მხატვრული ნაწარმოების გააზრებისთვის მნიშვნელოვანი ელემენტები – დეტალი

საშინელი რამ არის დეტალი, განსაკუთრებით იმ მწერლებისთვის, ვისაც ჩემსავით უყვარს დეტალები. ყელსაბამი მარგალიტებისგან შედგება, მაგრამ ისინი ძაფზეა ასხმული. ხელოვნებაც ისაა, რომ მძივის აკინძვისას არც ერთი მარგალიტი არ დაგეკარგოს და არც ძაფი დაგისხლტეს“

გუსტავ ფლობერი

მხატვრული ნაწარმოების შემადგენელი სხვადასხვა ელემენტი ჩვენს ბლოგებში არაერთხელ მიმოგვიხილავს. ამჯერად ისეთი მნიშვნელოვანი ცნების შესახებ ვისაუბრებთ, როგორიც მხატვრული დეტალია.

„შტრიხი“, „წვრილმანი“, „კადრი“, „ხაზი“, „მიკროელემენტი“, „სპეციფიკური მხატვრული წვრილმანი“, „მხატვრული აქსესუარი“, „მეტყველი წვრილმანი“ – ეს აღმნიშვნელები ხშირად გვხვდება ხოლმე სპეციალურ ლიტერატურაში და მათში,მეტწილად, სწორედ მხატვრული დეტალი მოიაზრება.

ავტორის მიერ გამოყენებული გამომსახველობითი საშუალებების არსენალში დეტალი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანია და გვარიანადაც გვეხმარება გმირის ხასიათის, მისი ქცევის მოტივის, ამა თუ იმ ფსიქოლოგიური მოცემულობის, მწერლის განყობისა და დამოკიდებულების გაგებასა და გააზრებაში.

დეტალების მეშვეობით შემოქმედს სათანადო ატმოსფეროს შექმნაც შეუძლია და რაც უფრო მარჯვედ იყენებს ის დეტალებს, მით უფრო ცხადი და ფიზიკურად „ხელშესახებია“ იქ (ტექსტის რეალობაში) ყოფნის განცდა.

დეტალი, არსებული განმარტების თანახმად, ნაწარმოების მცირე, დაუშლელი სტრუქტურული ელემენტია, მხატვრული ქსოვილის, მთლიანის ნაწილი, ორიგინალური წვრილმანი. ის გარკვეულ ემოციურ ელფერს სძენს ნათქვამს, აღწერილს, მოთხრობილს და როგორც წესი, ახასიათებს, აკონკრეტებს ან სათანადო განწყობას უქმნის მკითხველს. დეტალის შემთხვევითობასა ან კანონზომიერებაზე, განზოგადებასა და კონკრეტიზებაზე დაკვირვება ტექსტის კვლევის პროცესში მეტად საინტერესოა და გარკვეული დასკვნების გაკეთების საშუალებასაც აძლევს მკითხველს.

მხატვრული დეტალი და სინამდვილის დეტალიზება, რეალისტურად აღწერა სხვადასხვა რამაა და ერთმანეთში არ უნდა აგვერიოს. დეტალის მიზანი ასოციაციების წარმოქმნა-წარმოშობაა, ის წარმოდგენათა ჯაჭვის ერთგვარი რგოლია, სინამდვილის დეტალიზებას, რეალისტურად ასახვას კი სხვა დანიშნულება აქვს.

დეტალის მეშვეობით მწერალი ხშირად გამოხატავს ხოლმე საკუთარ დამოკიდებულებას პერსონაჟის, მისი ხასიათის ან ქცევის მიმართ.

მხატვრული ნაწარმოების კითხვისა და დამუშავების დროს კარგი იქნება, თუ მოსწავლეებს დეტალებზე დაკვირვებას, მათ მონიშვნას და მათზე მსჯელობას ვთხოვთ. კითხვის დროს გახაზული დეტალების დამუშავება ნაწარმოების სრულად წაკითხვის შემდეგ სჯობს.

ერთ-ერთ კლასში კლასგარეშე საკითხავ მასალად რიჩარდ ბახის „თოლია ჯონათან ლივინგსტონი“ შევარჩიეთ. კითხვის დროს დაკვირვებისა და კვლევის საგანი სწორედ დეტალების შემჩნევა და მათზე მსჯელობა გახლდათ –  მოსწავლეებს სათანადო ადგილები უნდა მოენიშნათ და კომენტარები დაერთოთ.

კომენტირებული კითხვის მეთოდი ეხმარება მოსწავლეს ტექსტის ლიტერატურული ანალიზის პროცესში.

კლასში მათ შინ დამუშავებული მასალა წარმოადგინეს. საინტერესოა, რომ ზოგიერთი მოსწავლე დეტალების კლასიფიცირებასაც შეეცადა. ერთ-ერთმა, მაგალითად, ტექსტის ენობრივი  თავისებურებები იკვლია და საკმაოდ საინტერესო დასკვნებიც გააკეთა:

„მთავარი მოქმედი პირი ავტორს პირველივე გვერდზე შემოჰყავს. თავიდან აღწერილია ასეულობით თოლიის ჭიდილი საჭმლის ნარჩენების მოსაპოვებლად, ამას მოსდევს ახალი აბზაცი, რომელიც იწყება სიტყვით „მაგრამ“ (შედარებულია დედანთან – იქაც გამოყენებულია სიტყვა BUT) – “მაგრამ გემისა და ნაპირისგან მოშორებული ჯონათან ლივინგსტონი განმარტოებით ვარჯიშობდა“…მეორედ ხსენების დროსაც იმავე ხერხს იყენებს ავტორი „მაგრამ თოლია ჯონათან ლივინგსტონი, რომელმაც ყოველგვარი დარცხვენის გარეშე ისევ გაშალა ფრთები… – ჩვეულებრივი თოლია არ გახლდათ“.

ამ შემთხვევებში სიტყვა „მაგრამ“ ის დეტალია, რომელიც მკითხველს მიახვედრებს, რომ თოლია რაღაც ნიშნით გამიჯნულია იმ სოციუმისგან, რომელსაც მწერალი „საუზმის გუნდს“ უწოდებს და ეს მოსწავლესაც მართებულად აქვს მონიშნული და გააზრებული.

ძალიან საინტერესოა დეტალებზე დაკვირვება ისეთი საპროგრამო ნაწარმოებების კითხვისა და ანალიზისას, როგორებიცაა „ჯაყოს ხიზნები“ და  „სამანიშვილის დედინაცვალი“.

ორივე ქართველი ავტორისთვის დეტალების ხელოვნება კარგად ნაცნობი მხატვრული საშუალებაა და მათი მხატვრული სამყარო სავსეა „მარგალიტებით“, რომლებსაც ფლობერი თავის ეპიგრაფად წამძღვარებულ გამოთქმაში ახსენებს.

ზოგადად, სასკოლო ენისა და ლიტერატურის კურსის ერთ-ერთი უმთავრესი დანიშნულება მოსწავლეების გამოცდილ მკითხველებად ჩამოყალიბება და სააზროვნო მოქმედებათა

განვითარებაა.

დეტალებზე დაკვირვებითა და კრიტიკული კომენტირებით მოსწავლეები თავიდანვე ივითარებენ ტექსტების შესწავლისა და გააზრების უნარებს.

ტექსტის შემადგენელი ნაწილების ანალიზის, შედარების, განზოგადების გზით კი შემოქმედებით დამოკიდებულებას გამოიმუშავებენ.