეწეროსო: „ჟან ბაპტისტ კლემანსი, კომედიანტი“, – თვითირონიით ამბობს წიგნის გმირი და გვიმხელს, ბრმებს, გზაზე რომ გადავიყვანდი, ქუდსაც ვუხდიდი ხოლმეო. სინამდვილეში ეს მისი „როლის“ ბოლო აკორდი იყო – მაყურებლის წინაშე თავის დაკვრა.
ქალები მიყვარდა, რაც იმას ნიშნავს, რომ ჩემს დღეში არავინ მყვარებიაო. არც გულქვა ყოფილა იგი და არც ცრემლს იშურებდა სათანადო მომენტებში, თუმცა მისი სულიერი ძვრების მთავარი მიზეზი, ისევ და ისევ, თვითონვე იყო. „მოკლედ, ყველა ჩემს ღირსებას ასეთი არასახარბიელო სარჩული ჰქონდა“, – ამბობს გმირი და აღარც გვიკვირს, როცა ის გაგვიმხელს, რომ ეს ყველაფერი შეუმჩნევლად იქცა ზიზღად სწორედ მათ მიმართ უფრო, ვისაც ეხმარებოდა. ამის წინაპირობა მის მიერ სამყაროს არასერიოზული აღქმაცაა: „ყველაფერი თავშესაქცევ ანდა გულის გამაწყალებელ თამაშობად მეჩვენებოდა“. ასეთი „სიმსუბუქით“ სახლდება სულში დემონი. დაიწყება გმირის მეტამორფოზაც – „მინდოდა… შემებღალა ჩემი სანაქებო სახელი, აგრერიგად რომ მაცოფებდა“. თუმცა იგი როდი ღალატობს საკუთარი თავისადმი ყველასა და ყველაფერზე აღმატებულ სიყვარულს, სხვის სიყვარულში კვლავ ძაბუნად დარჩენილი. ჰოდა, გაივლის ბევრის მიერ ნაცად „ბილიკებს“: გარყვნილება იქნება ეს, საკუთარი თავისა თუ სხვათა დადანაშაულება და განკითხვის დღის მოლოდინი: „იცით, რად აცვეს ჯვარს ის, ვიზეც შეიძლება თქვენ ახლა ფიქრობთ? საამისოდ უამრავი მიზეზი იყო. კაცის მოსაკლავად მიზეზს რა დალევს. იმის საბაბს კი ძნელად მიაგნებთ, რად იცოცხლოს. აი, რატომ არის, რომ დანაშაულს ყოველთვის ჰყავს დამცველები, სიმართლეს კი მხოლოდ ზოგჯერ“ (87).
ბევრი უსამართლობა და სისასტიკე ხდება ღვთის სახელით. მ ა ს მხოლოდ ის უნდოდა, რომ გვყვარებოდა, ჩვენ კი ერთმანეთის „ჯვარზე გაკვრა“ ყველაზე უკეთ გვეხერხება, ანუ ვხდებით მსაჯულები, დაკნინებული ქრისტიანები. პერსონაჟის მონანიებაშიც კი განდიდების მანიაა. მას ჰგონია, რომ კაცობრიობის ხსნას, გამოსავალს, ჭეშმარიტებას მიაგნო („ო, ნუ დამძრახავთ, მარტოობაში, დაღლილ-დაქანცულს თავი წინასწარმეტყველი მგონია ხოლმე. კაცმა რომ თქვას, მართლაც წინასწარმეტყველი ვარ, ამ ქვათა უდაბნოს, ნისლსა და დამყაყებულ წყალს შეფარებული წინასწარმეტყველი, უბადრუკი წინასწარმეტყველი უბადრუკ დროთა, ელია მესიის გარეშე“ (91). არადა, მისი წყევლა-კრულვა მიმართულია ცისკენ ანუ ინკოგნიტო უკანონობის მოქმედთა მიმართ, რომელთა მსჯავრის ატანა არ შეუძლია. ეს სატანური ვნებებია: „აღარც წიგნებია საჭირო და აღარც უსარგებლო საგნები-მეთქი. გარს მხოლოდ აუცილებელი ნივთები მარტყია, კუბოსავით გალაქულ-გაკრიალებული“, – ეს თავის დასამარებაა. „სიკვდილის მზის ქვეშ“, სადაც იბადებიან იმპერიებიც და ეკლესიებიც, კლემანსისთვის, რომელსაც აღარაფერი გააჩნია, მთავარი ავლა-დიდება სულიერი სიმშვიდეა, თუმცა სულის პაწია სამყაროს კარი დახშული აქვს, რადგან „იქ“ თვითონაა მეფეც, პაპიც და მსაჯულიც. მისი გულახდილობაც მისივე დადგმული ფარსის ნაწილია. ეს არის უნდობლობა არა მარტო ადამიანების, არამედ ღმერთის მიმართაც, სიყვარულის ნაკლებობა. არ მიკვირს, რომ სწორედ ქართველმა თქვა: „მხოლოდ მაშინ ვარ ბედნიერ, როცა ვარ შეწუხებული“. ყოფიერების წვდომის ეს გენიალური, თავგანწირული „სიმარტივე“ სრულიად უცხოა „დაცემის“ მთავარი პერსონაჟისთვის. ამ უკანასკნელს საკურთხევლიდან მოპარული პანოს – „მოუსყიდველი მსაჯულები“ ორიგინალი სახლში უკიდია და მშვიდი სინდისით მისდევს „მონანიე მსაჯულის“ ხელობას, რადგან, მისი თქმით, „მართლმსაჯულება საბოლოოდ გამოეყო უცოდველობას“. ამიტომ იგი მზადაა, განურჩევლად ყველას გამოუტანოს მსჯავრი, თავის დღეში არავის აპატიოს, რომ თვითონ შედარებით ცოტას გადააწყდეს, ვითომ ცოდვა შეუმსუბუქდეს. ეს ძირშივე გმობაა ქრიტიანობისა, რომელიც სინანულზე დამყნობილი, საკუთარი ცოდვის აღიარებიდან ამოზრდილი რელიგიაა, ამ განცდებისგან დაცლილი კლემანსის „სათნოება“ კი ეშმაკეულია, სრულიად ყალბი და ბუტაფორიული. ამიტომ ის, ვინც არ იცის, რა არის ნამდვილი თავისუფლება, „მონობის ჭეშმარიტ თავისუფლებას ქადაგებს“, „ამოტრიალებულ“ ქრისტიანულ პოსტულატებს: „ჯერ თავი უნდა დავიდანაშაულოთ, რათა სხვების განსჯის უფლება მოგვეცეს. რაკი ყველა მსაჯული ბოლოს მონანიედ იქცევა, პირიქით უნდა მოვიქცეთ, მონანიებით დავიწყოთ, რომ ბოლოს მსაჯულები შევიქნეთ“ (105).
ეს საკარნავალო ნიღაბია წარმოდგენისთვის („მინამგვანიც რომაა და ერთობ გამარტივებულიც“), რომელსაც ეს გმირი საკუთარი ცხოვრებისგან ქმნის და თანამედროვეებს სთავაზობს პორტრეტს, სინამდვილეში სარკეს, საკუთარი თავის დასანახს მასში ჩამხედავებისთვის, ანუ თავს უფრო მეტად იმისთვის იდანაშაულებს, რომ სხვები განსაჯოს. რატომ ვაშავებთ, მიზეზი ცოდვებისა, მისთვის ყურადღების მიღმაა და ეს არის მისი შეცდომების, დრამატიზმის მიზეზიც. მისი ზიზღიანი მონობა გულისთქმათა მიმართ ზენიტს აღწევს და საკუთარი თავის მიუღებლობით არის ნაკვები: „ო, ჩემო კარგო, ჩვენ უცნაური, საძაგელი ქმნილებები ვართ“, – ღვთისადმი ყველა პროტესტი სწორედ საკუთარი თავის უარყოფით იწყება. ეს კი შეიძლება ისეც გამოიყურებოდეს, რომ რაღაც თვალუწვდენელ სიმაღლეზე დგახარ და იქიდან ასამართლებ ადამიანებს თუ არსთა გამრიგეს („ადამიანთა მოდგმასა და მთელ სამყაროს ჩემს სიმახინჯეს ვდებ ბრალად“). ეს „ზეკაცობა“ ღვთისადმი მისი ირონიული შურისძიებაა („თავი მამა-ღმერთი მგონია და ხალხს შემცოდეებისა და გარყვნილების მოწმობებს ვურიგებ“ (109)). ასე, ადამიანთა მოდგმის განკითხვით, რომანის გმირისავე შექმნილ „მრუდე სარკეების“ სამყარო-რეალობაში იბადება ყოველი ახალი დღე. ეს არის მანია-გრანდიოზა, რომელიც მოითხოვს ადამიან-ქვეშევრდომებს ბოროტი სიტყვების ბედნიერებით მემთვრალეობისთვის.
„მე იმ მოხუც მათხოვარს ვგავარ, ოდესღაც კაფეში რომ შემხვდა და ხელს არ მიშვებდა: „ცუდი კაცი არა ვარ, ბატონო, ამ ზომამდე იმიტომ მივედი, რომ თვალის ჩინი დამკარგვია“. დიახ, თვალის ჩინი გვაქვს დაკარგული, დილის სინათლე და წმინდა უცოდველობა, თავს შეცოდებას ადვილად რომ მიუტევებს“ (111).
ეს ბნელი დილები რომ დასრულდეს, უნდა დამთავრდეს ცრუ წინასწარმეტყველის „კარიერა“ და აღსარებასაც ბოროტი მგზნებარება მოაკლდეს. ეს კი ღვთისკენ ნაბიჯის გადადგმის გარეშე არაფრით გამოვა, ღვთისკენ, რომლის „ღამეშიც მზეა“, არათუ დილაში.
ციტატები წიგნიდან: ალბერ კამიუ, „დაცემა“. გამომცემლობა „საბჭოთა საქართველო“, 1981 წ.
