როცა ლიტერატურის გამოვლილ გზაზე ვფიქრობთ, იშვიათად თუ გაგვახსენდება, რომ ევოლუცია განიცადა არა მხოლოდ წერის, არამედ კითხვის პროცესმაც. დღეს კითხვა ინტიმური აქტია, განმარტოების, საკუთარ თავთან დარჩენის საშუალება მოდერნულ, ქაოსურ სამყაროში; მაგრამ თავდაპირველად, ეს ასე როდი იყო.
ანტიკურ საბერძნეთში, მაგალითად, ტექსტები ან იდგმებოდა ან იმღერებოდა- „ოდისეაში“ მოხსენიებული ბრმა აედი დემოდოკოსი გავიხსენოთ. აედები დიდი პატივით სარგებლობდნენ და, როგორც ჩანს, მათ ნამღერსაც საკმაო ზეგავლენა ჰქონდა ხალხზე – სხვაგვარად ვერ აიხსნება ის, პლატონის სახელმწიფოში პოეტების ადგილი რომ არ არის.
შუა საუკუნეებში საკარო პოეტები გაჩნდნენ და დიდგვაროვნები მათ მიერ წაკითხულ ტექსტებს ისმენდნენ ხოლმე. „ბეოვულფზე“ ისიც წამიკითხავს, რომ ეს სარაინდო ეპოსი იმღერებოდა. ხმამაღლა კითხვისა (ან თხრობისა) და მოსმენის ეს კულტურა თავად შუა საუკუნეების ლიტერატურაშიც აისახა: თუ ამ ეპოქის ტექსტებს გაეცნობით, აღმოაჩენთ ერთ მოტივს – იქ ხშირია, რომ ერთი პერსონაჟი მეორეს (ერთი რაინდი მეორეს ან რაინდი მეფეს) თავის თავგადასავალს უამბობს. ზოგჯერ რამდენიმე პერსონაჟი უამბობს მეფეს რაიმეს თავშესაქცევად („ვეფხისტყაოსანი“ და „ამირანდარეჯანიანი“ გაიხსენეთ).
ბუნებრივია, ტექსტების დიდი ნაწილიც ზეპირად გადაეცემოდა მგოსნიდან მგოსანს. ზემოთ ნახსენები „ბეოვულფი“, მაგალითად, ქრისტიანობის გავრცელების ხანაში ჩაწერეს. სწორედ ამიტომ პოემაში გაჩნდა ქრისტიანული ელემენტები, რომლებიც, მკვლევართა ვარაუდით, შედარებით გვიანდელია და ტექსტის თავდაპირველ ვერსიაში არ იყო.
საბეჭდი დაზგის გამოგონებასთან ერთად, წიგნი უფრო მეტად ხელმისაწვდომი გახდა. თუმცა საჯაროდ კითხვის ტრადიცია არ დაკარგულა – რომანტიზმის ეპოქაში მან სალონებში, ხოლო ავანგარდის ეპოქაში კი ლიტერატურულ კაფეებში გადაინაცვლა. დასავლურმა სივრცემ ეს ტრადიცია დღევანდლამდე შეინარჩუნა: ამერიკაში, მაგალითად, მიღებული წესია წიგნის წარდგენაზე ნაწყვეტის წაკითხვა. ეწყობა კითხვის საღამოებიც, რომლებსაც შეიძლება, მოსდევდეს ან არც მოსდევდეს დისკუსია – ავტორი მხოლოდ წაიკითხავს, პუბლიკა უსმენს და ბოლოს ტაშით აჯილდოებს გამომსვლელს. როგორც ვიცი, ეს ევროპაშიც ასეა. კიდევ ერთი დეტალი: მსმენელი საღამოზე მუდამ მომზადებული მოდის – მას ან ავტორის სხვა წიგნები წაუკითხავს, ან მისი ბიოგრაფია და ინტერვიუები, ან ეს ყველაფერი ერთად. განურჩევლად იმისა, მოჰყვება თუ არა კითხვის საღამოს დისკუსია, მსმენელი-მკითხველი სრულადაა გათვითცნობიერებული ავტორის შემოქმედებასა და ბიოგრაფიაში. ამიტომ მის მიერ დასმული შეკითხვაც კარგად მოფიქრებული და აზრიანია.
მეორე მხრივ, თავად ავტორიც მომზადებულია – ის ტექსტს გამოთქმით კითხულობს, მანამდე კი მცირე შესავალს აკეთებს. იტყვის, მაგალითად, რამ შთააგონა ან რისი მიღწევა სურდა. რაც მთავარია, ამ შესავალში ავტორის ხასიათი, მისი ტექსტთან დამოკიდებულება უკვე ჩანს ხოლმე. ამასთან, განსაზღვრულია ისიც, რა დრო უნდა დაეთმოს კითხვას. შედეგად, კითხვის საღამოზე მოსულ მსმენელს არაფერი ჰბეზრდება, ღონისძიებას მუდამ თავისებური ტემპი და სიხალისე გასდევს.
ჩვენში ეს ტრადიცია დაკარგულია – მიიჩნევა, რომ ტექსტების საჯაროდ წაკითხვა, განსაკუთრებით, პროზაული ტექსტებისა, მოსაწყენი და უნაყოფოა. ამიტომ თუ ავტორი მაინც გარისკავს და ნაწყვეტს წაიკითხავს, ჯერ მოიბოდიშებს ხოლმე, დიდხანს არ შეგაწყენთ თავსო.
სანამ ამერიკაში ჩავიდოდი, მეც მეგონა, რომ საჯაროდ კითხვა უგემური და მოსაბეზრებელი რამ არის. უფრო სწორად, ეს შიში ჯერ კიდევ ამერიკამდე მქონდა – შარშან ივნისში, სომხეთში ვიყავი, ლიტერატურულ ფესტივალზე. გარდა პანელური დისკუსიებისა, პოეტური საღამოც იყო დაგეგმილი. რა თქმა უნდა, არც დამიშვია, გამომეტოვებინა, მაგრამ გულში კი ვამბობდი, რა გაუძლებს-მეთქი ორსაათიან ღონისძიებას, თანაც სამ ენაზე.
შევცდი. იქიდან წამოსულს ემოციები გამომყვა და მიუხედავად იმისა, რომ წვიმდა და ციოდა, მშვენიერ გუნებაზე ვიყავი. გონებაში მოსმენილი ლექსების სტრიქონები მიტრიალებდა.
თუმცა კითხვის საღამოების გემო მაინც ამერიკაში გავიგე. ყოველ კვირა ორ-ორი ასეთი საღამო იმართებოდა: ერთი შამბოს სახლში (ანუ აი, აქ: https://www.facilities.uiowa.edu/named-building/shambaugh-house ) და მეორე – წიგნის მაღაზიაში „Prairie Lights“. აქ აღმოვაჩინე, რომ თურმე არა მხოლოდ პოეზია, პროზაც მშვენივრად ისმინება. წიგნის მაღაზიაში გამართული საღამოები კი განსაკუთრებული იმით იყო, რომ მხოლოდ ჩვენ ანუ პროგრამის მონაწილე მწერლები არ ვკითხულობდით – აიოვას უნივერსიტეტის ორი სტუდენტიც მონაწილეობდა ხოლმე, შემოქმედებითი წერის პროგრამიდან. ყველა მახსოვს. აქედან ერთს გამოვყოფდი: დავიდ დეგუსტას მოთხრობას „ძვლებს ესმით“ (Bones Can Hear). დეგუსტა სანამ აიოვას უნივერსიტეტში ჩააბარებდა, ანთროპოლოგი იყო, ადამიანის ევოლუციას სწავლობდა. ამიტომ ხშირად უწევდა სამარხებთან მუშაობა და დნმ-ანალიზის შედეგების დამუშავება. როგორც თავად გვიამბო, ამ სფეროში თურმე ხშირად გაიგონებ ფრაზას: „რა აქვთ ძვლებს სათქმელი?“ (What bones have to say?). ჰოდა, ერთ დღესაც დაფიქრებულა, მართლა რას იტყოდნენ ძვლები. მოთხრობის პროტაგონისტებიც სწორედ ძვლები არიან.
დეგუსტას მაგალითი კითხვის საღამოების კიდევ ერთ დადებით მხარეს გვაჩვენებს: ავტორის პიროვნებას უკეთ ეცნობი, მის წინარე ცოდნასა და გამოცდილებასაც. აიოვას უნივერსიტეტში კი სრულიად სხვადასხვა აკადემიური წარსულის მქონე სტუდენტები სწავლობენ. ამიტომ შემოქმედებითი წერის მაგისტრანტების მოსმენა მუდამ გამორჩეულად საინტერესო იყო. თუმცა, ვფიქრობ, ეს ზოგადადაც მართალია. ავტორის პიროვნება მნიშვნელოვანია. ბევრჯერ წიგნის წაკითხვა მხოლოდ იმიტომ გადამიწყვეტია, რომ ავტორის პიროვნებით მოვხიბლულვარ. ასე იყო, მაგალითად, მარიკე ლუკას რეინეველდის შემთხვევაში, რომელზეც ერთ-ერთ წინა წერილში უკვე გიამბეთ. ასე იყო იმან ჰუმაიდანის შემთხვევაშიც, შარშანწინ თბილისის საერთაშორისო ლიტერატურული ფესტივალისთვის რომ ჩამოვიდა და შეხვედრა გამართა.
თბილისის საერთაშორისო ლიტერატურული ფესტივალი, ამ მხრივ, მართლაც დიდი საქმეს აკეთებს. წელს მონაწილეობის პატივი მეც მერგო და ვიგრძენი, როგორი აუცილებელია აზრების, შეხედულებების გაცვლა-გამოცვლა. ასე აცნობიერებ, სრულიად სხვადასხვა კულტურის წარმომადგენლებს, სინამდვილეში, რამდენი რამ აქვთ საერთო.
ბუნებრივია, კითხვის საღამოებსაც დავესწარი (ზოგს პირდაპირ ეთერში ვუყურე) და მეორე მნიშვნელოვან საკითხზეც დავფიქრდი: ლექსის მოსმენა მის გააზრებაში გეხმარება. ასე მგონია, „პრაქტიკა“ თავად ავტორს, კარმინ მიხელსს, რომ არ წაეკითხა და არ მომესმინა, ამ ლექსის მშვენიერებას ბოლომდე ვერ შევიგრძნობდი. ყურადღების მიღმა დამრჩებოდა მისი ტემპი და სუნთქვაც, დაძაბული, ჩქარი, ოდნავ ქაოსურიც კი. ლექსი, როგორც ბევრჯერ აღმინიშნავს და თქვენც მოგეხსენებათ, მხოლოდ შინაარსი როდია – ის, უწინარესად, ფორმაა.
ამ მოსაზრების გასამყარებლად კიდევ ერთ მაგალითს მოგიყვანთ: თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო უნივერსიტეტში პოეზიის საღამო გაიმართა. თამარ ჟღენტი, ანა ჯავახიშვილი და ლელა კურტანიძე მონაწილეობდნენ. სამივეს ლექსები წამიკითხავს. ზოგი თითქოს აქამდეც მომისმენია, მაგრამ ეს მოსმენა მაინც სხვა იყო. ანა ჯავახიშვილის ლექსებში ემოციური სიმძაფრე, ლელა კურტანიძესთან მეტაფორული ქსოვილის სინატიფე, თამარ ჟღენტთან კი რითმები ხელახლა აღმოვაჩინე.
ახლაც მახსოვს ის წამი, თამარი რომ „მალარიას“ კითხულობდა და მოულოდნელად სრულიად ორიგინალური რითმა დავიჭირე: მაკედონელი/ აკი დრო ნელა. ეს რაა, თურმე ლექსი სავსეა ამგვარი სარითმო ერთეულებით!
მიკვირდა და ვერ გამეგო: თითქოს უყურადღებო მკითხველი არა ვარ, არც „სმენა“ მაკლია და როგორ მოხდა, რომ სანამ ლექსი არ მოვისმინე, მისი ფორმისა ვერაფერი გავიგე?
აი, ამიტომ ლექსი უნდა მოისმინო.
პროზაული ტექსტიც უნდა მოისმინო.
მოსმენა კითხვის პირველწყაროა, საწყისია.
მგონი, დროა, ამ საწყისთან მიბრუნება ვცადოთ…
