თვითგანსაზღვრის თეორია ვარაუდობს, რომ ყველაფერი, რაც ჩვენ გვინდა – ეს არის კომპეტენტურობა და უნარიანობა გარემო სამყაროსთან ურთიერთობაში, არჩევნის გაკეთების უფლება და საკუთარ ცხოვრებაზე კონტროლის შეგრძნება, აგრეთვე კავშირი სხვებთან, სოციალურ ჯგუფთან მიკუთვნებულობა. ეს მოთხოვნილებები ემთხვევა ბაზისური მოთხოვნილებების კონცეპტებს: კომპეტენტურობა (მიღწევა), ავტონომია და კონტროლი (ძალაუფლება) და მიკუთვნებულობა (აფილაცია).
ავტონომიის მოთხოვნილება ცენტრალური საკითხია თვითგანსაზღვრაში, რადგან ესაა სურვილი – გვქონდეს ჩვენი საკუთარი სურვილები და ჩვენს ქცევას არ განსაზღვრავდეს გარეშე ჯილდო ან ზეწოლა. ადამიანებს სურთ, თვითონ მართავდნენ საკუთარ ქცევას. ისინი იბრძვიან სხვათა მიერ დაწესებული ისეთი გარე ზეწოლის წინააღმდეგ, როგორიცაა წესები, სქემები, კანონები და შეზღუდვები.
თვითგანსაზღვრა კლასში. ისეთი საკლასო გარემო, რომელიც მხარს უჭერს მოსწავლის თვითგანსაზღვრასა და ავტონომიას, შედეგად გამოიწვევს მოსწავლეთა დაინტერესების მაღალ ხარისხს, კომპეტენტურობის გრძნობას, კრეატიულობას, კონცეპტუალურ დასწავლას. როდესაც მოსწავლეს შეუძლია თავად გააკეთოს არჩევანი, მას უფრო მეტად სწამს, რომ სამუშაო მნიშვნელოვანია, მაშინაც კი, თუ ეს მას არ ართობს. ამდენად, იგი ახდენს განთლების მიზნების ინტერნალიზებას და მას წარმოადგენს, როგორც საკუთარს.
ავტონომიის მხარდამჭერი საკლასო გარემოსგან განსხვავებით, კონტროლირებად გარემოში ყურადღება ამოცანების ზეპირად დამახსოვრებას ენიჭება. როდესაც მოსწავლეებს სთხოვენ გამოვიდნენ გაკვეთილზე, ისინი იწყებენ ამ საკითხის ყველაზე ადვილ, სწრაფ გადაწყვეტას. ერთი საოცარი აღმოჩენა ისაა, რომ მოსწავლეებსაც და მშობლებსაც მაკონტროლებელი მასწავლებელი ურჩევნიათ, მიუხედავად იმისა, რომ მოსწავლეები უფრო მეტს სწავლობენ მასწავლებლისგან, რომელიც მათ გარკვეულ ავტონომიას ანიჭებს. თუ გსურთ გაილაშქროთ პოპულარული იმიჯის წინააღმდეგ, როგორ შეძლებთ მოსწავლის ავტონომიის უზრუნველყოფას? ერთი პასუხი ამ კითხვაზე ისაა, რომ მოსწავლეებთან ურთიერთობისას ფოკუსირება უნდა მოახდინოთ ინფორმაციაზე და არა კონტროლზე.
ინფორმაცია და კონტროლი. სასკოლო დღის განმავლობაში მოსწავლეების თავს ბევრი რამ ხდება. მათ აქებენ, აკრიტიკებენ, ახსენებენ უკანასკნელ ვადებს, უწერენ ნიშნებს, უკითხავენ წესებს და ა.შ. შეფასების კოგნიტური თეორია ხსნის, თუ როგორ ახდენს ეს ფაქტორები გავლენას მოსწავლის შინაგან მოტივაციაზე იმით, რომ მოქმედებს მათი თვითგანსაზღვრულობისა და კომპეტენტურობის შეგრძნებაზე. ამ თეორიის მიხედვით, ყოველ მოვლენას ორი ასპექტი აქვს, მაკონტროლებელი და ინფორმაციული. თუ მოვლენა მაღალი დონის კონტროლს მოითხოვს, ანუ თუ ის ზეწოლას ახდენს მოსწავლეზე, განახორციელოს გარკვეული ქცევა, მაშინ მოსწავლეს ნაკლებად ექნება კონტროლის განცდა, შესაბამისად, შემცირდება მისი შინაგანი მოტივაცია. თუ, მეორე მხრივ, მოვლენა ინფორმაციულია, რაც ზრდის მოსწავლის კომპეტენტურობას, გაიზრდება შინაგანი მოტივაციაც. რა თქმა უნდა, როდესაც ინფორმაცია ამცირებს მოსწავლის კომპეტენტურობას, ეს თავისთავად მოტივაციასაც შეამცირებს.
მაგალითად, მასწავლებელმა მოსწავლე შეიძლება ამ სიტყვებით შეაქოს: „კარგია! შენ მიიღე უმაღლესი შეფასება, რადგან, როგორც იქნა, სწორად შეასრულე ჩემი მითითებები”. ესაა მაღალმაკონტროლებელი განცხადება, რომელიც ამცირებს მოსწავლის თვითგანსაზღვრულობის გრძნობასა და შინაგან მოტივაციას. მასწავლებელს შეუძლია იგივე სამუშაო შემდეგნაირად შეაქოს: „კარგია! თქვენეული გაგება ავტორის მიერ გამოყენებული მეტეფორებისა ქების ღირსია. თქვენ დაიმსახურეთ უმაღლესი შეფასება”. ეს განცხადება უზრუნველყოფს ინფორმაციას მოსწავლის მზარდი კომპეტენტურობის შესახებ და გაზრდის შინაგან მოტივაციას.
რა შეუძლია მასწავლებელს გააკეთოს, რომ ხელი შეუწყოს მოსწავლის კომპეტენტურობისა და ავტონომიის მოთხოვნილების დაკმაყოფილებას? პირველი საფეხური არის მაკონტროლებელი მესიჯების შეზღუდვა მოსწავლეთა მისამართით. მასწავლებელი დარწმუნებული უნდა იყოს, რომ ინფორმაცია, რომელსაც გასცემს, ხაზს უსვამს მოსწავლის მზარდ კომპეტენტურობას. როგორ უნდა დავუჭიროთ მხარი თვითგანსაზღვრულობისა და ავტონომიურობის განცდას? აქ მოცემულია რამდენიმე რეკომენდაცია:
- მიეცით ნება და წააქეზეთ მოსწავლეები, გააკეთონ არჩევანი;
- დაეხმარეთ მათ დაგეგმონ თავიანთი საქმიანობა და განახორციელონ საკუთრივ არჩეული მიზნები;
- მოსწავლეები აუცილებელია პასუხისმგებელი იყვნენ საკუთარი არჩევნის შედეგებზე;
- შეზღუდვებსა და წესებს რაციონალური ახსნა მოუძებნეთ;
- გააცნობიერეთ, რომ მასწავლებლის მხრიდან კონტროლს ლოგიკურად მოსდევს ნეგატიური ემოციები;
- მიმართეთ არამაკონტროლებელ, პოზიტიურ უკუკავშირს;
- ცუდ ნიშნებს ან არასასურველ ყოფაქცევას ნუ განიხილავთ, როგორც კრიტიკის ობიექტს. განიხილეთ ის, როგორც პრობლემა, რომელიც უნდა გამოსწორდეს;
მიკუთვნებულობის მოთხოვნილება. მიკუთვნებულობის მოთხოვნილება – ესაა სურვილი, დაამყარო ახლო ემოციური კავშირი სხვებთან. როდესაც მასწავლებლები და მშობლები იღებენ პასუხისმგებლობას და ამჟღავნებენ, რომ მათ აღელვებთ ბავშვების კეთილდღეობა და ინტერესები, ეს ზრდის ბავშვების შინაგან მოტივაციას. მაგრამ როდესაც ბავშვები უფროსებისაგან ვერ იღებენ იმას, რასაც ელიან, მაგალითად, როდესაც უფროსები არ რეაგირებენ მათ მოთხოვნილებებზე, ისინი კარგავენ შინაგან მოტივაციას. მოსწავლეები, რომლებიც განიცდიან მიკუთვნებულობას მასწავლებლებთან, მშობლებთან ან თანატოლებთან, უფრო ემოციურად არიან ჩართულნი სასკოლო საქმიანობაში. ამას გარდა, ემოციური და ფიზიკური დარღვევები, დაწყებული კვების დარღვევით, დამთვარებული სუიციდით, უფრო იმ ადამიანებისთვისაა დამახასიათებელი, რომელთაც ნაკლები სოციალური კავშირები აქვთ.
