ეს ამბავი 1895 წელს მოხდა – აკაკი წერეთელი ზესტაფონში, სოფელ ცხრაწყაროში, ვარინკა მაჭავარიანს ესტუმრა და კარგა ხნის წინ დაწერილი ლექსი წაუკითხა. ლექსს „სულიკო“ ერქვა. აკაკიმ დავალებაც მისცა ვარინკას – შენებურად აამღერეო.
ვარინკას და აკაკის ეს შემოქმედებითი ტანდემი ახალი არავისთვის ყოფილა – მას წინ არაერთი სხვა ამბავი უძღვოდა. მაგალითად, ერთი წლით ადრე – აკაკის ავადმყოფობა, რომელიც კინაღამ ფატალურად დასრულდა. თუმცა ბედისწერა ამ შემთხვევაშიც უცნაურად ჩაერია და ისე მოხდა, რომ მძიმე სნეულებისგან აკაკი ვარინკას სიმღერამ იხსნა. ასე ჰყვებიან თვითმხილველები – სასიკვდილო სარეცელზე მწოლ პოეტს მეგობრები შემოხვეოდნენ. დამწუხრებულმა ვანო მაჩაბელმა თურმე გიტარა გაუწოდა ვარინკას. ქალმა თავიდან იუარა – ვის ემღერებოდა ამ სევდიან წუთებში, მაგრამ არც ტასო მაჩაბელმა მოასვენა და ვარინკაც დაჰყვა მათ ნებას, აიღო გიტარა და ამოიკვნესა აკაკის ლექს „მუხამბაზზე“ შექმნილი თავისი სიმღერა.
სასწაული მართლა მომხდარა – აკაკის თვალი გაუხელია და ღიმილს გაუბადრავს მისი თეთრი, ანტიკური სახე. ამის შემდეგ დაწერა აკაკიმ ლექსი „რამ მომარჩინა“ და მასში აღწერა ეს მისტიკური სცენა სიმღერით გადარჩენისა.
უფრო ადრე კი იყო ვარინკას ბავშვობა ქუთაისში; აკაკის ხშირი სტუმრობა გენერალ სპირიდონ მაჭავარიანისა და გვიტია აგიაშვილის კეთილშობილ, სიყვარულიან და იმერულად პეწიან ოჯახში. აკაკისაც და იმდროინდელი საზოგადოების თვალსაჩინო წევრებისაც. ვინ აღარ სტუმრებია მაჭავარიანებს – იაკობ გოგებაშვილი, ნიკო ნიკოლაძე, ვანო მაჩაბელი, კიტა და გრიგოლ აბაშიძეები და სხვანი და სხვანი… იყო აუშლელ სუფრასთან ლაღი მოლხენა, ზოგჯერ – მშვიდი, ზოგჯერ – მოკამათე მუსაიფი, ახალი ლექსებისა და იდეების გაცვლა და, რასაკვირველია, სიმღერა – ბანტიან გიტარაზე შესრულებული, გელათზე ჩამოღვრილ ჩუქურთმასავით ლამაზი და გულის შუქით გამთბარი…
1872 წელს დაიბადა ვარინკა. ზოგიერთ წყაროში 1874-ს იტყვიან, მაგრამ თარიღების აღრევა რა მოსატანია იმასთან, რაც აერიათ (და დღემდე ერევათ) მის თავგადასავალში.
როცა ვარინკა მაჭავარიანი-წერეთლის ბიოგრაფიის კვლევა დავიწყე, გზამკვლევად ერთადერთი წიგნი და ორიოდე წერილი მქონდა – ლერი ალიმონაკის მონოგრაფია „ბარბარე (ვარინკა) მაჭავარიანი-წერეთელი“ და ლელა გაფრინდაშვილის წერილი და დოკუმენტური ფილმი („სადა ხარ, ჩემო სულიკო“) – მისი და ლია ჯაყელის დიდი შრომის შედეგი.
თავად ლერი ალიმონაკი ხშირად იმოწმებს ფუცუ დგებუაძე-ფულარიას ბიოგრაფიულ ტექსტებს, ვინაიდან ეს მწერალი ქალი ვარინკას ენათესავებოდა და მისი ცხოვრების უკანასკნელი წლების თვითმხილველიც იყო. ბოლო პერიოდში ვარინკას შესახებ მაჭავარიანების საგვარეულოც უფრო აქტიურად საუბრობს და ცდილობს მისი სახელის გაცოცხლებას.
ზესტაფონის შესასვლელთან, პაწია სკვერში, დგას ვარინკას ბიუსტი – მწუხარე სახის ქალი, თვალებდახრილი, ყელზე – საყვარელი ბაფთით… ზესტაფონიდან ოთხიოდე კილომეტრზე, სოფელ ცხრაწყაროში კი მისი სახლია, მისი კოპწია კარ-მიდამო. ახლა იქ სხვა ოჯახი ცხოვრობს. ამ ოჯახის ამ სახლში დაფუძნებაც ვარინკას დიდი სიყვარულისა და კეთილშობილების ამბავია, უამრავ სხვა ამბავთან ერთად, რომლებიც დღესაც ცოცხლობს აქაურების ხსოვნაში, ზეპირ გადმოცემებში. ჯერ კიდევ ცოცხალია ხალხი, ვისაც ახსოვს ვარინკას თავგანწირვა თავისი კუთხისა და ხალხისთვის, თუმცა მოდიან ახალი თაობები და მათაც სჭირდებათ, რომ ვინმემ უამბოს ამ ძლიერ, მშვენიერ ქალზე, რომელსაც აკაკი წერეთელმა სულიკო დაარქვა და იყო კიდეც თავისი ბედისწერით და სიყვარულის ხარისხით სულიკო, ღვთის საყვარელი, სატრფო ცისა და მიწისა…
საშუალო განათლება ქუთაისის ქალთა გიმნაზიაში მიუღია ვარინკას. იცოდა ფრანგული და რუსული, მღეროდა ბავშვობიდან და ამიტომ მუსიკასაც პატარაობიდან დაეუფლა. მისი მასწავლებელი ცნობილი ლოტბარისა და მუსიკოსის ფილიმონ ქორიძის მეუღლე ზინაიდა ვორობეცი გახლდათ.
„ბავშვობიდანვე მიყვარდა ხელოვნება: მუსიკა, ლიტერატურა, განსაკუთრებით კი ხელოვნების ყველაზე უფრო მომხიბლავი დარგი – სიმღერა… მოსწონდათ ჩემი სიმღერა და მამხნევებდნენ. განსაკუთრებით მამხნევებდა აკაკი, რომელსაც, როგორც თვითონ იტყოდა, ჩემი სიმღერა ყველაზე უფრო ტკბილად ესაუბრებოდა. მუსიკას უფრო დაეჯერება, ვინემ სიტყვებსო, – მეტყოდა ხოლმე პოეტი და მეც უფრო ხშირად მის ლექსებს ვმღეროდი“, – მოიგონებს თავად ვარინკა.
„მუხამბაზი“, „სანამ ვიყავ ახალგაზრდა“, სხვა ლექსები, არამხოლოდ აკაკისა, – მათზე მუსიკა ვარინკამ შექმნა, როგორც თავად იტყოდა – ხალხურ კილოებზე, იმერულ და ქალაქურ სასიმღერო მოტივებზე, დაუვიწყარი, მარადიული, აკაკის პოეზიასავით ერთდროულად მსუბუქი და ღრმა.
და, რაც მთავარია, „სულიკო“. ეს უკვდავი მელოდია, რომელიც, უმღერა თუ არა ვარინკამ აკაკის, იმ დღიდან ყველამ აიტაცა. ყველას პირზე ეკერა. ვარინკა მეტად პოპულარული გახდა, ქალაქიდან ქალაქში ეპატიჟებოდნენ, სუფრიდან სუფრაზე, სცენიდან სცენაზე. ისიც დადიოდა და მღეროდა. ამბობენ, ყველაზე გულშიჩამწვდომად თვითონ ასრულებდაო თავის სიმღერებს. ლელა გაფრინდაშვილის და ლია ჯაყელის ფილმში მისი ხმის პაწაწინა ფრაგმენტიცაა შემონახული – მტკიცე, ნაღვლიანი, ხავერდიანი ხმა…
დღემდე შემორჩენილი მისი ფოტოების მიხედვითაც შესაძლებელია მისი ცხოვრების პორტრეტის ესკიზის შექმნა – ახალგაზრდობაში ბედნიერი, კრიალა, უცხო გარეგნობის, ჩიტივით გოგო და იმ საბედისწერო ამბის შემდეგ – გატეხილი, ჩამქრალი, კიდევ უფრო დაპატარავებული… ის საბედისწერო ამბავი კი ერთადერთი შვილის – სპირიდონ (გუგული) წერეთლის გარდაცვალება იყო.
ვარინკამ და სერგო წერეთელმა 1891 წელს კიცხის წმინდა გიორგის ტაძარში დაიწერეს ჯვარი. სერგო აკაკის ნათესავი იყო, ჭიათურის მანგანუმის საბადოს მეწილე და ერთ-ერთი ყველაზე შეძლებული კაცი მაშინდელ იმერეთში. ვარინკას და სერგოს ქორწილიც, როგორც ამბობენ, აკაკის დამსახურება იყო, ისევე როგორც ბევრი სხვა სიკეთე ვარინკას ცხოვრებაში – შენ ისეთი გოგო ხარ, შორს ვერ გაგიშვებ, წერეთლების რძალი უნდა გახდეო, უთქვამს და აუსრულებია კიდეც. 18 წლის იყო ვარინკა, სერგო – უფრო დიდი. ამბობენ, რომ ძალიან უყვარდათ ერთმანეთი. ამ სიყვარულის ნაყოფი კი მამის გარდაცვალებიდან რამდენიმე წელიწადში ფილტვების ანთებით მოუკვდა მომღერალ დედას…
ეს 1919 წელს მომხდარა. ვარინკას შავი ჩაუცვამს და სიკვდილამდე აღარ გაუხდია. ფანჯრებს სქელი ხავერდის ფარდები ჩამოაფარა, რომ სინათლის სხივს არ შემოეღწია და მრავალი წელი სრულ სიბნელეში გლოვობდა შვილს…
მთელ იმერეთს და განსაკუთრებით სოფელ ცხრაწყაროს ძალიან უყვარდა ვარინკა და ყველას გული ეთუთქებოდა, ასეთს რომ ხედავდა. ეყვარებოდათ, რადგან ვარინკამ მართლა უზარმაზარი შრომა გასწია ამ მხარეში განათლების დასანერგად, ხელოვნების განსავითარებლად.
ვარინკა იყო წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების თავმჯდომარე ყვირილის (ზესტაფონი) თემში. რამდენიმე წელიწადში მან იქ სამკითხველოც გახსნა და საკუთარ სახლში, სოფელ ცხრაწყაროში, სკოლაც გამართა. განათლების ეს პატარა კერა ათამდე სოფელს ემსახურებოდა. ის ფულად დახმარებას უწევდა გლეხთა ოჯახების ბავშვებს, უფინანსებდა მათ სწავლა-განათლებას არა მხოლოდ თბილისსა და ქუთაისში, არამედ საზღვარგარეთაც.
ერთი ყველაზე ცნობილი ამბავი 1905 წელს უკავშირდება – გენერალმა ალიხანოვ-ავარსკიმ ცეცხლითა და მახვილით რომ დალაშქრა მთელი დასავლეთი საქართველო და რევოლუციაში მონაწილეობისთვის უსასტიკესად დასაჯა, აი, იმ პერიოდს.
ეს ალიხანოვ-ავარსკი განთქმული იყო ვერაგობით და, სამწუხაროდ, მთელმა გურიამ იწვნია ეს საკუთარ თავზე. სადაც გაიჯირითა, ქვა ქვაზე დაადუღა. ორად ორი ადგილი გადაურჩა მის სადამსჯელო ექსპედიციას მაშინდელ დასავლეთ საქართველოში – ფოთი და ეს პატარა სოფელი ცხრაწყარო. ფოთი ნიკო ნიკოლაძემ იხსნა, თავისი კვიმატი გონიერებით და ცხრაწყარო – ვარინკამ თავისი ქალური დიპლომატიით. ამბობენ, სოფლის თავში დახვდა ავარსკის ჯარს გრძელი და ნოყიერი სუფრითო, მოეწონა ეს ჟესტი ბოროტებაზე ბოროტებით შეპასუხებას შეჩვეულ გენერალს, გულ-მუცელი რომ ამოიყორა, მიატრიალა ცხენი და უკან გაბრუნდაო.
ვინ იცის, რა ცეცხლი ტრიალებდა იმ წუთებში ვარინკას გულში, შიშის, სიამაყის, ბრაზის, სირცხვილის, გადარჩენის წყურვილის ერთბაში ცეცხლი, ვინ იცის, რამდენჯერ გააპარა თვალი ცხრაწყაროს ჰორიზონტზე სპილოს ძვლის მედალიონივით მილამბული ხვამლისკენ და შეწევნა სთხოვა ხვამლის წმინდა გიორგის!..
ფაქტია, სოფელი სასტიკ რბევას გადაურჩა და არც სოფელმა დაუვიწყა ეს სიკეთე ვარინკას – ორიათასიან წლებამდე ყოველ წელს აღინიშნებოდა ცხრაწყაროში ვარინკობა. ყველა ოჯახს თავის კართან გამოჰქონდა გაშლილი სუფრა და მიმსვლელ-მომსვლელს გულიანად ეპატიჟებოდა. ეს იყო სიმბოლურად იმ ჟესტის გამეორება, რამაც საუკუნის წინ მათი წინაპრები მიწის პირისაგან აღგვას გადაარჩინა.
ეს კი ახსოვთ, მაგრამ ბევრი სხვა რამე დაუვიწყეს. გლოვის სიმარტოვეში შესულს, აღარც მოუკითხავს თავისი სიმღერები, რომლებსაც უკვე სხვადასხვა გუნდი და მომღერალი ასრულებდა, თუმცა რატომღაც არავინ ახსენებდა ნამდვილ ავტორს.
1937 წელს საბჭოთა კავშირის დეკადა საქართველოს კულტურის წარმოჩენას მიეძღვნა. იმ დეკადაზე ქუთაისის ქალ მეჩონგურეთა ანსამბლმა, ავქსენტი მეგრელიძის ლოტბარობით, შეასრულა სიმღერა „სულიკო“. ეს იყო ამ სიმღერის პირველი უდიდესი ტრიუმფი, ის მხოლოდ მთელმა საბჭოეთმა კი არ აიტაცა, არამედ გასცდა კიდეც მის საზღვრებს – „სულიკოს“ მღეროდა ყველა: ფრანგი თუ ინგლისელი, იტალიელი თუ გერმანელი… მაგრამ ამ დეკადაზე „სულიკო“ გამოცხადდა ხალხურ სიმღერად და ეს ვარინკას კიდევ ერთ ბედისწერად იქცა, მიუხედავად იმისა, რომ ჯერ კიდევ 1898 წელს ინგლისურმა კომპანია „ფონოგრაფმა“ „სულიკო“ ცვილის ლილვაკებზე ჩაწერა ვანო მაჩაბლის სახლში, ხოლო 1900 წელს კოტე ფოცხვერაშვილმა ნოტებზე გადაიტანა მეჩონგურეთა გუნდისა და ფორტეპიანოსათვის. ეს ვერსია ორკესტრმა ქუთაისის საქალაქო თეატრში 1905 წლის აგვისტოში შეასრულა.
მხოლოდ ცხოვრების მიწურულს, დები იშხნელების კეთილშობილი დედის – ვასასი ლოლაძის და თავად უფროსი იშხნელების დიდი ძალისხმევით, შეძლო ვარინკა მაჭავარიანმა საავტორო უფლებების დაცვა და საბჭოთა კომპოზიტორთა კავშირმა 1938 წლის 5 ოქტომბრის დადგენილების ოქმით ის „სულიკოს“ მელოდიის ავტორად აღიარა.
ვასასი ლოლაძემ ვარინკას სხვა სიმღერებზეც იზრუნა. თავად ვარინკამ თავის შემოქმედებით მემკვიდრედ დები იშხნელები დაასახელა და მათ შეასწავლა ყველა მელოდია, რაც კი ამ დრომდე შეუქმნია.
იმასაც ამბობენ, რომ შვილის გარდაცვალების შემდეგ ერთადერთხელ იმღერა საჯაროდ, საზოგადოების წინაშე – მაშინ, როცა მის სახლს ახალგაზრდა რეჟისორი კოტე მარჯანიშვილი ესტუმრა და სუფრასთან ვარინკას სიმღერა სთხოვეს. ვარინკამ ახალგაზრდებს უარი ვერ უთხრა…
1948 წელს უკვე ძალიან ავად იყო. საწოლში იწვა, როცა ვასასი ლოლაძე და კიდევ რამდენიმე ახალგაზრდა მეგობარი ესტუმრა. მათთვის უთხოვია ვარინკას, რადიო ჩამირთეთო. ჩაურთავთ რადიო და უცებ, თურმე „სულიკო“ გადის ეთერში. უსმინა, უსმინა ვარინკამ, მერე ამოიკვნესა „ვაი შენს ვარინკასო“ და თავზე საბანი წაიფარა…
„სულიკოს“ მღეროდნენ მაშინაც, როცა მისი კუბო ჩაუშვეს ცხრაწყაროს მიწაში, საგვარეულო სასაფლაოზე, თავისი სანუკვარი ვაჟის გვერდით…
დღეს ეს საფლავი ერთადერთი ჯვრით არის მონიშნული. ჯვარს გარდიგარდმო თეთრი საღებავით აწერია: „აქ განისვენებენ ვარინკა და გუგული წერეთლები“. თუმცა ეს საფლავი ყოველთვის ასე მწირად და სევდიანად არ გამოიყურებოდა – ზესტაფონის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმში დაცულ ფოტოებზე აღბეჭდილია ვარინკას საფლავის შესამკობელი – ბრინჯაოს ჩანგი, ზედ ბულბულით. 90-იანებში ეს ჩანგი და ბულბული მოიპარეს. ისევე, როგორც ვარინკას სახლიდან მოიპარეს ვერცხლისა და სპილენძის ნივთები. ზოგიც 90-იანების სიდუხჭირეს შეეწირა.
ამ სახლში ახლა ბერაძეები ცხოვრობენ. სიკვდილამდე რამდენიმე წლით ადრე ვარინკამ საჩხერიდან გადმოიყვანა პატარა გოგო – ზინა ბერაძე, რომელიც სიცოცხლის ბოლომდე უვლიდა. ვარინკამ ეს გოგო შვილივით გაზარდა და კარ-მიდამოც მას დაუტოვა.
„სულიკო“ საქართველოს სიმბოლოა. მომისმენია და წამიკითხავს აზრიც, რომ ის ღვთის მაძიებლობის სიმბოლოა – ვარდში, ბულბულსა და ვარსკვლავში განფენილი სამების ძიებისა, დიდი და მწველი სიყვარულის გზისა, რომელიც ადამიანისგან ახალ ადამს ბადებს, ახალ ძეს, ახალ სიცოცხლეს…
ვარინკა მაჭავარიანი-წერეთლის ცხოვრებაც კვდომისა და აღდგომის ეს მისტერიაა. ზოგჯერ ქრება, თვალს მიეფარება, ზოგჯერ არავის ახსოვს მისი შექმნილი მელოდიის ნამდვილი ავტორი, სამაგიეროდ, თავად მუსიკა ცოცხლობს და ეხება უთვალავ გულს, მერე კი პოულობს ძალას, რომელიც სამყაროში ხელახლა აბრუნებს მშვენიერ სახელს: ვარინკა!
