ბავშვები სწავლობენ ისეთი თამაშების მეშვეობით, რომლებიც მათი პროქსიმული განვითარების ზონაში[1] მიმდინარეობს.
სწავლისა და დასწავლის პროცესის წარმატებისთვის აუცილებელია რამდენიმე ფაქტორი, რომლებიც კრიტიკულ როლს ასრულებს ბავშვის განვითარებაში:
ა) მოსწავლეს გვერდით უნდა ჰყავდეს ვინმე, ვისაც აქვს სათანადო ცოდნა და უნარები და ვინც სწავლების პროცესს სწორად წარმართავს;
წბ) მოსწავლეს უნდა ჰქონდეს გარემო, სადაც სხვებთან სოციალური ურთიერთქმედება საშუალებას მისცემს, დააკვირდეს და შემდეგ დაისწავლოს ის უნარები, რომლებიც თავად ჯერ არ აქვს განვითარებული;
გ) მხარდამჭერი აქტივობები/ვარჯიში/ერთად თამაში, რომლებიც მოსწავლეს დაეხმარება, განავითაროს ის ახალი უნარები, რომლებიც ფიზიოლოგიურად და მენტალურად უკვე მოიაზრება მისი პროქსიმული განვითარების ზონაში, მაგრამ ვერ განვითარდება უფრო გამოცდილი მენტორის გარეშე.
ლევ ვიგოტსკის კონცეფციის მიხედვით, გააზრებული და დინამიკური ინსტრუქტაჟი (სწავლება), რომელიც ქმნის ურთიერთგანათლების (ურთიერთსწავლების) სოციალურ და კულტურულ ბუნებას, ხელს უწყობს ბავშვის ფსიქოლოგიურ განვითარებას[2].
განათლების ამერიკული სისტემის ერთ-ერთი ყველაზე მწვავე კრიტიკოსი, ფსიქოლოგი, ბოსტონის კოლეჯის პროფესორი, დოქტორი პიტერ გრეი, თანამედროვე დასავლური განათლების ერთ-ერთ საინტერესო ასპექტზე ამახვილებს ყურადღებას. იგი კითხულობს: რატომ არის აშშ-ში, ბრიტანეთსა და მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში სასკოლო განათლება დაყოფილი სამ დონედ ასაკობრივი ჯგუფების მიხედვით (ელემენტარული სკოლა, ე.წ. საშუალო სკოლა და მაღალი სკოლა – High School)?
როგორც გრეი წერს, ერთ-ერთი ყველაზე უცნაური რამ, რაც, მისი აზრით, დამაზიანებელია ბავშვისთვის, ის არის, რომ ჩვენ, უფროსები, ბავშვებს ჩვენი სურვილებისა და წარმოდგენების გამო „ვანაწილებთ“ განათლების მისაღებად ასაკობრივ ჯგუფებად. თანაც, – აღნიშნავს დოქტორი გრეი, – ამას ვაკეთებთ არა მხოლოდ სკოლებში, არამედ არასასკოლო გარემოშიც.
ასეთი სეგრეგაციული, გამმიჯვნელი წესებით ჩვენ ბავშვებს ვუზღუდავთ განათლების ისეთ მნიშვნელოვან კომპონენტს, რომელსაც განათლების ბუნებრივი გზით მიღება ჰქვია.
ისე მოხდა, რომ ასაკობრივ ჯგუფებად დაყოფილი სასკოლო სწავლების სისტემა სწორედ იმ დროს გაჩნდა, როდესაც წარმოება ამწყობ ხაზზე – კონვეიერზე გადავიდა. ანალოგია, ვფიქრობთ, გასაგებია.
ასაკობრივ ჯგუფებად დაყოფილი საგანმანათლებლო სისტემა მოსწავლეებსაც კონვეიერული ხაზის ფილოსოფიით განიხილავს და მათ ერთი პუნქტიდან (გაჩერებიდან) მეორემდე (კლასიდან კლასში) გადააადგილებს, ისევე როგორც კონვეიერის ხაზზე გადაადგილდება პროდუქტი ზუსტად და ერთი და იმავე სიჩქარით. ქარხნის მუშა (მასწავლებელი) ყოველ გაჩერებაზე კონვეიერზე განლაგებულ პროდუქციას ერთსა და იმავე კომპონენტს ამატებს. ხაზის ბოლოს ქარხანა გარეთ „აგდებს“ ახალ ზრდასრულ, მზა ადამიანებს, რომლებიც ერთნაირები, მწარმოებლის (პროფესიონალი განმანათლებლების) საერთო სპეციფიკაციით არიან შექმნილები (წარმოებულები).
რა თქმა უნდა, ნებისმიერმა ადამიანმა (ჩვენ მიერ შექმნილ ასაკობრივ ჯგუფებად დაყოფილ სკოლებში მომუშავეთა ჩათვლით), რომელსაც ჰყოლია ან უბრალოდ უნახავს ბავშვი, კარგად იცის, რომ ბავშვთა განვითარების ასეთი „კონვეიერული“ ფილოსოფია მცდარია – ბავშვები, მიუხედავად იმისა, რომ მათი განვითარების ეტაპები მსგავსია, ერთმანეთისგან განსხვავდებიან და ყოველ მათგანში მკაფიოდ ჩანს ინდივიდუალობა.
ბავშვები არ არიან პასიური პროდუქცია, რომელსაც კომპონენტებს ამატებენ. ბავშვები არ არიან „დაუმთავრებელი“ მოზრდილები, რომლებსაც თანდათანობით „შენება“ სჭირდებათ წინასწარ განსაზღვრული მეთოდით თუ სიხშირით.
ბავშვები სრულფასოვანი ადამიანები არიან, საკუთარი უფლებებისა და ნების მქონე ადამიანები, რომლებიც მუდმივად მოითხოვენ კონტროლს თავიანთ ცხოვრებაზე და რომლებიც, მიუხედავად ჩვენ მიერ მათთვის გაწერილი ცხოვრების გეგმისა, დაჟინებით ესწრაფვიან იმის სწავლას, რაც თვითონ სურთ და მუდმივად სრულყოფენ იმ უნარებს, რომელთა განვითარებაც თვითონ უნდათ. ყველასთვის უკეთესი იქნებოდა, ეს გზა, ნაცვლად დაბრკოლებების აღმართვისა, მათთან ერთად გაგვევლო.
ადრე გამოქვეყნებულ წერილებში მე რამდენჯერმე შევეხე ბავშვების თვითგანსწავლის – უფროსების ყოველგვარი ჩარევის გარეშე სწავლის – ბუნებრივ უნარს. კერძოდ, ვისაუბრე თვითგანათლების პროცესებზე თანამედროვე მონადირე-შემგროვებლებში და თვითგანათლებაზე ორიენტირებულ ზოგიერთ სკოლაში (სადბერი ველის სკოლა მასაჩუსეტსში, აშშ – Sudbury Valley School).
ზემოთ მოყვანილი მაგალითების ყველაზე საინტერესო თავისებურება ის არის, რომ განსაზღვრულ გარემოში ბავშვები მუდმივად ურთიერთქმედებენ სხვადასხვა ასაკობრივი ჯგუფის ბავშვებთან. ანთროპოლოგების აზრით, შერეული ასაკობრივი ჯგუფები მონადირე-შემგროვებელთა საზოგადოებაში თვითგანათლების გადამწყვეტი ფაქტორი იყო. დენიელ გრინბერგი[3] ყოველთვის ემხრობოდა ბავშვების შერეული ასაკობრივი ჯგუფების თვითგანათლების მეთოდს სადბერი ველის სკოლაში, რომლის ერთ-ერთი დამაარსებელიც თვითონ არის.
რამდენიმე წლის წინ მე და ჯეი ფელდმანმა (იგი ჩემი დოქტორანტი გახლდათ) სადბერის სკოლაში ჩავატარეთ შერეული ასაკის ბავშვების ურთიერთქმედების კვლევა. ჩვენი მიზანი იყო, განგვესაზღვრა:
ა) რამდენად შერეული ასაკისა იყო სკოლაში ბავშვების ურთიერთქმედება;
ბ) რა კონტექსტში ხდებოდა შერეული ასაკის ბავშვების ურთიერთქმედება;
გ) შერეული ასაკის ბავშვების რა ტიპის ურთიერთქმედება უწყობდა ხელს მოსწავლეების თვითგანათლების პროცესს.
როდესაც ბავშვებს არჩევანს არავინ უზღუდავდა, ისინი დროის უმეტეს ნაწილს სხვადასხვა ასაკის ბავშვებთან ერთად ატარებდნენ.
რაოდენობრივი კვლევის მონაცემების თანახმად, სადბერის სკოლაში მოსწავლეთა 50%-ზე მეტს სოციალური ურთიერთობა ჰქონდა მოსწავლეებთან, რომელთა ასაკი 2 წლით ან მეტით აღემატებოდა ან ჩამორჩებოდა მათსას, ხოლო 25%–ს – მათზე 4 წლით უფროს ან უმცროს თანასკოლელებთან. შერეული ასაკის მოსწავლეთა ურთიერთქმედება განსაკუთრებით ხშირი იყო თამაშის დროს. ყოველგვარი აქტიური თამაში უმეტესად შერეული ასაკის ბავშვების მონაწილეობით მიმდინარეობდა, ხოლო საუბრები (თამაშის ელემენტების გარეშე) – ნაკლებად შერეული ასაკის ბავშვებს შორის.
ერთი აშკარა უპირატესობა, რომელიც მცირე ასაკის ბავშვებისთვის სხვადასხვა ასაკის ბავშვებთან ურთიერთობას მოაქვს, ის არის, რომ პატარები ერთვებიან, სწავლობენ და ახორციელებენ იმ აქტივობებს, რომელთა შესრულებაც მარტოებს არ შეუძლიათ და მხოლოდ მათზე უფროსების მონაწილეობით ხდება შესაძლებელი.
(პირველი ნაწილის დასასრული)
თარგმნა ლევან ალფაიძემ
[1] პროქსიმული განვითარების ზონა (Zone of Proximal Development, ZPD, ინგლ.) – ტერმინი, რომელიც შემოიღო ცნობილმა საბჭოთა ფსიქოლოგმა ლევ ვიგოტსკიმ (1896-1934). ვიგოტსკის თანახმად, პროქსიმული განვითარების ზონა არის მანძილი განვითარების ფაქტობრივ (რომელიც განისაზღვრება პრობლემის დამოუკიდებლად გადაჭრის უნარებით) და პოტენციურ დონეებს (რომელიც განისაზღვრება პრობლემის გადაჭრის უნარით უფროსის ხელმძღვანელობით ან უფრო განვითარებული უნარების მქონე თანატოლებთან ერთდ) შორის (Vygotsky, 1978, p. 86).
[2] Hafiz M.Iqbal, Cognitive Development, Educational Theories of, International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences (Second Edition), International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, 2015, Pages 51-57.
[3] დენიელ გრინბერგი (Daniel Greenberg; დაიბ. 1934 წელს) – სადბერი ველის სკოლის ერთ-ერთი დამაარსებელი
