როდესაც ესა თუ ის ეტაპი მთავრდება, სანამ იგი ისტორიის უძირო სტომაქში შთაინთქმებოდეს, ჩვენდა უნებურად თვალწინ წარმოგვიდგება მთელი განვლილი პერიოდი, განურჩევლად იმისა, როგორ ჩაიარა მან – სწრაფად თუ ზლაზვნით. მისთვის თვალის გადავლებას ზოგჯერ ერთი ამოსუნთქვა ჰყოფნის, ზოგჯერ…
ყოველი სასწავლო წლის დამთავრებისას მისი დასაწყისი მაგონდება. ახლაც თვალწინ მიდგას “პირველი სექტემბერი” (დარწმუნებული ვარ, სწავლის დაწყება ბევრისთვის ჯერ კიდევ ამ თარიღთან ასოცირდება), პირველი ლექცია ახალ ნაკადთან. მე, როგორც წესი, ხუთი წუთით ადრე შევდივარ აუდიტორიაში და ველოდები სტუდენტების გამოჩენას. ისინიც მოდიან, ვინ – მკვირცხლად, ვინ – აუჩქარებლად. ვცდილობ, აქედანვე შევაფასო მათი მონდომება. ისინი იკავებენ ადგილებს დიდ აუდიტორიაში. ზოგი პირველ მერხზე ჯდება, ზოგი პირველზე ვეღარ ეტევა და იძულებული ხდება, მომდევნოზე იპოვოს ნავსაყუდელი, ზოგიერთი კი გზას აგრძელებს და სადღაც შორს, სხვებისგან განცალკევებით ჯდება.
წყალბადის ატომს ერთი ობოლი ელექტრონი აქვს, ამიტომ იგი ხშირად ხდება საჯილდაო ქვა სხვა ატომებისთვის. წყალბადს მრავლად ჰყავს მომხდური, რომლებიც მას ამ ერთადერთ ელექტრონსაც ართმევენ და ცარიელ-ტარიელს ტოვებენ. გაღარიბებული წყალბადის ატომი კი მარტო იწყებს ხეტიალს მჟავე განწყობით.
მომდევნო ელემენტში, ჰელიუმში, ორი ელექტრონია. მაგრამ როგორ თავსდებიან ისინი? ელექტრონებმაც იციან, რომ მარტოობა ძნელია და წყვილდებიან. ერთ (პირველ) ორბიტალზე დაწყვილებული ელექტრონები სრულ ჰარმონიას პოვებენ და თითქმის სამუდამოდ ერთად იდებენ ბინას. არ მოიძებნება ძალა, რომელიც მათ დააშორებს. ეს წყვილი იმითაც არის საოცარი, რომ ისინი ერთ ბილიკზე (ორბიტალზე) ურთიერთსაპირისპირო მიმართულებით მოძრაობენ, თანაც ისე, რომ ერთხელაც არ დაეჯახებიან ერთმანეთს.
მომდევნო ელემენტი, ბერილიუმი, ოთხი ელექტრონის მფლობელია. ორი მათგანი პირველ სართულზე, ერთ ოთახშია შეყუჟული (1S ორბიტალი), ორიც – მეორე სართულზე, ასევე ერთ ოთახში (2S ორბიტალი). ამ სართულზე ბერილიუმს კიდევ სამი ცარიელი ოთახი (2p ორბიტალები) აქვს, მაგრამ ელექტრონები ერთად უფრო მშვიდად (ქიმიურად – ნაკლები ენერგიის შემცველობით) გრძნობენ თავს.
ბორს ერთი ელექტრონი ემატება და მასაც, ბერილიუმის ელექტრონების მსგავსად, საკუთარი ოთახი (2px ორბიტალი) აქვს მიჩენილი. მომდევნო ელემენტში კი ვითარება ცოტა იცვლება: ნახშირბადატომს კიდევ ერთი ელექტრონი ემატება, რომელიც 2px ელექტრონთან დაწყვილებას თავს არიდებს და ერთ-ერთ თავისუფალ ორბიტალს (უჯრას, ოთახს) იკავებს.
ნახშირბადატომს კიდევ ერთი მეტად თავისებური თვისება აქვს. ასეთი ხასიათის გამო იგი ძლიერ განსხვავდება დანარჩენი ელემენტებისგან.
საზოგადოდ, ელემენტის ქიმიური თვისებები გარე სავალენტო შრეზე არსებული დაუწყვილებელი ელექტრონების ხასიათსა და რაოდენობაზეა დამოკიდებული. “მტრად მომხდურ” თუ “მოყვრად მოსულ” სხვა ელემენტების ატომებს სწორედ ისინი ეგებებიან და, შესაბამისად, ებრძვიან ან ემოყვრებიან. მაგალითად, ნახშირბადის მომდევნო ელემენტს, აზოტს, სამი დაუწყვილებელი ელექტრონი აქვს და ამიტომ სამვალენტიანია. ნახშირბადის ატომში არსებული ელექტრონები კი მტერსა და მოყვარეს ერთნაირად ხვდებიან. საკმარისია, სხვა ატომების მოახლოება იგრძნონ, რომ მაშინვე ერთ მწკრივად გადანაწილდებიან სხვადასხვა “უჯრაში” და ერთიანი ფრონტით უტევენ ან იგერიებენ მომხდურს.
ყველა ელემენტის ელექტრონულ აღნაგობაზე საუბარი ძალიან შორს წაგვიყვანს. ერთი რამ კი ცხადზე უცხადესია – ისინი მეტად ორგანიზებულნი არიან.
მაკროსამყარო მიკროსამყაროს გადიდებული ასლია და, როგორც გადიდებისას ხდება ხოლმე, რაღაც-რაღაცეები მახინჯდება. ასეა, თუ გვინდა, ჩვენი ცხოვრება უფრო ჰარმონიული და ორგანიზებული იყოს, უფრო მეტად უნდა დავაკვირდეთ ერთი ციცქნა მოლეკულებს, ვისწავლოთ მათი ცხოვრების წესი, გამოვნახოთ მათთან სასაუბრო ენა. არადა რა ხშირად გვეპატარავებიან ისინი თვალში…
კლასსა და აუდიტორიაში მჯდომი პუბლიკაც ასევე გვეპატარავება ხოლმე თვალში ხანდახან. მოდი, კარგად დავაკვირდეთ მათ; მათაც შეუძლიათ ბევრი რამ გვასწავლონ, მათი სიბრძნე ბუნებასა და მის კანონებთან უფრო ახლოსაა, ვიდრე ჩვენი.
