„სარდაფის ცოლების“ მისტიკური სამყარო

ამ წერილში ერთი კარგი ახალი წიგნი უნდა გაგაცნოთ – ანა ჯავახიშვილის პოეტური კრებული „სარდაფის ცოლები“ (გამომცემლობა „ინტელექტი“, 2022).

ინტელექტუალური სიღრმე და მუსიკალურობა, ლაკონიურობა და ფრაზის დახვეწილობა – ეს ის მახასიათებლებია, ამ კრებულის ზედაპირული გადაკითხვითაც რომ მოგხვდებათ თვალში. აი, ლაკონიურობის რამდენიმე მაგალითი:

„ბავშვობაში პლასტმასის თევზებს

ვასწავლიდი მიწაზე ცურვას“. (გვ. 29)

„რაღაც სენია.

ხანდახან მინდა,

რაც დამიშავე –

შენვე მოგიყვე,

შენ შემოგჩივლო“. (გვ.20)

გარდა იმ ფიქრებისა, ეს ხელისგულისტოლა ლექსები რომ აგვიშლის, დააკვირდით რიტმსაც: ორივე ლექსი ურითმოა, მაგრამ ორივეგან სტრიქონში მარცვალთა რაოდენობა თანაბარია. ამ კრებულში გვხვდება კონვენციური ლექსის ელემენტები, ალაგ-ალაგ – რითმაც, ოღონდ – არაზუსტი: დამიამდა/მარიამთან, ლოდებით/მომდევენ, ცივი/დამიცავი, სველი/წაუსვლელად, ფიცი/ფიცრებს, ვაჭრებს/გაჭმევს, მძივი/მძიმე და ა.შ. სწორედ თავისუფალი ლექსისა და კონვენციური ლექსის ელემენტების ამგვარი მონაცვლეობა ანიჭებს კრებულს მუსიკალურობას. ამ თვალსაზრისით, განსაკუთრებით აღსანიშნავია კრებულის ბოლო ლექსი, რომელსაც გრაფიკული ფორმაც თავისებური აქვს:

„დაბლა ხარ, ლილიას, ცა ღილია. გამოაძვრინე ერთი ცალი მაგ კვართიდან თუ

ხალათიდან, ვიცი, ნაჭრიდან მოგდის დუჟი, ჰო, ლილიას, გაიძრე დედის

დართული მავთულებიც მაგ კანჭიდან, გაიძრე, ლილიას, ეგ წინდები,

რა წმინდანი, ლილიას, იმ ბატკნებსაც უყვართ მატყლის მპენტავები,

ბეწვს იზრდიან, შენ შიში ხარ, შიშში დამბალი მარცვლებივით

გაზრდილი უფრო, ვიდრე შიშია, უფრთოა შენი ნათლია და

ის არ კიდია ჭერში, ის შენზე დაბლა ჩამოკიდეს შიშის

წვერებით ბაბუებმა, ტომის კაცებმა და ტრიალებენ

დოლებით და დიდი ხელებით ხმებს უშვებენ,

როგორც სჩვევიათ, რა ბევრია ეს შიშისთვის,

ვიცი, ლილიას. არ დაითვალო ეგ გიშრები

– შავი შიშია, ეგ შავი სიკვდილია“. (გვ.92)

ამხელა ციტატის ამოწერა წესი არაა, მაგრამ ვერ გავწყვეტდი – მთელი სტროფი ერთი სუნთქვაა. ამიტომაცაა, რომ წერტილი მხოლოდ პირველ ფრაზაშია და მერე ბოლო სტრიქონებამდე აღარ დაისმის, მძიმეები კი თითქოს პაუზას კი არ აღნიშნავს, არამედ ტემპს – ისინიც სიტყვებივით მისდევს ერთმანეთს.

ახლა თემატიკაზე ვთქვათ ორიოდე სიტყვა:

კრებულის პრეზენტაციაზე ოდნავი მობოდიშებით აღინიშნა (და შესავალიც ამ პათოსისაა), რომ ლექსებში ფემინისტური ნაკადია, თუმცა ის მშრალ ლოზუნგებს როდი ჰგავს, არა, მხატვრული ოსტატობითაა მოწოდებული.

უკვე რამდენიმეგან დავწერე და ვატყობ, კიდევ ბევრჯერ მომიწევს გამეორება: თუ ასე ვიბოდიშებთ, მთავარი ვერ გაგვიგია – წერა ქალის მხრიდან თავადაა ფემინისტური აქტი. კულტურა მოელის ქალისგან, რომ ის იქნება მზრუნველი ცოლი და დედა, თუმცა პოეტობას არ მოელის. ლიტერატურული ტრადიცია, რომელშიც ქალი მოდის, მთლიანად კაცების შექმნილია – კაცებმა ხომ ქალებზე ადრე დაიწყეს წერა. ამიტომაც ქალს, განურჩევლად იმისა, აცნობიერებს ის ამას, თუ – ვერა, წერის დროს არა მხოლოდ პირადი შიშების, არამედ მთელი კულტურის გადალახვა უწევს.

„სარდაფის ცოლებში“ ეს ჩანს: კრებული იწყება უკუწერით – ლექსით, რომელიც პასუხია ბესიკ ხარანაულის ფრაზაზე „ჯერ არ დაგრეხილა იმსიგრძე თოკი, ქალი რომ დააბას“. ეს ფრაზა ლექსს ეპიგრაფად აქვს წამძღვარებული. პირველი სტრიქონი ყოველგვარი შესავლის გარეშე პასუხობს ეპიგრაფს: „იმსიგრძე თოკიც დაიგრიხა და იმაზე გრძელიც“.

რა რთულია ამისი თქმა, როცა ენაც წაგართვეს და აზროვნების უფლებაც, როცა ირგვლივ მხოლოდ წესია და იერარქია, რომლის ძირშიც ხარ, რომლის მორჩილებაც მოგეთხოვება! სხვა რა გზაა:

„მე თუ მკითხავ,

არც თავის მოჭრაა მაინც და მაინცდამაინც მტკივნეული.

ასე უთავოები და უხერხემლოები

უკეთესად ვთავსდებით და მეტად ვიხერგებით“. (გვ.23)

ელენ სიკსუ, წარმოშობით ალჟირელი, ფრანგი მწერალი და მკვლევარი, თავის ერთ ესეიში ლაკანისა და ფროიდს ედავება. იგი წერს, რომ თეორია „კასტრაციაზე“ მცდარია – ქალებს თავის მოკვეთით ემუქრება პატრიარქალური კულტურა, კასტრაცია არაფერ შუაშია. თავის მოკვეთით, ესე იგი, აზროვნების უფლების წართმევით, გადაწყვეტილების მიღების უფლების წართმევით, საკუთარი ცხოვრების ან სიტუაციის მართვის უფლების წართმევით – ერთი სიტყვით, ყველა იმ უფლების, რომლებიც აქვს კაცებს.

ყველაფერი კი, სიკსუს აზრით, მაინც ენიდან იწყება – ენა მამაკაცის სამფლობელოა, წესები, კანონები, სისტემა. იქ ქალს წილი არა აქვს. ამიტომ სულ არაა შემთხვევითი, კრებულის პირველივე ლექსში რომ არის ასეთი ტაეპები:

„ბევრს იწვალებ, რომ ენა ამოიდგა.

დაიწყებ მიზეზების ძებნას და

გაგახსენდება,

რომ ფეხსაცმელსაც კი აქვს ენა,

სხვა რომ არაფერი“. (გვ.13)

ასეა – კულტურამ ქალი ნივთად მიიჩნია; ან ეგებ ზოგი ნივთის ბედი უფრო სანატრელი იყოს, ვიდრე ქალისა?

„ჩაის ტილოში“ ის ამბივალენტური განცდებია გადმოცემული, ქალს რომ თავისი ტრადიციული როლებიდან ამოვარდნისას ეუფლება:

„მე შესასვლელშივე ვიწყებ გახდას

და ვიწყებ დარდს

ჩემს შეუფერებელ სხეულზე,

ჩემს ლამაზად შენარჩუნებულ სხეულზე,

ამ სახლს რომ არ ჰგავს.

რომ არაფერი ეტყობა დედობის,

ცოლობის, თითის დაკარებისაც კი“. (გვ.15)

ბოლოს კი არის ნატვრა, რომელსაც ირონიული ელფერი გადაჰკრავს, მაგრამ შინაარსით ტრაგიკულია:

„მე კი, ყოველ ჯერზე, სამარცხვინოდ,

როდესაც სახლში თითო ნაწილდაკარგული ვბრუნდები,

სახლში, რომელიც ჩემიც კი არ არის,

მინდა მას დავემსგავსო,

რომ იქნებ ჩაის ტილო მაინც ვიყო გახამებული“. (გვ.17)

გახამებული ჩაის ტილო, ანუ ის, რაც თავის დანიშნულებას ასრულებს.

ასეა, ყველგან დანიშნულებაა, ყველგან როლია – ამიტომაა ქალის მთელი ცხოვრება წინააღმდეგობრიობით გაჯერებული. ამიტომაა შვილები „ყველაზე ბრმა ნაწლავები“ (გვ. 23), ამიტომაა, ექიმის კაბინეტთან მომლოდინე ქალს, გარდა ზოგადპაციენტური შიშებისა, ეს ფიქრიც რომ აქვს:

„დღეს უნდა დავივარცხნო.

საავადმყოფოშიც სავარცხლით მოვედი.

რა სამარცხვინო იქნება ექიმთან ასე შესვლა.

ლამაზი უნდა ვიყო […]“. (გვ. 26)

და ძალადობა („ჩემი შეყვარებული მკვდარი კაცია“, „ამბავი ახლად შესვენებულთა“, „ამდენი რამის მერე“)? ანდა დაძრახვა იმის გამო, რაც სულ არაა დასაძრახი:

„თუ ავად ხარ და ხელებს გაშლი,

ჯვრის ფორმას თვითონ მოგცემენ.

სახლიდან სახლში გაიწელება

წინადადება, რომ შიშველი მოკვდი“. (გვ. 56)

რა რჩება ქალს? მხოლოდ მუდმივი ამბოხი:

„რაც ვიცი, ქვებისგან ცეცხლის დანთებაა და

ნადირის მოგერიება“. (გვ.22)

და ამ ამბოხით დაღლა:

„რახან არაფერი მომირჩა,

რახან არაფერი დამიამდა,

ღმერთო, ადექი და მოდი

შენს მკვდარ მარიამთან“. (გვ.52)

ამ ყველაფერს თან ერთვის საკუთარი ადგილის ძიება და ვერპოვნა, პოვნა და დაკარგვა – ლექსებში ვხვდებით სახლის სახე-ხატს, სახლისა, რომელიც დაინგრა ან, რომელიც აღარაა ისეთი, ძველად რომ იყო („ჩაის ტილო“, „ბოლო დროს დამჩემდა“, „წერილი“ „ჯერ ლერწმის სახლი მქონდა“). თუმცა არის სხვა სახლიც – სახლი-მარტოობა, სახლი-თავშესაფარი. როცა ისეთი ადამიანები გაწბილებენ, რომელთაც გული სრულად მიანდე, აი, მაშინ მიმართავ ამგვარ სახლს („ნუ მიეყრდნობით“).

როგორ შეიძლება, ამ ყველაფრის შესახებ მოჰყვე? კრებულის ვერსიფიკაციულ თავისებურებებს უკვე გავუსვით ხაზი, მაგრამ ენობრივ თავისებურებებზე არაფერი გვითქვამს. ელენ სიკსუს აზრით, ქალური ტექსტი ენობრივი ნორმებიდანაც ამოვარდნილი იქნება, იქ არაფერია სწორი და წესის შესაბამისი. სისწორის შეუძლებლობა კრებულის რამდენიმე ლექსშიც ნახსენებია:

„რა თქმა უნდა, სწორი ვერ იქნება

ვერაფერი, რასაც შევეხები“. (გვ.21)

„ნამდვილი მთვრალივით ვცდილობ სწორად გავლას“. (გვ.48)

ნახსენებიცაა და რეალიზებულიც – ჩემი დაკვირვებით, ორი რამაა, რაც კრებულის მხატვრულ სამყაროს ირეალურ, მისტიკურ განზომილებას სძენს: ხალხური ზღაპრის ელემენტების გამოყენება და დრო-სივრცის აღრევა.

პირველი მახასიათებელი კრებულის თითქმის ყველა ლექსშია – ალუზია თითქოსდა კარგად ცნობილ ზღაპართან, მაგრამ ყოველთვის მოულოდნელად შემოტანილი, ერთ ან ორ სტრიქონში რომ გასხლტება და ასე ქმნის უცნაურის, მოუხელთებლის ატმოსფეროს. მეორე მახასიათებელი კი უფრო თვალსაჩინოა ლექსში „შვილი N2“: აქ თხრობის დაწყების მომენტისათვის ლირიკული გმირის დედა უკვე გარდაცვლილია, მაგრამ ტექსტში იგი მაინც ისე შემოდის, როგორც ცოცხალი:

„ამოკერა ხალათი დედაჩემმა. ასე აიჩემა –

ღილები თვალებს მჭრისო და დააჭრა

ძაფები მზეებს“. (გვ. 30)

თუმცა ორივე ხერხის ყველაზე რადიკალური მაგალითები მაინც კრებულის მეორე ნაწილშია, რომლის სათაურიც მთელ წიგნს ჰქვია – „სარდაფის ცოლები“. განსხვავებით პირველ ნაწილში, „რეციდივში“, თავმოყრილი ლექსებისაგან, „სარდაფის ცოლების“ ციკლში ენა მთლიანად დაცლილია ყოველგვარი ლოგიკისაგან. ამიტომაც ამ ციკლის ლექსების გადმოთარგმნაც შეუძლებელია ყოფით ენაზე – ისინი საკრალურ ტექსტებს ემსგავსება, მაგიურ შელოცვებს, რომლებშიც თავად სიტყვა მოქმედებს და არა – მთქმელის გონება. ცხადია, ეს ბგერადობის ხარჯზეც ხერხდება. დააკვირდით, ალიტერაციას, მაგალითად აქ:

„იქ კვამლი ჩანს,

ბოლია. საკმევლიდან ქალებს უჩანთ

მკლავები და კისრები.

მოდიან – შიშები და შიშები და…

გალობა“. (გვ. 75; ხაზი ჩემია – ნ.ა.)

ერთი სიტყვით, „სარდაფის ცოლები“ კონცეპტუალურადაც და ფორმის თვალსაზრისითაც, შეკრული კრებულია, რომლის განზრახვაც იმ ურიცხვი და მრავალმხრივი პრობლემის თემატიზებაა, ქალებს რომ აწუხებს. და რაც მეტი წიგნი გვექნება, ამ განზრახვით დაწერილი, მით უკეთესი – ლიტერატურა ხომ ადამიანების ცნობიერებაზე ზემოქმედებს…