ვინ იცის, რამდენი გულისთქმა დაკარგულა უკვალოდ, ისე, რომ არ ქცეულა სიტყვად, ფერად თუ ბგერად. ტკივილის, სიხარულის, მონატრების გაზიარების წყურვილი მოჩანს პირად წერილებში, რომლებშიც ადამიანები დროებით იხსნიან ათასგვარ ნიღაბს, გარემოებათა მიზეზით მორგებულს და თავიანთ ნამდვილ სახეს გამოავლენენ. ამიტომაც თან სდევს ამგვარ წერილებს ის გულწრფელობა, ასე რომ იზიდავს მკითხველს. განსაკუთრებით საინტერესოა იმ შემოქმედთა პირადი წერილები, რომელთა ნაწარმოებებიც ჩვენი ფიქრის ნაწილადაა ქცეული. პირად წერილებს მათი შემოქმედების კონტექსტში ვაქცევთ და განვიხილავთ. ასეა, მაგალითად, ნიკოლოზ ბარათაშვილის, ილიას, აკაკის, ვაჟას, რობაქიძისა თუ ცისფერყანწელთა მიმოწერები, შემოქმედის მრავალფეროვანი მატერიალურ-სულიერი ცხოვრებისკენ მიგვაკვლევინებენ გზას ჯოისის, ჰესეს და სხვა გამორჩეულ შემოქმედთა პირადი ბარათები. მნიშვნელოვანია ქართველ ემიგრანტთა პირადი მიმოწერების მოძიება, არქივებიდან ამოღება და გამოცემა, ამ შემთხვევაში, ხელთ გიორგი გამყრელიძის პირადი წერილების წიგნი გვაქვს („წერილები არქივიდან“), რომელიც ლიტერატურის მუზეუმმა გამოსცა. წიგნს ემიგრანტული ლიტერატურის შესანიშნავი მკვლევრის, რუსუდან ნიშნიანიძის წინათქმა უძღვის, რომლის საშუალებითაც მკითხველის თვალწინ ცოცხლდება გიორგი გამყრელიძის ცხოვრებისა და შემოქმედების მნიშვნელოვანი დეტალები, უცხოეთში ცხოვრების დაბრკოლებებით სავსე გზის ცოცხალი სურათები. გიორგი გამყრელიძე 1923 წელს წავიდა გერმანიაში სასწავლებლად, 1941 წლიდან კი ამერიკაში ცხოვრობდა. გამოსცა ლექსების კრებულები (ჯერ კიდევ საქართველოში ყოფნისას ორი კრებული დაბეჭდა: „შემოდგომის ჭიანურები“ (1920 წ.) და „დალურსმული ხელები. ეს კრებული ზოდელის ფსევდონიმით გამოსცა. მშობლიური სოფლის, ზოდის, სიყვარულის ნიშნად. მნიშვნელოვანი იყო მისი მეგობრობა ცისფერყანწელებთან, ჟურნ. „მეოცნებე ნიამორებშიც“ დაბეჭდა რამდენიმე ლექსი. 1932 წ. პარიზში გამოსცა კრებული „ლურჯი მინოკლი“, 1960 წელს კი „გვიანი რთველი“ (სანტიაგოში), 1966 წელს – ლექსებისა და თარგმანების წიგნი „ლექსები, მოთხრობები და ნარკვევები ფრინველებზე“).
არც მას და არც სხვებს ეს წერილები სხვათა წასაკითხავად არ დაუწერიათ. ამიტომ მათში გამხელილია ის დარდიც, რომელსაც სხვაგან არსად იტყოდნენ, როგორც გალაკტიონი წერს: „რა იციან მეგობრებმა, თუ რა ნაღველს იტევს გული“. თუმცა, ხანდახან ისეც ხდება, რომ ავტორი პირად წერილს წინასწარვე სხვებისთვის გასაზიარებელი განზრახვით წერს. ამის მაგალითია გიორგი გამყრელიძისთვის მიწერილი წერილი გრიგოლ რობაქიძისა, რომელიც დიდად აფასებდა გიორგი გამყრელიძის შემოქმედებას. მის კრებულს „გვიანი რთველი“ (1960 წელს გამოიცა სანტიაგოში) გამოეხმაურა კიდევაც ჟურნალ „ბედი ქართლისაში“ მნიშვნელოვანი შეფასებებით და გამორჩეულ ლექსებს შორის დაასახელა ლექსი „პაოლო იაშვილის ხსოვნას“, რომელშიც ვკითხულობთ: „შენ მოგეწყინა შექსპირი და ყვითელი დანტე, /მაგრამ რუსთველის გწვავდა ცეცხლი და ხვაშიადი,/ ფარშევანგებით შემორკალე მუქი წყვდიადი,/ ახალ შაირის ჩირაღდანი როცა აანთე“. ამ ლექსში არის ალუზიები პაოლოს სამი ლექსისა („ავტოპორტრეტი“, „ფარშევანგები“ და „პაოლო იაშვილს მომეწყინა ყვითელი დანტე“).
გრიგოლ რობაქიძემ 1962 წელს მისწერა წერილი, რომელშიც მწერალი თავისი შემოქმედების მნიშვნელობაზე ამახვილებს ყურადღებას, ამიტომ წერს: „ეს ბარათი ისტორიისათვის არის განზრახული – საჭიროა ამომწურავი გამოვიდეს“ (წერილი დაბეჭდილია კრებულში „ჩემთვის სიმართლე ყველაფერია“, 1996 წ.). სამწუხაროა, რომ არ გვაქვს გიორგი გამყრელიძის ის წერილი, რომელსაც რობაქიძემ ასე ვრცლად უპასუხა. ამ ბარათში ვხვდებით ძალიან მნიშვნელოვან ინფორმაციებს, მათ შორის, ისეთს, როგორიცაა შვედური ჟურნალის გამოკითხვა 30-იან წლებში. ევროპის ცნობილმა მწერლებმა თანადროული მსოფლიო ლიტერატურის სამი გამორჩეული ავტორი და ნაწარმოები დაასახელეს, ამ სამ შორის იყო რობაქიძის „ჩაკლული სული“. ეს კი ქართველი მწერლის იმ დიდ საერთაშორისო აღიარებას ადასტურებდა, რომელიც რობაქიძემ მოიპოვა უცხოეთში.
გიორგი გამყრელიძის წერილებში (რომლებიც გამოგზავნილია, ძირითადად, პარიზიდან და ვაშინგტონიდან) შეიგრძნობა ეპოქის სული, თანამედროვე ადამიანის ეგზისტენციალური კრიზისი, ნოსტალგია. აქ კარგად მოჩანს შემოქმედის სატკივარი, მისი შეხედულებები ცხოვრების სხვადასხვა საკითხზე, სოციალურსა თუ კულტურულ თემებზე. უცხოეთში წასული გიორგი გამყრელიძე საქართველოში მომხდარი პოლიტიკური მოვლენების გამო ვეღარ დაბრუნდა. მის წერილებში წარმოჩნდება ფსიქოლოგიაში კარგად ცნობილი და აღწერილი „კულტურული შოკის“ ფენომენის ყველა ასპექტი. ამ წერილებში მოჩანს თავდაპირველი ცნობისმოყვარეობა, გაეცნოს უცხო კულტურის ფასეულობებს, ქცევის მოდელებს. ის წერს იმაზე, რაც მოსწონს, გამოხატავს დაბნეულობასაც, რადგან გადაულახავი ნოსტალგია ტანჯავს, ენატრება თავისი ქვეყანა. წერილებში მოჩანს იმედგაცრუებაცა და ერთგვარი და დათრგუნვილობაც, მაგრამ რადგან საქართველოში დაბრუნების იმედი გადაეწურა, შეეგუა ახალ ვითარებას. სამშობლო მისი ფიქრის განუყოფელი ნაწილი გახდა. 1961 წელს დას წერილში ლექსიც ჩაუწერა („ჩემი ფრინველები შემოდგომით“), რომელსაც მონატრების მძაფრი განცდა მსჭვალავს:
„ორბი ამაყი, შემომჯდარა სისხამ დილისას
კლდე-ფრიალოზე, განიერი მკერდის ფიცარით,
და ნატრობს იმ დროს, აწ გარდასულს… ავთანდილისას,
როცა ორბებზე ნადირობდენ მხოლოდ ისარით“.
1961 წელს ვაშინგტონიდან წერს დას, მერიკოს: „ამერიკაში ყოფნის და დიდხანს ცხოვრების შემდეგ ევროპა მთლიანად საკუთარ სამშობლოდ გეჩვენება – ყოველგვარი საზღვრების და ხალხების განურჩევლად. ახლა კი ევროპა ჩემთვის დაცალიერდა“. მეგობარი მწერლის, ლადო ბელიაშვილის, სამუშაოს შესრულებისას გარდაცვალების ფაქტს ფილოსოფიურად აზოგადებს და წერს: „პატიოსანი კაცი იღუპება პატიოსნად თავისი შრომის ასრულებისას. გახსოვს, ნიცშე ზარატუსტრაში როგორ დიდ ხოტბას ასხამს გაბმულ ბაწარზე მოცეკვავეს, როცა ის იქიდან ჩამოვარდა და დაიმსხვრა. ნიცშემ მას შეასხა ხოტბა, რომ თავისი მოვალეობის ასრულების დროს დაიღუპა. ნიცშე დიდი მოაზრე იყო და ფსიხოლოგიის სიღრმით მას მხოლოდ დოსტოევსკი თუ შეედარება“.
1966 მანანა ბელიაშვილისთვის, თავისი დისშვილისთვის, მიწერილ წერილში მწერალი ირონიულად მსჯელობს თანამედროვე ხელოვნების გაუფასურებაზე: „30-35 წლის წინად ბერლინიდან დრეზდენში წავედი (დავაგირავე „ლომბარდში“ ყველაფერი, რაც კი მქონდა), რომ მენახა შესანიშნავი მსახიობი გრიუნდგენსი ჰამლეტის როლში და დიდად ბედნიერი ვიყავი. ეხლა კიდევაც რომ წახვიდე სანახავად, ისეთ რამე ნახავ, რომ სამუდამოდ წაგიბილწავენ გემოვნებას. განსაკუთრებით აუტანელია ახლებური აქაური მუსიკა. ველურ და ბარბაროსულ ბგერებს „მოდერნულ მუსიკას“ ეძახიან. წაველ და ვნახე, მაგრამ ბოლომდე ვერ მოვუსმინე. იმას აღარ სჯერდებიან, რომ თავიანთ „კაკაფონიებს სთხზავენ“. ამ ბოლო დროს დაუწყეს გენიოსებს: ბახს, ბეთჰოვენს და სხვებს ახლებურად დაკვრა… საშინელებაა და გამახსენდა პოეტ ვილჰელმ ბუშის ერთი სტროფი: „შთაგონებაა მუსიკა ტკბილი, თუ მას ხმაურთან არ აქვს კავშირი“. მხატვრობასა და მოქანდაკეობაში ეს ახალი მიმართულება, თუ მათი ავტორები მართლა ნიჭიერები არიან და მართლა გამოსავალს ეძიებენ ჩიხიდან, კიდევ ასატანია (თუმცა ამ დარგში მრავალი უნიჭო მატყუარა მუშაობს და როცა ჰკითხავ, თუ რას წარმოადგენს მათი ნაწარმი, დაიწყებენ ბლუკუნს გაუნათლებელი სოფლელი მღვდელივით – „ეს საიდუმლოებააო“). პოეზიაშიდაც ეს ახალი დარგი კიდევ ასე თუ ისე ასატანია, თუ ავტორი მეტად ნიჭიერია, მაგრამ მუსიკაში… აუტანელი. მაგრამ დარწმუნებული ვარ, ეს ისევ მალე გაქრება როგორც სწრაფად მოვიდა“.
1960 წელს ვაშინგტონიდან წერს ძმას, ლადოს, და საქართველოში დარჩენას ურჩევს: „თუ შენ გინდა, გამოგიგზავნი ვიზას და აქ ჩამოხვალ, იცხოვრებ ჩვენთან, რა თქმა უნდა, როგორც ძმა და არაფერს არ დაგამადლებთ, პირიქით, უფრო მხიარულად და ბედნიერად ვიქნებით, ისწავლი ენას და რამე იოლ სამუშაოს გიშოვნით, მერე ცოლსაც შეგრთავთ და იქნები დასახლებული კაცი. მაგრამ ეს ყველაფერი შეგიძლია გააკეთო უფრო უკეთ საქართველოში“. 1966 წელს მანანა ბელიაშვილს წერს, თუ როგორ ახარებს წერილები საქართველოდან: „ხანდახან ვშიშობ – ავად არ იყვეთ, ან სხვა რამ არ მოხდა და ხანაც იმასაც, რომ ალბად უკვე თავი მოგაბეზრეთ ამდენი ცარიელი მიწერ-მოწერით და იქნებ თქვენც მოგეწყინათ…. მაგრამ „სისხლი მაინც სხვაგვარი სითხეაო“, – ამბობს გოეთე და მერე ასე ახლო ნათესაური, როგორ უნდა დავივიწყოთ ერთმანეთი?!“.
1964 წელს მანანა ბელიაშვილისთვის მიწერილ წერილში საინტერესო და საგულისხმო თვალსაზრისებს გამოთქვამს თარგმანის ხელოვნებასთან დაკავშირებით: „ზოგიერთი ლექსის თარგმნა შეიძლება ტექსტთან სიტყვასიტყვით თარგმნით და თუ მას სამკაულიდან არ გაძარცვავ, ესე იგი, არ გამოსჭამ გულს ავტორის მრავალმნიშვნელოვან და ღრმა სიტყვებს და თუ მის ანალოგიებს, ალიტერაციებს და სხვა სამკაულს არ წაართმევ, მაშინ ლექსი მაინც კარგი გამოვა და ღირსეული. მაგალითად, ჩემს წიგნში რომ იტყვიან – „დედანთან სწორიაო“. ასე ნათარგმნია „ხეები“ ჯ. კილმერის, იქ მხოლოდ ჩიტს, რომელსაც აქ „რობინს” ეძახიან ან კიდევ “კარდინალს”, წითელ ბეღურაზე მოზრდილი ჩიტია. მე მას თარგმანში „ქოჩორა ჩიტს“ ვეძახი, იმიტომ რომ აქვს მართლაც მოზრდილი და ლამაზი ქოჩორი. „რობინი“ ან “კარდინალი” არაფერს ჩვენ მკითხველს არ ეტყოდა“.
ამავე წერილში დასაბუთებულად აკრიტიკებს ბერიძის მიერ ნათარგმნ ედგარ პოს „ყორანს“, “იწუნებს ჩეხ იედლიჩკას თარგმანს: „იქნებ კაი კაცია, საქართველოც უყვარს, ჩვენგანაც პატივისცემის ღირსი იყო, მაგრამ იმის თარგმანი პოემა არის სირცხვილი და თავის მოჭრა. არასოდეს ნიჭიერი სხვა ჩეხი მისი წიგნის წაკითხვის შემდეგ რუსთაველს ხელში აღარ აიღებს“. მას მოსწონს ჰუგო ჰუპერტის მიერ გერმანულ ენაზე ნათარგმნი „ვეფხისტყაოსანი“: „მადლობა ღმერთს, რომ ჰუგო ჰუპერტმა გერმანულად თარგმნა დიდებულად. აი, ერთ დიდ დასავლეთის ენაზე უკვე გვაქვს წესიერი თარგმანი. აწი შეუძლიათ ფრანგებმაც და ინგლისელებმაც გერმანულის გამოყენებით თარგმნონ წესიერად, თორემ ფრანგული თარგმანები თავის მოჭრაა. მარჯორის ინგლისურ თარგმანში რუსთაველი ჩანს არა ბარდად, არამედ აშუღადაც არ გამოდგება, სუსტია სუსტი მეტად…. მუსიკალურად ყველას ბალმონტი სჯობია… ზაბოლოცკი კი ტექსტის და მუსიკის გადმოცემაში მოისუსტებს, მაგრამ მაინც წესიერი თარგმანია“.
„მნათობში“ წაუკითხავს ამერიკელი პოეტის, რობერტ ფროსტის, ზვიად გამსახურდიასეული თარგმანები და ძალიან მოსწონებია, ამიტომ 1963 წ. მანანა ბელიაშვილს წერს: „უთხარი, რომ კარგად უთარგმნია. ფროსტი მეტად ძნელი სათარგმნია, რათგან ორიოდ სიტყვაში ბევრ რამეს გულისხმობს „ამირან გულში მღეროდა, მოყვარე ბანი მითხარო“.
იგი საუბრობს, თუ როგორი სიფრთხილით თარგმნის რილკეს, გოეთესა და შრალ ბოდლერის ლექსებს. მისი აზრით, ფრანგი პოეტების სუსტ რითმებს ენის მუსიკალურობა „ანაზღაურებს“, ქართულ ენაზე კი ამით ფონს ვერ გახვალ, ამიტომაც დიდი ოსტატობაა საჭირო, რომ თან დედანს არ გასცდე და ლექსსაც აზრის სიღრმე და მომხიბვლელობა შეუნარჩუნო.
მას უთარგმნია ჰერმან ჰესეს, გოეთეს, შილერის, ჰაინრიჰ ჰაინეს, ფონ ჰოფმანსტალის, შარლ ბოდლერის, არტურ რემბოს, პოლ ვერლენის, რობერტ ფროსტის, ემილი დიკინსონისა და სხვა ცნობილ და აღიარებულ ავტორთა ნაწარმოებები. კარგი იქნება, თუ ლიტერატურის მუზეუმი ამ საქმესაც ითავებს და მის თარგმანებს ცალკე წიგნად გამოსცემს, თუ გავითვალისწინებთ გიორგი გამყრელიძის პოეტიკასა და ესთეტიკას, სიტყვის მიმართ მის დამოკიდებულებას, ქართველი მკითხველისთვის ძალიან მნიშვნელოვანი იქნება ევროპული და ამერიკული ლიტერატურისა მისეული თარგმანების წაკითხვა.
საინტერესოა მისეული კრიტიკა აკაკის ლექსების ზაბოლოცკისეული თარგმანებისა. მისი აზრით, მის „კონგენიალობაზე“ ლაპარაკიც არ შეიძლება… ძნელია ისეთი მშვენიერი ადგილების სხვა ენაზე თარგმნა სისრულით, როგორიც არის განთიადში: „წინ მომეგებენ ღიმილით/ შენი მზე, შენი მთვარეო,/ გუნდი და გუნდი ვარსკვლავთა/ მოკაშკაშ-მოელვარეო./ გულში იფეთქა სიამემ,/ სევდები უკუ ვყარეო, / ია და ვარდი დამჭკნარი, /ხელახლა გამიხარეო“, ანდა – „დადუმებულა მთაწმინდა/ ისმენს დუდუნსა მტკვრისასა /მდინარე ნანას უმღერის/ რაინდსა ურჩსა მტრისასა“ – ასე ლამაზად, ასე მომხიბვლელად ასხმულ სიტყვების კრიალოსანს, რუსთაველის გარდა, ვერსად მთელ ქართულ ლიტერატურაში ვერ იპოვის კაცი. აკაკი ლექსის უდიდესი ოსტატია, მაგრამ არა რითმების მშვენიერებით ან წყობით. არა, მისი სიტყვების უმშვენიერესი და უდიდესი მარაგით და მათი ასე კარგი შეწყობა-ჰარმონიით. ასეთი რამის თარგმნა კი ძალიან-ძალიან ძნელია და ზაბოლოცკი ამ მხრივ მადლობის ღირსია და არა საყვედურისა“. იგი ასეთ პარადოქსზეც ამახვილებს ყურადღებას: „თარგმანში ხშირად ტექსტის სუსტი ადგილები ან მთლიანი სუსტი ლექსი უკეთესი გამოდის, ვიდრე ორიგინალი. კარგი და ძლიერი ლექსები კი მუდამ ნაკლოვანნი“ (1964 წ. მანანა ბელიაშვილისთვის მიწერილი წერილიდან).
გიორგი გამყრელიძემ სხვა ემიგრანტებივით შესანიშნავად იცოდა, რომ თავისუფლება ძვირი დაუჯდა, ამისთვის მსხვერპლად გაიღო ქვეყნიდან წასვლა, მაგრამ ეს არასოდეს უნანია. ერთ ლექსში „ლამანჩელი რაინდი და როსინანტი“ კარგად შეიგრძნობა ეს:
„შვრიით ავსილი თოფრაკის ნაცვლად
თქვენ აირჩიეთ მშიერის ჯამი,
რათგან ცხოვრება ფეტვის ერთ მარცვლად
არ ღირს, თუ ასდეს პირში ლაგამი“.
წიგნზე ეს მცირე გამოხმაურება უოლტ უიტმენის ცნობილი ლექსით „მეგობარო, ეს არ არის წიგნი (თამაზ ჩხენკელის თარგმანი) გვინდა დავასრულოთ, რომელიც კარგად გამოხატავს შემოქმედის მკითხველთან ურთიერთობის წყურვილს:
„მეგობარო, ეს არ არის წიგნი,
ხელი ახლე და კაცს შეეხები“.
ამ წიგნში წარმოდგენილი წერილების კითხვისას ასე შევიგრძნობთ თანამედროვე მკითხველები გიორგი გამყრელიძეს, როგორც ცოცხალ ადამიანს და მასთან დიალოგს ვმართავთ, ვფიქრობთ წარმავალსა თუ მარადიულ პრობლემებზე.
მკითხველთან ხიდის გასადებად მნიშვნელოვანია კრებულში ჩართული ფოტოები, რომლებშიც ის სხვადასხვა გარემოში, მეგობრებსა და ახლობლებთან მოჩანს. ეს მეტ ინტიმს ქმნის. მასაც შეეძლო გალაკტიონივით ეთქვა („მაგრამ სამშობლოს ძველი გზებით ვეღარ მოვაგენ/ და არ მახსოვდა, მქონდა იგი, თუ მომაგონდა“ (გალაკტიონი, „გემი „დალანდი“), მაგრამ ამ წიგნით გიორგი გამყრელიძე ბრუნდება საქართველოში, რომლისკენაც ცოცხალმა ვერ გამოიგნო გზა და უფრო ახლობელი ხდება ქართველი მკითხველისთვის.
