ნეტა ვინ აკავებს ბავშვებს კლდის პირზე ჭვავის ყანაში?

1988 წელს ერთი ამერიკელი გოგონა, ელიზაბეტ სკოტი, გავიცანი, რომელსაც, როგორც ჩვენი საერთო უფროსი ქართველი მეგობარი იტყოდა, საქართველოს სიყვარულის ბაცილა შეეყარა და დღემდე ვერ განიკურნა მისგან. ლიზი საქართველოსთვის უმძიმეს  დღეებში გამოვცადე: ერთად დავდიოდით პირველ მიტინგებზე, უნივერსიტეტის წინ რომ მართავდნენ ჩემი მეგობრები, დარბევებიც ერთად გადავიტანეთ… 90-იანი წლების კრიზისის დროსაც, ნაცვლად იმისა, რომ თავისი ხელფასი შვებულების დღეებში რომელიმე მზიან კუნძულზე დაეხარჯა, უშუქო თბილისში ჩამოსვლას ამჯობინებდა. ელიზაბეტ სკოტი დღემდე ჩემი საუკეთესო მეგობარია.

ცოტა ხნის წინ ლიზიმ პიესა დაწერა 9 აპრილზე და წასაკითხად მე და დათო ტურაშვილს გამოგვიგზავნა. წაიკითხა თუ არა პიესა, დათოს მაშინვე საინტერესო პროექტის იდეა გაუჩნდა და ლიზის თხოვა, პიესა გადაეკეთებინა რომანად, რომელიც უცხოელის თვალით დანახული გასული საუკუნის მიწურულის ქართული რეალობის მოგონება იქნებოდა. თავის მხრივ, დათოც დაწერდა ამბავს იმავე პერიოდის შესახებ. შემდეგ ამ ორ მოგონებას ერთ წიგნად გამოსცემდნენ. რადგან მოგონებებზე დაფუძნებული ამბების ერთ-ერთი პერსონაჟი ვიყავი, ნაწარმოებს ორივე მხარე მაკითხებდა ხოლმე. საოცარია, როგორ არ ემთხვევა ერთი ამბის მონაწილეების აღქმა ერთმანეთს და როგორ განსხვავებულად გვახსოვდა და აღვიქვამდით ერთ მოვლენას სამივენი. მაგრამ ეს უკვე ახალი წერილის თემაა. ახლა სულ სხვა თემას მინდა, შევეხო.

ლიზი იხსენებდა, როგორ უკვირდა, რომ მისი ნაცნობი ყველა ქართველი სტუდენტის საყვარელი მწერალი ჯერომ დევიდ სელინჯერი იყო. ეს გაკვირვება მეც კარგად მახსოვს, იმიტომ, რომ მეც მიკვირდა, რატომ არ უყვარდათ ჩემს ნაცნობ ამერიკელ სტუდენტებს „თამაში ჭვავის ყანაში“ ზუსტად ისე, როგორც მე და ჩემს მეგობრებს გვიყვარდა მაშინ ეს ნაწარმოები. ჰოდა, ლიზისა და დათოს ერთობლივ პროექტში ეს ყველაფერი ასე აისახა:

„…ყველანი ლიტერატურაზე ვსაუბრობდით. დათომ მკითხა: „ლიზი, ვინ არის შენი საყვარელი ამერიკელი მწერალი ახლაო?“ გავშრი. ვიცოდი, ვინც მომწონდა, ლუისის, ტოლკინის, ოსტინის, ფორსტერის, ჰარტლის მსგავსი მწერლები, თუმცა არც ისე ძალიან მიყვარდა თანამედროვე ამერიკული მწერლობა. მე-19 და მე-20 საუკუნის დასაწყისის ინგლისელი მწერლები მერჩივნა. მინდოდა, რომელიმე ნობელიანტი მეხსენებინა, მაგრამ უცებ არცერთი გამახსენდა. „ააააარ ვიცი…“ ამოვილუღლუღე…. დათომ განაგრძო: „ჩვენ ყველას გვაქვს წაკითხული სელინჯერი. ხომ იცი „თამაში ჭვავის ყანაში“, გიყვარს სელინჯერი?“ „მაგას სკოლაში ვკითხულობდით“ – ენთუზიაზმის გარეშე ვუპასუხე. უკვე მერამდენედ დავრწმუნდი, რომ სელინჯერი სსრკ-ში ნამდვილად უყვართ. მგონი, ჰოლდენ კოლფილდის გამო: ის ნამდვილია,.. განსხვავებული, ვიდრე მისი გარშემომყოფები. კონფორმიზმი ძალიან მტკივნეულია მისთვის. ამით აოცებდა ჰოლდენი საბჭოთა ბავშვებს, რომლებიც მკაცრი წესების მიხედვით უნდა მოქცეულიყვნენ რობოტების ჯგუფივით. ალიოშას [მოგონების ერთ-ერთი პერსონაჟი ლენინგრადიდან] კლასის ფოტოებზე აღბეჭდილი მისი თანაკლასელების ერთნაირი გამომეტყველება ამ აზრს მიმტკიცებდა. უცნაური ის იყო, რომ საბჭოთა ცენზურის მიუხედავად, ეს წიგნი სასწავლო პროგრამაში შევიდა. ალბათ იმიტომ, რომ ცენზორთა აზრით, ნაწარმოები დასავლეთის დეკადენსს აჩვენებდა. ახლახან რიდ ჯონსონი „ნიუ იორკერში“ გამოქვეყნებულ სტატიაში შეეცადა, აეხსნა ეს ფენომენი, აჩვენა რა განსხვავებები რუსულ თარგმანსა და ორიგინალს შორის. ჩვენთვის, ახალგაზრდებისთვის, ამერიკაში ჰოლდენ კოლფილდი, როგორიც არ უნდა იყოს ის, მაინც არ იყო საინტერესო პერსონაჟი. შესაძლოა, 50-იანებში ის განსაცვიფრებელი იყო, მაგრამ 80-იანებში ყველას მუდმივად იმას გვიჩიჩინებდნენ, რომ ჩვენგან იმის მოლოდინი ჰქონდათ, რომ განსხვავებულები ვყოფილიყავით და უშიშრად გამოგვეხატა ჩვენი ინდივიდუალურობა და ის ვყოფილიყავით, ვინც გვინდოდა, რომ ვყოფილიყავით. ტენდენციამ, ყოფილიყავი სხვისაგან განსხვავებული, რაღაც თვალსაზრისით, ერთგვაროვნები გაგვხადა. ამოცანა, რომელიც ჩვენს წინაშე დადგა ასეთი იყო – მას შემდეგ, რაც მიაღწევდი და გახდებოდი თავისუფალი ინდივიდუალური ადამიანი, უფრო საინტერესო იყო, მერე ვინ გინდოდა, რომ გამხდარიყავი, რას გააკეთებდი ამის შემდეგ. ჩვენ ჰოლდენს ვუყურებდით როგორც გამორჩეულად ეგოცენტრულ და ჩამოუყალიბებელ ტიპს, რომელსაც სიამოვნებით შევუძახებდით: „გეყო რა თვითტკბობა!“ სელინჯერის პერსონაჟები ისეთი გაუბედავები არიან, რომ მისი წაკითხვა ტკივილს გგვრის. მაგრამ ჩემი ქართველი მეგობრები ჰოლდენს და სხვა პერსონაჟებს „დიდებულებს“ ეძახდნენ. ჰოდა, ახლა მომეცა შანსი, შევემჩნიე დათოს და ვთქვი: „არა, ასე არა მგონია. საერთოდ არაფერში არ გეთანხმები“. ამ პასუხმა გააღიზიანა დათო და მე გავიფიქრე, აჰა, ხო გამოგიჭირე…“

ახლახან საბჭოთა ცენზურაზე ვამზადებდი საკონფერენციო მოხსენებას და მეც წავიკითხე „ნიუ იორკერში“ გამოქვეყნებული ლიზის მოწონებული წერილი სხვა წერილებთან ერთად. ჩემი ყურადღება ერთმა ფაქტმა მიიქცია: ის, რომ სელინჯერის რომანის სათაური ინგლისურად სხვანაირად ჟღერს, ადრეც ვიცოდი; ის, რომ სელინჯერის რომანის ორივე ქართული თარგმანის სათაური რუსული ვერსიებიდანაც განსხვავებულია, არც ეს იყო ახალი ჩემთვის; მაგრამ არასოდეს მიფიქრია, თუ სათაურის შეცვლას ასეთი დიდი მნიშვნელობა შეიძლებოდა ჰქონოდა. წერილების გაცნობამდე არასოდეს მიფიქრია, რომ სათაურში სიტყვა „catcher” (დამჭერი/კეტჩერი) და “rye” (ჭვავი) ამერიკელ მკითხველს განსხვავებულ ასოციაციებს უჩენდა. ჩვენ, საბჭოთა ყმაწვილებმა, სამწუხაროდ, არც ინგლისური ენა ვიცოდით კარგად და არც იმ სიტყვების  კონტექსტი, რომელსაც კულტურა განაპირობებდა. თუნდაც ეს:

რომანში კოლფილდს აეკვიატება რობერტ ბერნსის ლექსი (ჭელიძის თარგმანში ეს ლექსი ასე ჟღერს: „ნეტა ვინმეს თუ დაიჭერ ჭვავის ყანაში“ და „ნეტა ვინმეს თუ შეხვდები ჭვავის ყანაში“; ჭუმბურიძის თარგმანში: „თუკი ბიჭი გოგოს შეხვდა ჭვავის ყანაში“ და: „ვინმემ ვინმეს თუ ჩაავლო ჭვავის ყანაში“), რომელსაც ერთი პატარა ბიჭი ღიღინებს. ეს სიმღერა თითქმის ყველა ამერიკელმა იცის. გთავაზობთ ბერნსის ლექსის მურმან ლებანიძის არაჩვეულებრივ თარგმანს: ყანა-ყანა მოდიოდა, მოტოპავდა ჭვავში, დაისველა ჯენიმ კაბა, სულ კანკალებს ბავშვი, წარამარა სველი არის ეგ საბრალო ბავშვი. – ჯენი, ჭვავში რა გინდოდა, ვერ იარე მშრალში? თუ გოგოს თავს რაღაც ხდება, ვთქვათ, ბიჭს ხვდება ჭვავში, მაინც ჩვენი რა გაცვდება, ჩვენ ვინაღვლოთ რაში?! და თუ კიდეც ბიჭმა გოგოს ღდინზე კოცნა ჭვავში, ვისი ჭკუის საქმე არის, რა ქვას ვიხლით თავში? ყანა-ყანა მოდიოდა, მოტოპავდა ჭვავში. ჯენი, მშრალში ვერ იარე, რა გინდოდა ჭვავში?

სამწუხაროდ, ლებანიძის თარგმანით ბევრი ვერ მიხვდება იმ აქცენტებს, რომელთა ამოცნობის შემდეგაც ლექსი დატვირთული გახდება სექსუალური ასოციაციებით (ინგლისურის მცოდნეებს დაინტერესების შემთხვევაში აქ შეუძლიათ ნახონ ლექსი https://www.bbc.co.uk/arts/robertburns/works/comin_thro_the_rye_alternate_version/#work ). მაგრამ ჰოლდენ კოლფილდს თვითონაც არასწორად ახსოვს ლექსი და ამიტომ მის არასწორ ინტერპრეტაციას ახდენს; ჰოლდენისთვის ლექსს უწყინარი შინაარსი აქვს და ბუნებრივ რომანტიკულ უთიერთობებს ასახავს. რომანტიკულ სიყვარულს კლავს საზოგადოება. უმანკო და სუფთა ბავშვი, სანამ მას არ გარყვნის ფლიდი საზოგადოება, ვერ ეგუება კონფორმიზმს. თვალთმაქცობა მაშინ იწყება, როცა ხვდები, რომ ამას საზოგადოება მოითხოვს შენგან. ამიტომაც ჰოლდენის გაზრდა, მისი გადასვლა ბავშვობიდან დიდობაში საკმაოდ მტკივნეულად მიმდინარეობს. მას ეშინია, არ უნდა, გახდეს კონფორმისტი, დაემსგავოს უფროსებს, შეეგუოს ტყუილსა და  გახდეს ფლიდი. ჰოლდენს უნდა, დაიცვას თავისი და, ფიბი, თვალთმაქცი საზოგადოებისგან. მის წარმოდგენაში კორუმპირებული საზოგადოებისგან დაცული მხოლოდ მისი ძმა ელია, რომელიც აღარაა ცოცხალი. ის ისეთად დარჩა მოგონებებში, როგორი უმანკოც ბავშვობაში იყო. ელი ვეღარ გაიზრდება. მაგრამ სიკვდილი არ არის საუკეთესო გამოსავალი. სიკვდილი ტრაგედიაა, რომელიც ახლობლებს ანადგურებს. ამიტომ ერთადერთი გამოსავალი ჯერ ფიბის და მერე სხვა ბავშვების დაცვაა, რომ არ დაემსგავსონ უფროსებს. როგორ უნდა დავიცვათ ბავშვები? აქ ჰოლდენი ხატავს ჭვავის ყანის სურათს, რომელშიც ბავშვები თამაშობენ. მათ არ იციან იმ საფრთხის შესახებ, რომელიც იქვეა ჩაბუდებული. ესაა კლდე, საიდანაც, თამაშში გართული ბავშვი, ისე შეიძლება გადაიჩეხოს, რომ დაყვირებაც ვერ მოასწროს. აი აქ უნდა იყოს ვიღაც ისეთი უფროსი, რომელსაც ადარდებს ბავშვების ბედი. ცხადია, ჰოლდენ კოლფილდის მიერ წარმოსახული სურათი მეტაფორაა. მეტაფორაა ჭვავის ყანა, მეტაფორაა კლდეც და მეტაფორაა დამჭერი-კეტჩერიც. ეს მეტაფორები სხვადასხვანაირად შეგვიძლია გავიგოთ. ვიღაცისთვის ადამიანი, რომელიც ბავშვებს იჭერს ხიფათისგან, მასწავლებელია. მაგრამ – არა ჰოლდენისთვის. მისი აზრით, განათლების სისტემა ისევეა კორუმპირებული, როგორც ცხოვრება სკოლის გარეთ. არც ჭვავია ბავშვური სილაღე და უდარდელობა, ჭვავის ყანა საფრთხეა და არა მხოლოდ იმიტომ, რომ იქვე კლდეა, არამედ იმიტომაც, რომ ჭვავის ყანაშია ჩასაფრებული მოულოდნელი საფრთხე, თუნდაც მას იმ კონკრეტულ მომენტში რომანტიკულ ურთიერთობას ვარქმევდეთ. ახლა ვნახოთ, ვინ არის დამჭერი/კეტჩერი?

სიტყვა, რომელიც სათაურის ინგლისურ ვარიანტშია, არის „Catcher” და ის აღნიშნავს ადამიანს, რომელიც რაღაცას ან ვიღაცას იჭერს. მაგრამ ინგლისურენოვანმა მკითხველმა, სიტყვის მნიშვნელობის გარდა, სიტყვის სხვა კულტურული კონტექსტიც იცის. მან იცის, რომ ბეისბოლის მატჩში მოედანზე სათამაშოდ გასულ მოთამაშეებს როლები აქვთ და, ამ როლების მიხედვით, ვიღაც „კეტჩერია“, ვიღაც კი – „პიტჩერი“. კეტჩერის მოვალეობაა, ბეისბოლის სპეციალური ხელთათმანით დაიჭიროს ბურთი. მიხვდით ხომ? როგორც კი ინგლისურენოვანი მკითხველის მსგავსად, ჩვენც გავარკვევთ სიტყვის კონტექსტს, გაგვახსენდება:

სელინჯერის რომანის გმირს, ჰოლდენ კოლფილდს, მისი ოთახის მეზობელი სტრედლეიტერი თხოვს, დაუწეროს რაიმე თხზულება, რადგან თავად ჯეინ გალაჰერთან პაემანზე მიდის. ჯეინი, ელი და ჰოლდენი ბავშვობის მეგობრები იყვნენ, მეტიც, ჯეინი ჰოლდენის ბავშვობისდროინდელი რომანტიკული სიყვარულია (და როგორ წააგავს სახელი ჯეინი რობერტ ბერნსის ლირიკული გმირის სახელს!). ჰოლდენი გადაწყვეტს, სტრედლეიტერის ლოდინში დრო მოკლას და თხზულება დაწეროს – აღწეროს გარდაცვლილი ძმის, ელის, ბეისბოლის ხელთათმანი. ეს ხელთათმანი გამორჩეულად ძვირფასია ჰოლდენისთვის, რომელსაც განსაკუთრებულად უყვარდა ელი. გარდაცვლილი ძმის სახსოვარს კიდევ უფრო ძვირფასს ხდის ის ფაქტი, რომ მასზე ელის საყვარელი ლექსებია დაწერილი. ჰოლდენი დაწერს სტრედლეიტერის დავალებას, მაგრამ პაემნიდან დაბრუნებული სტრედლეიტერი დაუწუნებს თხზულებას. მისთვის ხომ კარგად დაწერილი თხზულება მხოლოდ წერტილ-მძიმემდე და გრამატიკულ წესებამდე დაიყვანება. გაბრაზებული, და იმავდროულად ეჭვიანობისგან გამწარებული, ჰოლდენი სტრედლეიტერს უპირისპირდება. მაგრამ ეს არაა ამ წერილის თემა, ამიტომაც ისევ დავუბრუნდეთ რომანის სათაურს.

რადგან სათაურში გამოტანილი სიტყვა „კეტჩერი“, დამჭერთან ერთად, ხელთათმანიან ბეისბოლის მოთამაშეს გულისხმობს, მკითხველს პირველ რიგში უნდა გაგვახსენდეს ელი, ჰოლდენის გარდაცვლილი ძმა. სწორედ მასზე მოგონებამ და ფიბიმ შემოაბრუნეს ცხოვრებაზე გულაყრილი ჰოლდენი სიცოცხლისკენ. ახლა კი ჰოლდენს ელის ადგილის დაკავება მოუწევს. როგორც ელიმ უშველა ჰოლდენს ბეისბოლის ხელთათმანით, ახლა ჰოლდენმაც ისევე უნდა უშველოს ჯერ კიდევ ხალას ბავშვებს. მან უნდა მოირგოს ლექსებით აჭრელებული ელის ბეისბოლის ხელთათმანი და დაიჭიროს ჭვავში მოთამაშე ბავშვები, რათა იხსნას ისინი კლდიდან გადაჩეხვისაგან. ელიმ ვერ მოასწრო გაზრდა და ბავშვად დარჩა. ჰოლდენისთვის ელი მუდმივი უმანკოების, სისუფთავის, გაურყვნელობის სიმბოლოდ იქცა. ჰოლდენი იკავებს ელის ადგილს და ეს იმას ნიშნავს, რომ მიუხედავად იმისა, რომ, ელისგან განსხვავებით, ჰოლდენი გაიზრდება, ის მაინც არ დაკარგავს სამყაროს აღქმის ბავშვურ ხედვას და არც სხვა ბავშვებს მისცემს საშუალებას, დაკარგონ ბუნებრიობა, ბავშვური რომანტიზმი; დაიცავს სხვა ბავშვებსაც, არ შეაბღალინებს სტრედლეიტერისთანა ნაბიჭვრებს მათ უმანკოებას; შეეცდება, გადაარჩინოს ბავშვები, შემთხვევით რომ არ მიენდონ მორისისნაირ გარეწრებს და არ დაასამარებინონ მისტერ ანტოლინისნაირ მასწავლებლებს გულუბრყვილო ნდობა…

დასკვნის სახით მინდა ვთქვა, რომ მიუხედავად იმისა, რომ დღევანდელ ქართველ, და მანამდე – საბჭოთა მკითხველს, კარგად ესმის სელინჯერისეული მეტაფორა, მას არ ესმის ზოგიერთი სიტყვის სწორი მნიშვნელობა კულტურული კონტექსტის გამო. მაშინ საბჭოთა და ახლა – ქართველ მკითხველს არ უჩნდებათ ის ასოციაციები, რომლებიც უნდა გაუჩნდეთ ნაწარმოების წაკითხვისას. საბჭოთა მკითხველს აღაფრთოვანებდა პერსონაჟი, რომელიც ვერ იტანდა კონფორმიზმს; ცენზურას მოსწონდა დამპალი და გახრწნილი კაპიტალისტური საზოგადოების ჩვენება; საბჭოთა ცენზურას აკმაყოფილებდა, რომ ბურჟუაზიული მორალი ალპობდა დასავლურ ყოფას და ბავშვები უფსკრულში იჩეხებოდნენ; და ყველას ავიწყდებოდა ერთი: კაპიტალისტურიც და სოციალისტური საზოგადოებაც ერთნაირად ახდენდა ბავშვის შეცვლა-დამორჩილება-მოთვინიერება-მოდრეკას თავისი კანონების შესაბამისად. სელინჯერისთვის სულერთი იყო, რა ერქმეოდა ჩარჩოს. მისთვის სწორედ ჩარჩო იყო გამაღიზიანებელი. მთარგმნელებისთვისაც, სათაურის თარგმნის დროს (ვგულისხმობ ვახტანგ ჭელიძის „თამაში ჭვავის ყანაში“ და გია ჭუმბურიძის „კლდის პირზე, ჭვავის ყანაში“ თარგმანებს), უფრო მნიშვნელოვანი იყო მეტაფორა და არა სიტყვების კონტექსტი. ცუდია, თუ მათ არ უფიქრიათ იმაზე, რომ კონტექსტის დაკარგვით, შესაძლოა, მკითხველს მხედველობიდან გამორჩენოდა ელის როლი ტექსტის გაგების პროცესში.

აქვე აღვნიშნავ, რომ რუსული სათაური კიდევ უფრო მიმზიდველი აღმოჩნდა საბჭოთა ცენზურისთვის. „Над пропастью во ржи“-ში მეორე სიტყვა ითარგმნება როგორც „უფსკრული“. ეს სიტყვა კი კიდევ უფრო კარგად ასახავდა უფსკრულის პირას მყოფი ბურჟუაზიის დეკადანსს. ვინაიდან საბჭოთა კავშირში წიგნები ჯერ რუსულად ითარგმნებოდა, ხოლო შემდეგ რესპუბლიკების ენებზე, ცენზურის მიერ მოწონებული წიგნის სათაურის ქართულ ვარიანტს, სავარაუდოდ, უკვე აღარავინ დაეძებდა. ქართულმა თარგმანმა მოიშორა „უფსკრული“, მაგრამ არც ის სიტყვა დაუბრუნა სათაურს, რომელიც საკვანძო იყო. საკვანძო სიტყვა არც პოსტსაბჭოთა პერიოდის თარგმანს დაბრუნებია. თუმცა აქვე დავძენ, რომ სათაურში ვერც სიტყვა „დამჭერი“ (მით უმეტეს „ჩამვლები“ სიტყვიდან „ჩაავლო“) და ვერც სიტყვა „კეტჩერი“ ვერ იქნებოდა მომგებიანი. ამიტომაც, მთარგმნელები თავისებურად სწორად მოიქცნენ, როდესაც სათაურში არ გამოიტანეს ეს სიტყვა. ვახტანგ ჭელიძეს საბჭოთა პერიოდში ვერ მოვთხოვდით, კომენტარში აეხსნა, რას ნიშნავდა ინგლისელი მკითხველისთვის სიტყვა „catcher”, თუმცა ეს გია ჭუმბურიძეს მაინც უნდა გაეკეთებინა.