სახლში უამრავი საათია. ოთახში ორზე ნაკლები არ იქნება. ყველა სათითაოდ დედამ მოიტანა და დაკიდა. ასეც და სხვა მეთოდებითაც, ბავშვობიდან დროის ფასს მასწავლიდა. ყოველთვის ყურადღებით იყო, რომ ყველა საათს ემუშავა. სახლში მუდმივად იყო ელემენტების დიდი მარაგი. როგორც კი, რომელიმე საათს დაღლილობა ეპარებოდა და ჩერდებოდა, მაშინვე საკვებ წყაროს უცვლიდა და ისიც ახალი ძალით გაჰკიოდა :
„..ტიკ-ტაკ, ტიკ-ტაკ,
იძახის
და კედელზე ჰკიდია,
დღე და ღამე ისრები
მიდიან და მიდიან…“ (ნ.დუმბაძე)
ეს ახლა წახვალ სუპერმარკეთში და ნაირ-ნაირ ელემენტებს შეიძენ, თორემ ადრე, ელემენტის მოვალეობას ყვითელი თიხისგან დამზადებული 15სმ-იანი ცილინდრის ფორმის ლარნაკები ასრულებდნენ. მასში მოთავსებული იყო სპილენძის ფირფიტა და რკინის ღერო. ჭურჭელი ზემოდან ასფალტით იყო გადალესილი. სითხედ კი ყურძნის წვენს ან ძმარს იყენებდნენ. ეს „ბაღდადის ელემენტია“, რომელიც 1936 წელს ბაღდადთან ახლოს (მესოპოტამიის ტერიტორია) აღმოაჩინეს და უძველესი ელემენტის კატეგორიას მიაკუთვნეს.
ასევე, შეიძლება ერთ-ერთ ინდოელ მეცნიერს მიბაძო და ხილ-ბოსტნეულის ნარჩენებისგან ალტერნატიული კვების წყარო შექმნა Zn/Cu ელექტროდებით. თუმცა, ჩემი უამრავი საათის დასაპურებლად, ელემენტის ყიდვას ვამჯობინებ, თავად შექმნას არა.
ჰოდა, საათებს ბავშვობიდან შეჩვეულმა, თავიდან ისიც კი ვიფიქრე, გალაკტიონს სახლში საათი არ ქონდა, თორემ აბა რატომ დაწერდა:
„ვდგევარ ფანჯარასთან, ღამე არ იცვლება,
მთელი შემოდგომა თავზე დამათია,
ეხლა მხოლოდ სამი იყოს, შეიძლება.
რომელი საათია?.. რომელი საათია?..”
ბოლო დროს საათებს მე ვპატრონობ. ყველანი მუშაობენ და თავის ენაზე მახსენებენ, რომ დრო მიდის, დრო ძვირფასია და დრო დროსთან უდიერად მოპყრობას არ გაპატიებს. მხოლოდ ერთ საათს მივეცი დასვენების უფლება და აქ სულ საღამოს შვიდის ნახევარია…
უამრავმა მოფუსფუსე საათმა ახალი წლის მოსვლა არც ამჯერად გამომაპარა. გარეთ ყველაფერი ჩვეულებრივი ყიჟინით ჩატარდა, ბევრი ხმაურით და მაშხალის სროლით. ჩემს კატა-კატუშასაც ჩვეულებრივად ეშინოდა ხმაურის და ჩემზე მოკედლებული პატარა ღიპუნას დაჩქმეტის უფლებასაც მაძლევდა. ცხოველებს ხმაურის ეშინიათ, ოღონდ, ხალხს მათი შიში არაფრად აინტერესებთ და ბნელ ცაზე მეტალის იონებით განათებულ ყვავილებს მისდევენ. დიახ, ეს ყელში ამოსული ფეიერვერკები ხომ მეტალის იონებს იყენებენ შეფერილობისთვის. ცეცხლის ალში, რომ მეტალების იონები სხვადასხვა ფერს იძენენ, ესეც ხომ ცნობილია. ჰოდა, ვიფიქრე, ხომ არ ჩავატაროთ ნაცნობი ცდა (ცეცხლის ალში მეტალთა იონების შეფერადება), ოღონდ გაკვეთილზე აქამდე ცოტა იშვიათად გამოყებნებული მეთოდით?
მაშ ასე, ქიმიური ექსპერიმენტი ძალიან ორიგინალური სახელით ბორაქსის მინანქარი (ბურთულები), საკმაოდ სწრაფი ტესტია და მგრძნობიარეა ქრომის, სპილენძის, კობალტის, ოქროს, რკინის, მანგანუმის, ნიკელის და ვოლფრამის იონების ამოსაცნობად. ეს ტესტი ჩამოთვლილი მეტალების ოქსიდების ან მარილების ძალიან მცირე რაოდენობის შემთხვევაშიც კი სანდო პასუხს იძლევა.
სტატიაში მოცემულ ცხრილში ჩამოთვლილია ტესტის დროს გამოვლენილი მეტალთა იონების დამახასიათებელი შეფერილობა. დღეისათვის ამ ტესტს ხშირად უფრო გეოლოგები და ველად ქანებთან მომუშავე სპეციალობის ადამიანები იყენებენ.
რა არის ტესტისთვის საჭირო:
- ხელთათმანები; სათვალეები; ხალათი;
- გაზქურა ან სპირტქურა;
- გრძელტარიანი მონიკელებული მარყუჟი;
- ბორაქსი (1გრ);
- მეტალთა ნაერთების ნიმუშები;
რა რითი ჩავანაცვლოთ:
ბორაქსი შეიძლება შევცვალოთ ნატრიუმის კარბონატით, თუმცა, ფერებიც შეიცვლება;
ოქროს ნიმუში, ბუნებრივია, გამოტოვეთ.
| ელემენტი | გაცხელებული „მინანქარი“
(ცეცხლის ალის გარე ყვითელ ნაწილში) |
გაციებული „მინანქარი“(ცეცხლის ალის შიდა ლურჯ ნაწილში) | მჟანგავი ალი-გაცხელებული „მინანქარი“ | მჟანგავი ალი-გაციებული „მინანქარი“ |
| ქრომი | მწვანე | მწვანე | ყვითელი, მოყვითალო მწვანე | მწვანე |
| კობალტი | ლურჯი | ლურჯი | ლურჯი | ლურჯი |
| სპილენძი | უფერო | წითელი, მოწითალო ყავისფერი | მწვანე, მოლურჯო-მწვანე | ლურჯი |
| ოქრო | წითელი | იისფერი | მოვარდისფრო იისფერი | მოვარდისფრო იისფერი |
| რკინა | მწვანე | მწვანე | მოყავისფრო ყვითელი | ყვითელი |
| მანგანუმი | უფერო | უფერო | იისფერი | იისფერი |
| ნიკელი | ნაცრისფერი | ნაცრისფერი | იისფერი-ყავისფერი | ყავისფერი |
| ვოლფრამი | მწვანე | ლურჯი | ღია ყვითელი | უფერო |
ექსპერიმენტის მსვლელობა:
- სპეციალური მონიკელებული მარყუჟი გააცხელეთ ცეცხლის ალზე (მარყუჟი იხ. ექსპერიმენტის ვიდეო ვერსიაში); https://www.youtube.com/watch?v=OWQcms8GysM
- ცხელი მარყუჟი ჩადეთ ბორაქსის ფხვნილში (ნატრიუმის ტეტრაბორატ დეკაჰიდრატი Na2B4O710H2O), რომლის მცირე ნაწილი მარყუჟს მიეკრობა. ეს მიწებებული ფხვნილი გააცხელეთ ალში. ბორაქსი საკრისტალიზაციო წყალს დაკარგავს და პატარა უფერო მინისმაგვარ ბურთს წარმოქმნის. ამ ე.წ. ბურთის შემადგენლობაშია ნატრიუმის მეტაბორატი (NaBO2) და ბორის ოქსიდი (B2O3).
- მიღებულ ბურთს დააცადეთ ოდნავ გაციება, რისთვისაც წამიერად ჩაუშვით გამოხდილ წყალში, შემდეგ კი ნიმუშის მარილის ან ოქსიდის ფხვნილში ჩადეთ. ნიმუშის მცირე ნაწილი ბურთს მიეკრობა.
- შეიტანეთ ნიმუშიანი ბურთი ცეცხლის ნელ-თბილ ლურჯ ნაწილში. დააკვირდით ნიმუშის ფერს. შემდეგ შეიტანეთ ნიმუში უფრო ცხელ ყვითელ ალში და დააკვირდით ნიმუშის ფერს.
- გააცივეთ ნიმუში და კვლავ დააკვირდით ფერს.
- დაკვირვებები ცხრილში ჩაწერეთ და შეადარეთ ზემოთ მოცემულ სტანდარტს.
| ელემენტი | გაცხელებული „მინანქარი“
(ცეცხლის ალის გარე ყვითელ ნაწილში) |
გაციებული „მინანქარი“(ცეცხლის ალის შიდა ლურჯ ნაწილში) | მჟანგავი ალი-გაცხელებული „მინანქარი“ | მჟანგავი ალი-გაციებული „მინანქარი“ |
| ქრომი | ||||
| კობალტი | ||||
| სპილენძი | ||||
| ოქრო | ||||
| რკინა | ||||
| მანგანუმი | ||||
| ნიკელი | ||||
| ვოლფრამი |
ყველაზე ეფექტური გაკვეთილზე (ან კლუბურ მეცადინეობაზე) რაიმე ქანური მასალის კვლევა იქნება. წარმოიდგინეთ, როგორ დაინტერესდებიან მოსწავლეები, ამა თუ იმ ქანის ნიმუშში, რომელი მეტალებია. ამისთვის, ქანის ნიმუში წვრილად უნდა დაქუცმაცდეს.
სანამ ეს წერილი დავასრულე, სროლებიც შეწყდა და ქუჩის თუ სახლის ცხოველებმაც შვებით ამოისუნთქეს.
საათები კვლავ წრეზე სიარულს აგრძელებენ და ყოველი ახალი წრის მოხაზვით ზუსტ დროს გვახსენებენ… და არ აქვს მნიშვნელობა საათის ფერსა და ფორმას, მთავარია, მის მიერ მოხაზული დროის სწორად გამოყენება შეძლო.
