(ერთი პრემიერის შესახებ)
„მეოცე საუკუნეს ჩვენი კვალი ვერ დავატყვეთ…“
ფრაზა სპექტაკლიდან „მუდამ ერთად“
ცოტა ხნის წინ თავისუფალ თეატრში პრემიერა გაიმართა – რეჟისორმა იოანე ხუციშვილმა მაყურებელს ანკა ვისდეის პიესის „მუდამ ერთად“ მიხედვით დადგმული სპექტაკლი წარუდგინა. ანკა ვისდეი რუმინული წარმოშობის შვეიცარიელი ფრანგულენოვანი დრამატურგია. მისი პიესები, რომელთა უმეტესობა კომედიაა, სხვადასხვა ქვეყნის სცენებზე იდგმება, თუმცა ყველაზე მეტი პოპულარობა ანკა ვისდეის სწორედ პიესამ „მუდამ ერთად“ მოუტანა, რომელიც, ზემოხსენებული უმეტესობისგან განსხვავებით, დრამაა.
როგორც ამბობენ, ავტობიოგრაფიული დრამა.
საზოგადოდ, ავტობიოგრაფიებში ბევრი არაფერი ყრია, თუ მათი მეშვეობით ხელოვანმა რაღაც უფრო დიდი, საერთო, მნიშვნელოვანი არ აჩვენა თანამოსაუბრეს. ამ მხრივ კი მკითხველსაც გაუმართლა და მაყურებელსაც – „მუდამ ერთად“ ავტობიოგრაფიული დრამაა კლასიკური გაგებით და ამ ავტოამბავში ყველას საკუთარი ბედისა და თავგადასავლის ამოცნობა შეუძლია.
ყველას, ვინც იცის, რას ნიშნავს დიქტატურა, მისგან გაქცევის ეპოპეა, ემიგრაცია…
სწორედ ამ თემატურმა სიახლოვემ მისცა მთავარი იმპულსი იოანე ხუციშვილს, „მუდამ ერთად“ სცენაზე გაეცოცხლებინა.
ვინც ამ ახალგაზრდა რეჟისორის შემოქმედებას იცნობს, დამეთანხმება, რომ მისი ახალი ნამუშევრის მოლოდინი ყოველთვის მძაფრი და დამუხტულია; მის სააზროვნო ატმოსფეროსთან, თვითმყოფადი მეტაფორებით სავსე სამეტყველო ენასთან შეხვედრა მაყურებლისგან შინაგან მზაობას, ერთგვარ ესთეტიკურ განწყობას მოითხოვს. ყოველვის იცი, რომ წინ რაღაც საინტერესოზე მეტი გელოდება, მის სპექტაკლზე გატარებული დრო კი კიდევ კარგა ხანს რეზონირებს შენს რეფლექსიაში და ახალ შთაბეჭდილებებად გარდაიქმნება.
მოლოდინი არც ამჯერად გაგვცრუებია – „მუდამ ერთად“ ის სპექტაკლია, რომელიც უნდა ნახოთ. ბანალური ფრაზაა ასევე ბანალური პათოსით, თუმცა აქ ჩემი სათქმელი უფრო მეტს გულისხმობს, ვიდრე მხოლოდ თეატრში მიპატიჟებას:
სპექტაკლი „მუდამ ერთად“ იმ უამრავ პრობლემას და თემას აერთიანებს, რომლებიც ჩვენ, პოსტსაბჭოთა სივრცის შვილებმა გამოვიარეთ – მეტ-ნაკლებად განსხვავებული ფორმით, თუმცა მთავარი საერთო აქცენტებით. სპექტაკლში მოქმედება 1973 წელს იწყება და 1989 წელს მთავრდება. ეს პერიოდი ქრონოლოგიური სიზუსტით ემთხვევა რუმინეთში ნიკოლაე ჩაუშესკუს რეჟიმის ხანას. პიესას ორი გმირი ჰყავს – დები ალექსანდრა და იოანა პოპესკოები. პიესის დასაწყისში ისინი 17 და 18 წლისები არიან, დასასრულს კი – 35-36 წლისები, ხოლო დრო, რომელიც სცენაზე თამაშდება, მორიგ ადამიანურ დრამას იტევს, გნებავთ, ტრაგედიას, რომელსაც ამჯერად გმირი ნადვილად ჰყავს.
ალექსანდრა დრამატურგობაზე ოცნებობს, იოანა – მსახიობობაზე, მაგრამ რეჟიმი მათ ერთმანეთს აშორებს: ალექსანდრა იძულებულია, ემიგრაციაში წავიდეს. სამშობლოში ის საყვარელ დას, დედას და კაცს ტოვებს, რომელიც წლების შემდეგ იოანას საყვარლად იქცევა.
პიესას მითოსური ფაბულა გასდევს – ამბავი ობერონისა და ტიტანიასი. ისინი შექსპირის კომედიის „ზაფხულის ღამის სიზმრის“ პერსონაჟები არიან, ფერიების (ელფების) მეფე და დედოფალი, რომლებიც, მითის თანახმად, ერთმანეთს საბედისწეროდ ემტერებიან – ცოლ-ქმარი ვერ იყოფს ბავშვს, რომელიც მოკვდავი მეგობრის შვილია და რომელზეც თითოეულს თავისი გათვლა აქვს.
ობერონის და ტიტანიას არქეტიპები შავბნელი აჩრდილებივით მოძრაობენ ალექსანდრას, იოანას და მათი საერთო საყვარელი კაცის ბედისწერაში. იქსოვება შემზარავი, მტკივნეული ამბავი, სადაც ძალიან ჭირს გარჩევა, რა უფრო მძიმე განსაცდელია – ემიგრაცია, ღალატი, დედის სიკვდილი, მარტოობა თუ ენა, რომელსაც ივიწყებ.
მსახიობები ნინო ფილფანი (ალექსანდრა) და თამარ ნიკოლაძე (იოანა) დახვეწილი ოსტატობით ხატავენ თავიანთი გმირების თავგადასავალს, შინაგან წინააღმდეგობებს, ჰარმონიას, კონფლიქტებს.
ნინო ფილფანის გმირის, ძლიერი, მებრძოლი, შინაგანად თავისუფალი ალექსანდრას პროტოტიპი ავტორთან ერთად ყველა ის ქალია, ვინც რეჟიმის პირობებში პროტესტის ნიშნად საკუთარი ბედი გამოძერწა, ვინც ისტორიას საკუთარი ისტორიით დაუპირისპირდა.
ყველა მათგანი ავტორია. გადამდები, დაძაბული, გარდამტეხი თავგადასავლების ავტორი. ისინი უმოქმედოდ ვერ ძლებენ, მათთვის წასვლა წასვლაზე მეტია, მოძრაობის იმგვარი დინამიკაა, რომელსაც სამყაროს სხვა მიმართულებით გადაქაჩვა შეუძლია.
ამიტომაც ლოგიკურია დების ოპოზიციური წყვილიდან სწორედ ალექსანდრას ემიგრანტობა: ის მიდის, რათა გადარჩეს.
იოანა კი რჩება. ბუნებრივია, იმისთვის, რომ ისაც გადარჩეს. თამუნა ნიკოლაძე ნინო ფილფანის გმირს მზრუნველ, ექსტრავერტ იოანას უპირისპირებს. ხაზგასმული ქალურობა, დროდადრო უტრირებული სიკეკლუცე, ყველასა და ყველაფერზე ზრუნვის მოტივით გამართლებული პირადი თუ სამოქალაქო კონფორმიზმი მალავს მის შინაგან პანიკას, ფატალურ შიშს, რომელიც საბოლოოდ მისი პირადი ტრაგედიით სრულდება – ის ვერასდროს გახდება დედა.
ანუ ვერასდროს იქცევა იმად, რაც უკვე არის და ეს ილუზია – დედად ყოფნის ვირტუალური მდგომარეობა – მისი განაჩენია. იოანა დაზე უმცროსია, მაგრამ მაინც „დედაა“. თამუნა ნიკოლაძე მძაფრად და ოსტატურად, მჭახე, მთლიანი ფერებით ხატავს მის შინაგან სამყაროს და მკაფიოდ გამოკვეთს თავის წილ სივრცეს ორ უხილავ ატმოსფეროდ გაყოფილ სცენაზე/სამყაროში.
ხოლო ის, რაც ორივე მათგანს საერთო აქვს, გახლავთ სინაზე. ნინო ფილფანის გმირს ეს შტრიხი მომხიბვლელობას მატებს, იმ სულიერ გრადაციებს უსვამს ხაზს, რომლებსაც სამშობლოსგან შორს მყოფი ადამიანი გაივლის როგორც კოსმიურ პორტალებს, გნებავთ – საიქიოს სკნელებს, თავის სამოთხიან-ჯოჯოხეთიანად. ორივეს ამ სინაზით უყვარს საერთო წარსული და მასთან ერთად მარხავს ბოლოს.
ამ სინაზის მთლიან მოზაიკას ქმნის რეჟისორი რამდენიმე მნიშვნელოვანი მეტაფორით. ერთი მათგანი დაუვიწყარია, განსაკუთრებულად მტკივნეული: მარტინის ბოთლების სცენა როგორც მასკულინური ენერგიის ძალადობის, ამ ძალადობისადმი მორჩილების და მის მიმართ პროტესტის ან, უფრო მარტივად თუ ვიტყვით, დასახიჩრებული, ნაპრალებიანი სიყვარულის მეტაფორა, სადაც ქალი და კაცი ერთად – უკვე სამშობლოა, სამყაროა და ის ჩიხშია.
სცენურ სამყაროს თეო კუხიანიძის მხატვრობა ქმნის. მისი და იოანე ხუციშვილის ტანდემი მაყურებლისთვის უკვე ნაცნობი და სანდოა – მათ არაერთ სპექტაკლზე იმუშავეს ერთად. მინიმუმამდე დაწურული დეკორაცია, მავთულის საზღვრით გამიჯნული სცენა და პარტერი, საზღვრების იმიტაცია სცენაზე – ყველგან ზღვარი, რომელიც მეორეს კვეთს, მიჯნავს ადამიანებს, ქვეყნებს, ტკივილებს, ენებს… დროდადრო ამ მავთულის საზღვრებს, როგორც რადიოტალღებს, ატმოსფეროდან ატმოსფეროში გადააქვთ მუსიკა (მუსიკალური გაფორმება გიორგი ჯიქიასი) და ეს უკანასკნელიც დაძაბულად ერთვება დიალოგში – სპექტაკლის უმეტესი ნაწილი ალექსანდრა და იოანა პოპესკოების მიმოწერაზეა აგებული.
რუმინეთი-შვეიცარია. ორი სამყარო. ფოსტა. ტელეფონი. ორმხრივი წერილები. ცალმხრივი წერილები. პასუხის მოლოდინი. სიცარიელე.
ანკა ვისდეიმ ეს პიესა არატრადიციული დრამატურგიული ხერხით – წერილების ფორმით გადაწყვიტა. შესაძლოა, ეს პიესის სუსტ მხარედაც მივიჩნიოთ – დინამიკური, სხარტი დიალოგის ნაცვლად ვრცელი მიმოწერის კითხვა უწევს მკითხველს, ტექსტი ლიტერატურული უფროა, ვიდრე დრამატურგიული. ამის გათვალისწინებით, რეჟისორსაც დიდი თავსატეხი ჰქონდა – როგორ „დაედგა წერილები“ ისე, რომ არც მოსაწყენი ყოფილიყო და დრამატურგის არჩევანისთვისაც გაეწია ანგარიში, ბოლოს და ბოლოს, მიმოწერა ამ ამბავში ყველაზე ზუსტი მოცემულობაა, ბუნებრივი მოვლენა. იმ დროში სხვანაირი კავშირი ემიგრანტსა და მის ოჯახს შორის არ იქნებოდა.
რეჟისორმა ეს სიზუსტე სპექტაკლის ერთ-ერთ ძლიერ მხარედ აქცია – მიმოწერის ფორმა თავისი ექსპრესიით, საინტერესოობით მთლიანად ემთხვევა შინაარსს. დების წერილებს მაყურებელი კითხულობს და „მესიჯებს“ იღებს. ამ დიალოგში ყველაფერი ცხადი და გარკვეულია.
პოპესკოების ისტორია ძალიან ჰგავს ჩვენს უახლეს წარსულსაც, ეს უკვე ვთქვი. მაგრამ სპექტაკლის მსვლელობისას რამდენჯერმე წამიერი თავის ტკივილივით გაიელვებს მაყურებლის სმენაში ისეთი ახლობელი ფრაზები, როგორებიცაა, მაგალითად: „ჩვენ პოეტური ერი ვართ…“ ან „ჩვენი ენა ჩვენივე სიღრმეებიდან, ჩვენი ნაწლავებიდან და გაშიშვლებული ძარღვებიდან მოდის…“ ფონად ქცეულ პროექტორზე კი გადის დოკუმენტური ქრონიკის კადრები – ოკუპაციის, დარბეული მიტინგების, ეკონომიკური კრიზისის, დიქტატურის მსხვერპლთა… ეს ყველაფერი საერთოა, ჩვენი ცხოვრების ფონია, ის სინამდვილეა, რომელსაც ბევრმა გაქცევით დააღწია თავი, ბევრი კი ჩარჩა და ჩაიჩეხა მასში, ან შეეგუა, გადარჩა და მერე ყველაფერი თავიდან დაიწყო…
სპექტაკლში ბევრი კითხვა ისმის. ისინი რიტორიკულიცაა და კონკრეტულიც. სად არის სამშობლო, რა ემართება მას ადამიანთან ერთად? რა ჯობია – წასვლა თუ დარჩენა? ერთ-ერთი კითხვა კი ფინალური ინტონაციისაა, ერთგვარი ანტიკამერტონია, რომელიც ახალი ისტორიის დასაწყისს ამხელს:
რა იქნება ამის შემდეგ?
თუკი უახლეს წარსულს და თანამედროვე პროცესებს თვალს გადავავლებთ, ეს კითხვა ბევრგან ამოტივტივდება როგორც რაღაც ფატალური და უმნიშვნელოვანესი გამოცდილების მიზეზიც და შედეგიც. დიქტატორული რეჟიმები დაემხო, ქვეყნებმა იმპერიებისგან თავის დახსნა ისწავლეს, ტირანებიც სამაგლითოდ გასამართლდნენ, მაგრამ მაინც ისმის ადამიანთა საბედისწერო ხმები: რა იქნება ამის შემდეგ?
ყველანი რაღაცას ვსწავლობთ ერთმანეთისგან. უფრო სწორად, ვხედავთ, ვისმენთ და ეს შთაბეჭდილებები ჩვენს სულიერ წყობაში ბუნებრივად ილექება. ხელოვნება მას თავის ენაზე თარგმნის. თეატრი ცხოვრებასთან ერთად შეიქმნა, ის მის ალტერნატივად უნდა დარჩეს, მის მჭახე ანარეკლად, ხშირად გამაღიზიანებელ, გამომწვევ პროვოკაციად, ცხოვრების ავანტიურად, რათა დროის ნაღვლიან მედინობაში ადამიანურმა რეფლექსებმა გაძლონ და ცხოველმყოფელობა შეინარჩუნონ, სამყაროსთან კავშირი შეინარჩუნონ, არ მოდუნდნენ, იფხიზლონ.
დღეს იშვიათად ნახავთ სპექტაკლებს, სადაც თეატრის ეს იდეა თავისი თავდაპირველი შინაარსით დაცული და გააზრებულია. სამწუხაროდ, ისევ მოდურია კლიშეები და იდეოლოგიები (ისინი თავბრუდამხვევი სისწრაფით ცვლიან ერთმანეთს და სულ უფრო აშორებენ თეატრს მაყურებელს, როგორც ცხოვრებას – ადამიანს, მისი მთლიანობის, დრამატიზმის, იდეის აღმქმელს და განმახორციელებელს), დღეს მოდურია ის აზრიც, რომ თანამედროვე თეატრებმა (გნებავთ, სახელმწიფო თეატრი იგულისხმეთ, გნებავთ, კონკრეტული შენობები, სადაც სცენა და პარტერი ამ სახელოვნებო სივრცეს გულისხმობს) თავისი დრო მოჭამეს და ლპებიან.
ყველა აზრს აქვს არგუმენტი და ამაზე მსჯელობაც კრიზისის დაძლევის ერთ-ერთ გზად მიმაჩნია.
თუმცა ახლა ამაზე არ ვლაპარაკობ. მე ერთი პრემიერის შესახებ გიამბეთ, რომელიც უნდა ნახოთ.
ნახოთ, გაიხსენოთ, იფიქროთ.
ტკივილების ნუ შეგეშინდებათ. მათ მანათობელ ძალაზე ცხოვრებისეული მაგალითები მეტყველებს. ყველაზე სანდო, უტყუარი და გამოცდილი მაგალითები.
