„ხელმისაწვდომი მოხმარების პროდუქტებისა და გარემოს დიზაინი უნდა იყოს მაქსიმალურად გამოსადეგი ყველა ადამიანისთვის ყოველგვარი ადაპტირებისა და სპეციალიზებული დიზაინის საჭიროების გარეშე“, – ასე განმარტავს ინგლისელი არქიტექტორი რონალდ მეისი ტერმინს „უნივერსალური დიზაინი“[1], თუმცა განათლების სისტემაში უნივერსალური დიზაინი არ ნიშნავს მხოლოდ მოსწავლის საჭიროებებზე სრულად მორგებულ შენობა-ნაგებობას. საზოგადოდ, უნივერსალური დიზაინი გულისხმობს ისეთი გარემოს შექმნას, რომლის გამოყენებისთვის არ არის აუცილებელი სპეციალური ადაპტირება. სწავლების პროცესში უნივერსალური დიზაინი არის მიდგომა, რომლის მიზანიც მულტიმოდალური სასწავლო გარემოს ფორმირება, მოქნილი საგანმანათლებლო პროცესის წარმართვა და, საბოლოოდ, მოსწავლეების წინაშე არსებული შემაფერხებელი ბარიერების აღმოფხვრაა.
განათლებაში უნივერსალური დიზაინი გულისხმობს ყველა მოსწავლისთვის რელევანტურ სასწავლო მეთოდებს, მასალას და შეფასების სისტემას.
სწავლების პროცესისადმი ეს მიდგომა ყველა მოსწავლისთვის, განურჩევლად მათი საჭიროებებისა და მათ შორის განსხვავებებისა, ქმნის სწავლის თანაბარ პირობებს;
უნივერსალური დიზაინი შვიდ პრინციპს ეფუძნება. ესენია:
- თანასწორობა და გამოყენება: დიზაინი გამოსადეგია და სასარგებლო განსხვავებული შესაძლებლობების მქონე პირებისთვის.
- მოქნილობა: დიზაინი მიესადაგება ინდივიდუალური უპირატესობებისა და შესაძლებლობების ფართო სპექტრს.
- სიმარტივე და ინტუიციური მოხმარება: დიზაინის გამოყენება მარტივია და არ არის დამოკიდებული გამოცდილებაზე, ცოდნაზე, ენობრივ უნარებსა თუ კონცენტრაციის არსებულ ხარისხზე.
- აღსაქმელი ინფორმაცია: დიზაინი ეფექტიანად გადასცემს საჭირო ინფორმაციას მომხმარებელს გარემო პირობებისა და სენსორული შესაძლებლობებისგან დამოუკიდებლად.
- უსაფრთხოება: დიზაინი ამცირებს საფრთხეებს და შემთხვევითი ან განზრახული ქმედებების არასასურველ შედეგებს.
- მცირე ფიზიკური ძალისხმევა: დიზაინის გამოყენება შესაძლებელია ეფექტიანად და კომფორტულად მინიმალური ძალისხმევის გაწევით.
- ზომა და სივრცე მიახლოებისა და გამოყენებისთვის: გათვალისწინებულია მიახლოების, მიღწევის, მანიპულაციისა და გამოყენებისთვის შესაბამისი ზომა და სივრცე მომხმარებლის სხეულის ზომის, პოზისა და მობილობისგან დამოუკიდებლად.
ნებისმიერი დიზაინის პროექტირებისას თავიდანვე უნდა იყოს ნაფიქრი უნივერსალურ დიზაინზე. განვიხილოთ რამდენიმე გასათვალისწინებელი მომენტი: შენობის საერთო ფართობი, სასწავლო თუ სხვა ნაგებობის მდებარეობა ქუჩასა და ტროტუართან მიმართებით, დაქანების დონე, პირდაპირი მისასვლელი შენობის მისაწვდომ კარსა და უკანა, შემაღლებულ შესასვლელთან, სწორი, მისაწვდომი ტროტუარები მთავარ შესასვლელებსა და მიმდებარე სივრცეებში მოსახვედრად, ბუნებრივი სინათლის გამოყენება განათების გასაძლიერებლად.
სტატიაში ვისაუბრებთ დიზაინის იმ საკვანძო ელემენტებზე, რომლებიც სენსორულ დარღვევებზეა ორიენტირებული[2].
დიზაინის ძირითადი/საკვანძო ელემენტებია:
- განლაგება
მოცემული სივრცის ლოგიკური, მარტივი მოწყობა, კარგად განსაზღვრული სივრცეები, სწორი ხაზები, სწორი კუთხეები სავალ ბილიკებზე, მხედველობის სწორი ხაზები წარმოადგენს საკვანძო კომპონენტებს სმენის, მხედველობის ან ორივე სენსორის ერთდროული დარღვევის მქონე, ყრუ-უსინათლო ადამიანების სივრცეში ორიენტაციისთვის. ბევრი ყრუ-უსინათლო პირისთვის ღია სივრცეებში ორიენტირება რთულია. ღია სივრცეებში, როგორებიცაა მისაღები, საკლასო, სასადილო და მოსასვენებელი ოთახები სასკოლო თუ საოჯახო ტიპის ნაგებობებში, ავეჯის გადაადგილება, კედლებისა და იატაკის ფაქტურების შეცვლა, მაღალკონტრასტული ფერების გამოყენება, სივრცეების განმსაზღვრელ და სხვა დამხმარე საშუალებებთან ერთად, გაუმარტივებდა ორიენტაციას ყრუ-უსინათლო პირებს.
მნიშვნელოვანია იმის გათვალისწინებაც, რომ სივრცე თავისუფალი უნდა იყოს ზედმეტი, უსარგებლო ნივთებისგან. კედლებისა და იატაკის ტექსტურა, ტაქტილური ნიშნები, ავეჯის სათანადო განთავსება შესაძლოა გამოყენებულ იქნეს ინდივიდების მიერ სივრცეში ორიენტაციისას.
მხედველობის დაზიანების მქონე ბევრ ადამიანს შეუძლია სივრცის აზრობრივი/წარმოსახვითი რუკის შექმნა და მისი საშუალებით საგნების სივრცეში და მათ მიმართ განლაგების გაგება. მნიშვნელოვანია, რომ საგნებმა შეინარჩუნონ თავიანთი ადგილმდებარეობა და ისინი არ გადააადგილონ.
- განათება
კარგი განათება ყველაზე მნიშვნელოვანი ელემენტია ფუნქციური მხედველობის მქონე ყრუ-უსინათლო პირებისთვის. განათებასთან დაკავშირებული საჭიროებები განსხვავებულია და დამოკიდებულია კონკრეტული ყრუ-უსინათლო პირის მხედველობის მდგომარეობაზე. ადამიანთა უმრავლესობას სივრცეში ორიენტაციასა და ყოველდღიური საქმიანობის განხორციელებაში ხელს შეუწყობდა გაზრდილი/ძლიერი განათება. სინათლის ოდენობის დასარეგულირებლად გამოყენებულ უნდა იქნეს განათების მარეგულირებლები. რეკომენდებულია სამუშაო განათების უზრუნველყოფა სამუშაო მაგიდებთან.
არსებობს შენობებში განათებასთან დაკავშირებული შემდეგი რჩევები:
- პასტელის ფერებში შეღებილი კედლები შუქს აირეკლავს.
- გამოიყენეთ ბუნებრივი განათება, შეამცირეთ ბზინვარება ვერტიკალური ან ჰორიზონტალური ჟალუზების მეშვეობით.
- ხელოვნური განათების წყაროები არ უნდა წარმოქმნიდეს ბზინვარებას.
- აბაჟურები უნდა უზრუნველყოფდეს სინათლის გავრცელებას.
- კედლებსა და ჭერზე მიზანშეწონილია გაბნეული განათება.
- მიზანშეწონილია განათება კარადების ქვეშ და კარადებში.
- ფერის/სიკაშკაშის კონტრასტი
ვიზუალური კონტრასტი მოიცავს ორ კომპონენტს: სიკაშკაშის კონტრასტს და ფერთა განსხვავებას. მცირედ მხედველი პირებისთვის სიკაშკაშის კონტრასტი არსებითად მნიშვნელოვანია. ფერთა ან ტონალობათა განსხვავებამ შესაძლოა გაზარდოს სიკაშკაშის კონტრასტი.
ფერთა მაღალი კონტრასტის გამოყენება სხვადასხვა მახასიათებლისა და სივრცეების განსაზღვრის მიზნით ხელს შეუწყობს სივრცეში ორიენტირებასა და მისაწვდომობის გაზრდას.
კარებისა და მათი ჩარჩოების ფერები მკვეთრად უნდა განსხვავდებოდეს კედლებისა და იატაკის ფერებისგან. კიბის საფეხურების კიდეები კონტრასტული ფერით უნდა იყოს გამოყოფილი. მოაჯირების ფერი კედლების ფერისგან მკვეთრად უნდა განსხვავდებოდეს. გარდა ამისა, ავეჯის, კარების, კარადების კარების, მათი აქსესუარებისა და ტექნიკის ფერები გარემომცველ სივრცეებთან მკვეთრ კონტრასტს უნდა ქმნიდეს. სასწავლო ან საცხოვრებელ სივრცეებში ტექნიკის სამართავი ღილაკები ფერით მკვეთრად უნდა გამოირჩეოდეს ამ ტექნიკისგან.
ანალოგიურად, ავეჯის ფერი კონტრასტს უნდა ქმნიდეს გარემომცველი კედლებისა და იატაკის ფერთან. გარემომცველი სივრცეებისგან მკვეთრად განსხვავებული ფერის ავეჯის იდენტიფიცირება შესაძლოა უკეთ მოახერხონ ადამიანებმა, რომელთაც სიღრმის აღქმა უჭირთ. ამის საპირისპიროდ, ძნელი იქნება გარემომცველი სივრცეებისგან მცირედით განსხვავებული ფერის ავეჯისა და სხვა საგნების აღმოჩენა.
ფერთა კონტრასტი არის ფერთა პალიტრაზე ორ ფერს შორის განსხვავების ხარისხი. რაც უფრო მეტად განსხვავდება ერთი ფერი მეორისგან ვიზუალურად, მით უფრო მეტია კონტრასტი.
სიკაშკაშის კონტრასტი არის რომელიმე საგნის ან ზედაპირის სიკაშკაშის მეორე საგნის ან ზედაპირის სიკაშკაშისგან განსხვავების დონე. სიკაშკაშე იზომება უფრო ნათელი საგნის ზემოთ (B1), შემდეგ – უფრო ბნელი ადგილის ზემოთ (B2), მერე კი ეს საზომები გამოიყენება ფორმულაში:
ფერის/სიკაშკაშის კონტრასტი = B1−B2 ×100B1
B1 არის განათებული ადგილის სინათლის არეკვლის კოეფიციენტის მნიშვნელობა.
B2 არის უფრო ბნელი ადგილის სინათლის არეკვლის კოეფიციენტის მნიშვნელობა.
რაც უფრო მეტია სხვაობა სიკაშკაშის დონეებს შორის, მით უფრო დიდია კონტრასტი. სინათლის მზომები შეიძლება გამოვიყენოთ ერთი საგნის ზედაპირიდან მეორეზე არეკლილი სიკაშკაშის გასაზომად.
იმისთვის, რომ ერთმანეთისგან განირჩეოდეს ძირითადი ელემენტები და გარშემო არსებული სივრცე, ერთმანეთის გვერდით რეკომენდებულია ისეთი შესამჩნევად განსხვავებული ფერების გამოყენება, როგორიცაა:
- შავი/თეთრი,
- ყვითელი/შავი,
- მუქი ყავისფერი/თეთრი ან კრემისფერი,
- მუქი იასამნისფერი/თეთრი,
- ნარინჯისფერი/თეთრი,
- მუქი წითელი/თეთრი,
- ყვითელი/მწვანე,
- მუქი ნაცრისფერი/თეთრი,
- მუქი მწვანე/თეთრი.
სიკაშკაშის ცუდი კონტრასტის მქონე ფერებია:
- ყვითელი/ნაცრისფერი,
- ღია ნაცრისფერი/თეთრი,
- ყვითელი/თეთრი,
- ლურჯი/წითელი,
- ცისფერი/თეთრი.
არსებობს ფერთა კომბინაციები, რომლებიც არ უნდა გამოვიყენოთ, რადგან ფერების ამოცნობის სირთულეების მქონე პირებს უჭირთ მათი გარჩევა. ესენია:
- წითელი/მწვანე,
- ლურჯი/მწვანე.
- ტექსტურა
შეხება გარემოს შესახებ ინფორმაციის მიღებისა და სივრცეში ორიენტაციის მნიშვნელოვანი საშუალებაა, განურჩევლად იმისა, რამდენად აქვს ყრუ-უსინათლო ადამიანს დაქვეითებული მხედველობა ან სმენა. შეხება ერთგვარი შემოწმების საშუალებაცაა, რომლის დახმარებითაც ყრუ-უსინათლო ადამიანი გარემოში გადაადგილდება. ტაქტილურ სიმბოლოებთან ერთად, კედლებსა და იატაკებზე სხვადასხვა ტექსტურის თანმიმდევრული გამოყენებით შეიძლება შეიქმნას საორიენტაციო მინიშნებების სისტემა.
ტექსტურა შეიძლება გამოყენებულ იქნეს სხვადასხვა სივრცის სიმბოლიზებისთვის. როცა ტაქტილურ/ტექსტურულ მინიშნებებსა და მონიშვნებს განვიხილავთ, ყურადღება უნდა შევაჩეროთ იმაზე, რომ ტექსტურებს შორის იყოს საკმარისი განსხვავება, ისეთი, როგორიცაა მონიშვნის ან მინიშნების ზომა და ფორმა. ზოგი ტექსტურა მარტივი ამოსაცნობია, ზოგი კი – არა. ზუმფარის ქაღალდი უხეშია და უბრალო შეხებაც საკმარისია მის ამოსაცნობად, არ მოითხოვს ზედაპირზე ხელის ხანგრძლივ მოძრაობას.
იატაკის სხვადასხვა ტექსტურა ყოველთვის გამოიყენებოდა მხედველობის სირთულეების მქონე ან ყრუ-უსინათლო პირების დასახმარებლად სივრცეში დამოუკიდებლად ორიენტირებისთვის. გვერდიგვერდ განლაგებული იატაკის მოსაპირკეთებელი განსხვავებული ტექსტურები: პარკეტი, ხე, კერამიკის ფილები, კორპი, – შესაძლოა სივრცის განსაზღვრაში დაეხმაროს ინდივიდს. მაგალითად, ხისა და კორპის იატაკები, კერამიკისა და პარკეტის იატაკებისგან განსხვავებით, ფეხქვეშ სირბილის შეგრძნებას აჩენს. ამ იდეის ერთ-ერთი განხორციელებაა ხალიჩის დაფენა, დერეფნებისა და სხვა ოთახების ხით, ხოლო ტუალეტისა და სამზარეულოს კერამიკის ფილებით მოპირკეთება. აქვე უნდა ითქვას, რომ ინდივიდისთვის შესაძლოა რთული აღმოჩნდეს ბევრი (სამზე მეტი) სხვადასხვა სახეობის იატაკის ზედაპირის ტექსტურებს შორის განსხვავების დამახსოვრება.
ტექსტურები მთელი სივრცისთვის თანმიმდევრულად უნდა იქნეს გამოყენებული, რათა შესაძლებელი გახდეს სივრცის „მენტალური რუკის“ არსებობა. კედლის ზედაპირის სხვადასხვა ტექსტურა შეიძლება გამოვიყენოთ ორიენტირებისა და ინდივიდუალური ოთახების იდენტიფიცირებისთვის; კედლის ფილები, ნაირგვარი ტექსტურის გამოყენებით, შეიძლება სხვადასხვა მნიშვნელობით დავტვირთოთ, ასევე შესაძლებელია სხვადასხვა მასალით შელესილი კედლებისა და კედლის თეფშების გამოყენებაც. კედლის მოაჯირები შეზღუდულად უნდა იქნეს გამოყენებული ორიენტაციის მიზნით, რადგან, როცა ასეთი მოაჯირები გვაქვს, ყველა სივრცე ერთმანეთის მსგავსია. გაითვალისწინეთ, რომ ერთი მოაჯირი უნდა დამონტაჟდეს დერეფანში ორიენტაციისა და მხარდაჭერისთვის. მოწყობილობები, რომლებიც უნიკალურ ვიბრაციას წარმოქმნის შემოსასვლელ კართან, კარის გვერდით ან კარის ქვეშ იატაკზე, შესაძლოა გამოყენებულ იქნეს სივრცის განმსაზღვრელად.
- აკუსტიკა
სივრცე, რომელიც აკუსტიკურად ცოცხალია, შეიძლება ადამიანს ორიენტირებაში დაეხმაროს, თუმცა მეტისმეტად ბევრი ხმა შესაძლოა პრობლემურიც იყოს, განსაკუთრებით – ყრუ ადამიანისთვის. ხმის გამოყენებით შეიძლება სივრცის შესახებ სასარგებლო ინფორმაცია მივიღოთ, მაგალითად, რამდენად ფართოა სივრცე, სად არის განლაგებული ნივთები და სად გვხვდება ღიობები. შესაძლოა, სასარგებლო აღმოჩნდეს არეკლილი ხმის გამოყენება საორიენტაციო მიზნებისთვის. ამას ექოლოკაციას უწოდებენ. ექოლოკაციის მიღწევა შესაძლებელია ისეთი ხმოვანი სიგნალის შექმნით, როგორიცაა თითების ტკაცუნი ან ჯოხის კაკუნი. ადამიანს შეუძლია, განასხვაოს მყარი ზედაპირიდან, მაგალითად, მინიდან ან ბეტონიდან არეკლილი ხმა ისეთი ზედაპირიდან არეკლილი ხმისგან, როგორიცაა ხალიჩა ან კორპი.
ხალიჩების, მუყაოსა და პლასტიკატის გამოყენებით შეიძლება ხმის შთანთქმა და ჩახშობა. ორმაგი მინა-პაკეტი შეიძლება დაგვეხმაროს გარედან სახლში შემომავალი ხმის შესუსტებაში. ხმის შემნიღბავი მოწყობილობები შეიძლება ეფექტურად იქნეს გამოყენებული არასასურველი ხმების ინტენსივობის შესამცირებლად. მთავარია, კარგი ბალანსი შეიქმნას ხმის მშთანთქმელ და ხმის ამრეკლავ მასალებს შორის, რათა ინდივიდს, რომელსაც ამის უნარი გააჩნია, შეეძლოს სივრცის ინტერპრეტირება. სასწავლო ოთახებში, სადაც არ არის ხალიჩების დაგების საშუალება, ფონური ხმების შესამცირებლად რეკომენდებულია მერხებისა და სკამის ფეხების ხელნაკეთი შალითებით დაფარვა.
აღნიშნული მიდგომები გულისხმობს ყველა მოსწავლისთვის წარმატების თანაბარი შესაძლებლობის მიცემას. ამგვარი მიდგომისას სხვადასხვა რესურსის გამოყენება, ინფორმაციისა და შინაარსის წარდგენის გზების მრავალგვარობა უზრუნველყოფს ინფორმაციის ეფექტურ აღქმას, გაგებასა და გადამუშავებას. მოქმედების, აქტივობისა და გამოხატვის საშუალებათა მრავალფეროვნება მოქნილობას მატებს მოსწავლეებისათვის მასალის მიწოდების, მათ მიერ მასალაზე მუშაობისა და საკუთარი ცოდნის დემონსტრირების ფორმებს, ქმნის საგანმანათლებლო პროცესში ჩართვის, მოტივირების მრავალნაირ შესაძლებლობას.
ამგვარი მიდგომით დაგეგმილი სასწავლო პროცესი ხელსაყრელია ყველა მოსწავლისთვის, მაგრამ განსაკუთრებით სასარგებლო იქნება იმ მოსწავლეებისთვის, რომლებსაც სენსორული პრობლემები აქვთ და სივრცეების სათანადოდ ადაპტირება სჭირდებათ.
[1] ჩრდილოეთ კაროლინის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, უნივერსალური დიზაინის ცენტრი
[2] მისაწვდომობის სახელმძღვანელო სენსორული დარღვევისთვის |DeafBlind Ontario Services 2020.
