პედაგოგიურ საკითხებზე ფიქრიდა წერაპირველად სულ ცოტა ხნის წინ მომიწია. როგორც ჩანს,როდესაც პატარა გეზრდება, ძალაუნებურად იწყებიმაზე ზრუნვას და, გნებავთ, ოცნებასაც, რა განათლება შეიძლება მიიღოს მან მომავალში, როგორარჩევანს გააკეთებს, როგორი იქნება მისი დამოკიდებულება სწავლისადმი, რამდენად შეეგუება იგი სავალდებულო საგნებს, რამდენ დროსდახარჯავს კარგიწიგნების აღმოსაჩენად, წასაკითხად თუ სხვებისთვის გასაზიარებლად… დღეს სწორედ ამ თემაზე მინდა ჩავფიქრდეთ – წიგნებსა და ბავშვებზე, უფროკონკრეტულად კი – მხატვრულ ლიტერატურაზე სკოლაში, იმაზე, რა გავლენა აქვს ძველდა თანამედროვე ლიტერატურას განათლების სფეროზე.
აღზრდის საკითხებზე ფიქრში პირველ ნაბიჯებს ვდგამ, ამიტომ გადავწყვიტე, დასახმარებლად მეგობრებისთვის მიმემართა, რომლებმაც თავიანთი დაკვირვებებით შეიძლება უფრო ზუსტიმიმართულება მომცენ. ეს ადამიანები სხვადასხვა თაობის, განათლების, შეხედულებებისა და პროფესიისანი არიან. ზოგიმათგანი სოციალურ მეცნიერებას წარმოადგენს, სხვები – ლიტერატურათმცოდნეობას, ჟურნალისტიკას ან მწერლობას. ყველას ერთიდა იგივეკითხვები დავუსვი, მივიღე ძალიან საინტერესო პასუხები და მინდა,სწორედ ამ პასუხებიდან ამოკრებილი რამდენიმე მოსაზრებით დავიწყოთ თემაზე საუბარი.
პირველი კითხვა სკოლაში ლიტერატურის როლსშეეხებოდა. რატომუნდა ვასწავლოთ მხატვრული ლიტერატურა? ამ კითხვაზე ყველაზე მარტივი პასუხი ალბათის არის,რომ იგი ავითარებს შემოქმედებით აზროვნებას და ფანტაზიის უნარს,მაგრამ ეს აზრი ჩვენს საუბარში უფრო საინტერესოდაც გაიშალა. რა თქმა უნდა, ლიტერატურა ხვეწს მოზარდის ენას და მეტყველებას, ანუ აყალიბებს აზრებს და მათი გამოხატვის ხერხებს, ავითარებს ანალიტიკურ უნარებს. ლიტერატურა მოზარდს საშუალებას აძლევს, გასცდეს საკუთარ ვიწრო საზღვრებს და წარმოიდგინოს სხვა კონტექსტი, განიხილოს იგი ან საკუთარი თავიჩააყენოს ამ კონტექსტში. შესაბამისად, ლიტერატურა სოციალურ თანაგრძნობას იწვევს. მოზარდებს მხატვრული ლიტერატურის კითხვისას უჩნდებათ შესაძლებლობა, დაინახონ ერთირეალობის სხვადასხვა მხარე, გააკეთონ არჩევანი (თუნდაც მორალური).
თავადსკოლა რაღასწარმოადგენს? ეს არის სივრცე, სადაცმოსწავლეთა უმრავლესობა გარკვეულ სავალდებულო საქმიანობას ასრულებს, ანუ სწავლობს ბევრ ისეთრამეს, რაც შესაძლოა არ აინტერესებდეს, მაგრამ მისთვის საჭირო იყოს. თავისდროზე ტომასსტერნზ ელიოტმა ზუსტად განსაზღვრა განათლების არსი:
„ვერავინ გახდება რეალურად განათლებული, თუ არ ეცდება იმის შესწავლასაც, რის მიმართაც მას ინტერესი არ ამოძრავებს, რადგან იმ საგნებით დაინტერესების უნარი,რომლისკენაც არა გვაქვს მიდრეკილება, განათლების ნაწილს წარმოადგენს“. შესაძლოა ეს განათლების ერთ–ერთი უმთავრესი მხარეც იყოს,რომელსაც მე ტრადიციულს ვუწოდებდი, მაგრამ არსებობს განათლებისა და შემეცნებისადმი შედარებით ჰედონისტური, უფროლიბერალური და ცოცხალი დამოკიდებულებაც, სადაცმეტი ხალისი და ინტერესია და თავადმოსწავლის ინიციატივაც უფრო კარგად ჩანს. ვფიქრობ, მხატვრული ლიტერატურა ამგვარ თავისუფალ ინტერესებს ყველაზე კარგად და ეფექტურად ავითარებს, რადგან თანამედროვე სამყაროში ის ყოველთვის თავისუფლების სივრცეს წარმოადგენდა.
ჩემმაერთ–ერთმარესპონდენტმა ამასთან დაკავშირებით ყურადღება გაამახვილა ლიტერატურაზე როგორც ალტერნატიული სივრცის უმთავრეს შემოქმედზე, და ეს როლი,მისი აზრით,განსაკუთრებულად აქტუალური სწორედ თანამედროვე საქართველოში გახდა– ქვეყანაში, სადაცსაზოგადოებრივ აზროვნებას სერიოზული პრობლემები აქვს. მხატვრული ლიტერატურა კი ამგვარი სააზროვნო კრიზისების დაძლევისა და წარსულისა თუ აწმყოს გადაფასება/გააზრების საშუალებას იძლევა.
კარგილიტერატურული ნაწარმოების კითხვისას ყოველთვის ჩნდება ლოგიკური განცდები, რომელთაგან ერთ–ერთიყველაზე მნიშვნელოვანია პროტესტისა და რეალური სამყაროთი უკმაყოფილების გრძნობა. ასეთილიტერატურა ყოველთვის რაღაცის შეცვლისა და არსებულის კრიტიკული შეფასებისაკენ უბიძგებს ადამიანს და ამ თავისუფალმა, ლაღმაკრიტიკამ, რომელსაც ჩვენ „პეპიგრძელწინდადან” და „ჰეკლბერი ფინიდან” ვიცნობთ, ბავშვები მომავლის ყველაზე მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებებისთვის უნდაშეამზადოს.
წიგნში „ექვსი გასეირნება ლიტერატურულ ტყეებში“ უმბერტო ეკო წერდა,რომ ლიტერატურას იგივე ფუნქცია აქვს, რაც თამაშს ბავშვობაში. თამაშისას ბავშვები ცხოვრებას სწავლობენ, რადგან იმეორებენ, უფროსწორად, წარმოადგენენ, დგამენ სიტუაციებს, რომლებშიც ისინითავად აღმოჩნდებიან, როდესაც გაიზრდებიან. ხოლო ჩვენ,უფროსები, ლიტერატურის მეშვეობით ვხვეწთ გარკვეულ უნარებს (წარსულისა და აწმყოს გამოცდილების მოწესრიგება, ე.წ. ცხოვრებისეულ ქაოსში გარკვევა).
ისევიმ ალტერნატიულ სივრცეს დავუბრუნდები, ზემოთ რომ ვახსენე და ვიტყვი, რომ კარგირომანი ყოველთვის გადაადგილების საშუალებას უნდა იძლეოდეს. იგი შთაბეჭდილებას უნდა ქმნიდეს, რომ ცალკე,დამოუკიდებელ სამყაროს წარმოადგენს და არსებულ რეალობას არაფრად აგდებს, მას ის არაფერში სჭირდება, ანდა მხოლოდ იმისთვის სჭირდება, რომ შეცვალოს. თავად ამ რომანში, მის ავტონომიურ სამყაროში, ისედაც ყველაფერია, რაც საარსებოდ საჭირო და აუცილებელია. ასეთია ყველადიდი მწერლის მიერ შექმნილი სამყარო, სტივენსონისღირსებითა და სიმამაცით სავსე„განძის კუნძულიდან” დაწყებული, უილიამ ფოლკნერის იოკნაპატოფას მკაცრი მხარით დამთავრებული.
გარდაამისა, არსებობს აქტუალური და არააქტუალური ლიტერატურა: ლიტერატურა, რომელიც ფუნქციონირებს, ცოცხლობს და მწერლობა, რომელიც მხოლოდ ლიტერატურულ კანონს მისდევს და სხვა განსაკუთრებული ღირებულებით არ გამოირჩევა. ასეთი „კომფორტული” ნაწარმოები ძალიან ბევრი ვიცით:ზოგი მეტადიდეოლოგიზებულია, ზოგი– ნაკლებად, ზოგიც დაცლილია ყველაფრისგან და მხოლოდ კეთილხმოვანებით თუ დაგვატკბობს. აქტუალური ლიტერატურა კი მეტ რეფლექსიას, მეტ თვითიდენტიფიკაციას, გამოსავლის ძიებას, პასუხისმგებლობას მოითხოვს.
მასწავლებლები ხშირად იწუნებენ და გვერდზე გადადებენ ხოლმეამ ე.წ. აქტუალურ ლიტერატურას, როგორც არასანდოს, საეჭვოს, საფრთხის მატარებელს. ხანდახან მათ წიგნის დაწუნება იმისგამო უწევთ,რომ იგი წერის მიღებულ სტილისტიკას არ შეესაბამება, უცხოა, არადა,მთავარი ის კი არაა, რამდენად ნაცნობი, ახლობელი და შინაურულია ესა თუ ის ტექსტი და, ბოლოს და ბოლოს,არც ის,რამდენი შეცდომაა დაშვებული წერისას; როგორც მარიო ვარგას ლიოსა ამბობს თავის ერთ–ერთ წიგნში, მნიშვნელობა არა აქვს,სტილი გამართულია თუ არა,მთავარია, ეს სტილი ფუნქციონირებდეს. ის კი მხოლოდ მაშინფუნქციონირებს, როდესაც სიცოცხლის ილუზიას ქმნის, სიმართლეზე გველაპარაკება, დამაჯერებელია… რამდენი გვინახავს სტილებრივად დახვეწილი, გაკრიალებული ნაწარმოები, რომელსაც ვერანაირი ზეგავლენა ვერ მოუხდენია მოზარდ მკითხველზე.
კლასგარეშე ლიტერატურის არჩევისას უფრო თამამები შეიძლება გავხდეთ. მხოლოდ ლიტერატურული ნორმების დაცვით შექმნილი, ე.წ. გადახვევებისა და დარღვევების გარეშე დაწერილი, ზედმეტად ზრდილობიანი ლიტერატურა, უბრალოდ, უინტერესო იქნება ახალგაზრდა მკითხველისთვის. მას სიახლე სჭირდება, სიახლე კი, პირველ რიგში, თანამედროვე ლიტერატურაა. ბავშვები უნდა დავარწმუნოთ, მათ იმისრწმენა თუ მოლოდინი უნდა ჩავუნერგოთ, რომ დიდილიტერატურა დღესაც იქმნება. ბავშვებს არ უნდაშეექმნათ შთაბეჭდილება, რომ ყველაფერი საუკეთესო წარსულში დარჩა. თანაც,უბრალოდ, უხერხულია, უფრო მეტიც,სირცხვილია, როდესაც თანამედროვე ადამიანი, თანამედროვე მოზარდი თანამედროვე ლიტერატურას არ იცნობს და არ კითხულობს.
სამწუხაროა, რომ საქართველოში ლიტერატურა უფრომეტად რაღაცდამყაყებულთან, მოძველებულთან, მკერდს მიდებულ ქნართან და ა.შ. ასოცირდება, ვიდრე თანამედროვეობასთან. იქნებ ამიტომაა, რომ ბევრითაკილობს ლიტერატურის კითხვას და გაზიარებას? იქნებცოტა სხვაგვარად უნდა მივაწოდოთ მხატვრული ლიტერატურა? ტექსტებიც ხომ არ გადაგვეხალისებინა? დარწმუნებული ვარ, უახლეს ტექსტებში ამოკითხული ერთი–ორი გაბედული ფრაზა, მწარესიმართლე ან კარგი ხუმრობა უფრომეტ საქმეს გააკეთებს, ვიდრე„ოთარაანთ ქვრივის” გარჩევები.
რა ვუყოთ წარსულის ლიტერატურას? მას კიდევუფრო მნიშვნელოვანი საკითხების გადაწყვეტა შეუძლია: პირველ რიგში, ის ბავშვს ისტორიულ განზომილებაში ჩააყენებს და მისცემს საშუალებას, გაითავისოს ისეთი დეტალები, რომლებსაც დღესვეღარ ნახავს; ბავშვი იმ ტრადიციებს ეზიარება, რომლებიც ქრებაან უკიდურესად დამახინჯდა. ძველილიტერატურა საოცარ სიღრმეს და სიბრძნეს ინახავს. მე, თავად, კლასიკურ ფილოლოგიას ვსწავლობდი და კარგად ვიცი ძველი,მაგრამ უბერებელი ტექსტების ყადრი,რომელთა ყოველი სიტყვაც ლამისოქროსგანაა ჩამოსხმული. ამ ტექსტებს ენის წარსულში გადაყავხარ, ისინიგასწავლიან, თუ როგორ უნდა გაერკვე სემანტიკურ ქაოსში და აღმოაჩინო ის ერთადერთი სწორი მნიშვნელობა, რომელიც ამა თუ იმ სიტყვის მიღმა დგას– მნიშვნელობა, რომელიც კონკრეტულ ეპოქას გვიხასიათებს, ან კონკრეტულ ავტორს გვაცნობს. მოზარდებს, როგორც წესი,ზოგადი განცდები აქვთ და დაკონკრეტება უჭირთხოლმე, ხოლოლიტერატურა იმასახერხებს, რომ წვრილმანებისკენ მიაპყრობს მათ ყურადღებას, ზუსტია და, შესაბამისად, ნამდვილ პოეტურ განცდებს აღძრავს და არა ყალბს, რაც ძირითადად „პოეტურობის ნიშნებით” ჟონგლიორობით ვლინდება ხოლმე და რისი მაგალითებიც საკმარისად გვაქვს საქართველოში.
ჩემსდროს ბევრიმასწავლებელი ძალიან ამახინჯებდა ბავშვების ენას ერთ თარგზე მოჭრილი „თემების” წერით, სადაცადვილად ამოიცნობდით კონსტანტინე გამსახურდიას და სხვაძველი თუ ახალი ყაიდის ნაციონალისტურ დისკურსს. ყოველწელს ერთსადა იმავეზე წერდნენ: პატრიოტულ თემატიკაზე ნიკოლოზ ბარათაშვილთან, სიყვარულსა და მეგობრობაზე „ვეფხისტყაოსანში“,გიორგისა და არჩილის შედარებით დახასიათებას და სხვ.მაშინ ლიტერატურას უბრალოდ “ევალებოდა” ისეთიადამიანის აღზრდა, რომელიც სისტემისთვის მისაღები სოციალური უნარებით იქნებოდა აღჭურვილი. ეს კი, ნაწილობრივ, მხატვრული ენის მეშვეობითაც ხდებოდა. სწორედ ამის გამოა,რომ დღესლიტერატურა ხშირ შემთხვევაში კულტურული აუტიზმის კლასიკურ მაგალითს წარმოადგენს.
საქართველოში ლიტერატურა საკმაოდ ხშირად ჩაკეტილ სივრცესთან, დაავადებასთან უფრო ასოცირდება, ვიდრე სამყაროს ან ტექსტის ცოცხალ აღქმასთან. ლიტერატურა გარკვეულ წრეებში კულტურული აუტიზმის ერთგვარ ფორმად იქცა:ფსიქოლოგიური და სოციალური კარჩაკეტილობა, ერთი და იგივე აუდიტორია, ლიტერატურული კლანები, ზედმეტად მაღალი თვითშეფასება. ეს პრობლემა დღეს ქართველი მწერლების ყველათაობაშია. ძალიან ბევრი წერსკლიშეებით, უმიზნოდ, უშედეგოდ, რეფლექსიის გარეშე. ტრადიცია მხოლოდ ხმაურის სახით არსებობს მათში, თანამედროვეობა კი საერთოდ ვერ აღწევს ამ ჯურღმულებამდე. რა თქმაუნდა, მომავლის მწერლებსაც ვერ ვუწოდებთ მათ, რადგან არაფერი ახალიმათ ნაწერში არ არის.
ერთიმხრივ, ასეთილიტერატურა ძალიან ჰერმეტულია და ხშირად ბოდვას უახლოვდება, მეორე მხრივკი იგი ზედმეტად ცხად თემებს ამღერებს, რაც ასევე ბოდვად აღიქმება. კარგი ლიტერატურა ორივე ამ ცდუნებისგან იცავსმოზარდს. იგი აყალიბებს ღია,ურთიერთობისთვის გახსნილ, მახვილგონიერ ადამიანს, რომელიც კარგად ორიენტირდება გუგლისა და ბლოგების ეპოქაში.
ცალკესაკითხია, კონკრეტულად რას უნდაკითხულობდნენ მოზარდები სკოლის დამამთავრებელ კლასებში. ამაზემომავალ წერილში ვისაუბრებთ, სადაცშევეცდები, რეკომენდაციები თემატურად ჩამოვწერო. აქ კი უბრალოდ ვიტყვი, რომ,პირველ რიგში,აუცილებელია ქართული და უცხოური ლიტერატურის, ისევე,როგორც ძველიდა თანამედროვე ტექსტების ზუსტიშეხამება. და კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი, რომელიც აფხაზურ და ოსურ ლიტერატურას შეეხება: არიან ადამიანები, რომლებიცმიიჩნევენ, რომ ზოგიერთი ნაწარმოები აუცილებლად უნდა იყოსპროგრამაში. ჩემიაზრით, ეს საინტერესო სიახლე იქნება. გარდაამისა, ვფიქრობ, ბოლო წლების მანძილზე მომხდარი ეთნიკური კონფლიქტების თემაზე შექმნილ არაერთ ნაწარმოებს უნდა გაეწიოს რეკომენდაცია. მომდევნო სტატიაში ამ საკითხზეც ვისაუბრებთ.