საზოგადოების განვითარებასთან ერთად ეკოლოგიამ სულ უფრო მეტად შეიძინა სოციალური მნიშვნელობა, გახდა საზოგადოების დაინტერესების სფერო და ჩვენს საუკუნეში გასცდა საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებს. XX საუკუნის შუა ხანებში ეკოლოგია გახდა მეცნიერება, რომელიც ზრუნავს ადამიანების გადარჩენაზე. სამწუხაროდ, საზოგადოებამ ეს საკმაოდ გვიან გააცნობიერა, როდესაც ადამიანების ბუნებისადმი მომხმარებლური დამოკიდებულების უარყოფითი შედეგები თვალსაჩინო გახდა, როდესაც პლანეტაზე პრაქტიკულად არ დარჩა ბუნების ხელუხლებელი ადგილები.
„მდგრადი განვითარების“ პრობლემა მჭიდროდ არის დაკავშირებული მოსახლეობის ეკოლოგიურ განათლებასთან, რომლის მთავარი იდეა და მიზანია მომავალში კაცობრიობისა და გარემოს შენარჩუნება.
კულტურის ისტორიაში ბუნება ხშირად იყო აღტაცების, ასახვის, აღწერის, შთაგონების ძლიერი წყარო. ადამიანი ცდილობს ხელოვნებაში გამოხატოს ბუნებისადმი განწყობა და დამოკიდებულება. მასწავლებლის ამოცანაა დაეხმაროს მოსწავლეს ბუნების სილამაზის და მისი მნიშვნელობის დანახვაში, რათა გააცნობიერონ ,როგორი აუცილებელია გაფრთხილება და ზრუნვა ეკოლოგიაზე, გარემოზე.
გარემოსდაცვითი განათლება უზრუნველყოფს პიროვნების სულიერი და მორალური ფასეულობების ჩამოყალიბებას. ცნობილია, რომ მუსიკა გავლენას ახდენს საზოგადოების სულიერი კულტურის განვითარებაზე, ადამიანის ცნობიერებაზე. ეს არის მისი დროის სულიერი და სოციალურ-ფსიქოლოგიური ტენდენციების სიმბოლური გამოხატულება. გარემოსდაცვითი კულტურის წარმატებული ფორმირებისთვის აუცილებელია მუსიკის მდიდარი მორალურ – ესთეტიკური საგანმანათლებლო პოტენციალის ამ მიმართულებით გამოყენება.
მუსიკალური ხელოვნება როგორც ძლიერი ზემოქმედების საშუალება დიდ ადგილს იკავებს ადამიანის ზოგად კულტურულ განვითარებაში. ბევრმა მწერალმა, კომპოზიტორმა, მუსიკათმცოდნემ არაერთხელ ხაზგასმით აღნიშნა, რომ მუსიკალურ – ესთეტიკურ განათლებაზე მუშაობა სისტემატურად უნდა ხორციელდებოდეს, ეს უნდა იყოს იმ საქმიანობის განუყოფელი ნაწილი, რომელსაც მასწავლებლები ატარებენ ჰარმონიულად განვითარებული ადამიანის აღზრდის მიზნით.
დაწყებით საფეხურზე მუსიკის საგნის სწავლების ამოცანებია:
- მუსიკისადმი ინტერესისა და სიყვარულის გაღვივება, მისი სილამაზის დაფასების, მუსიკალური ნაწარმოებების აღქმის, ემოციური უნარის განვითარება;
- მუსიკალურ-წარმოსახვითი აზროვნების განვითარება, ხელოვნების კანონების გააზრება, მუსიკის აღქმა, ნასწავლის დაკავშირება ცხოვრებისეულ სიტუაციებთან და ხელოვნების სხვა დარგებთან;
- შემოქმედებით-მუსიკალური შესაძლებლობების გამოვლენა-განვითარება, პრაქტიკული უნარ-ჩვევების ჩამოყალიბება მუსიკის მოსმენის და შედგენის პროცესში (იმპროვიზაცია);
- მუსიკალურ-ესთეტიკური გემოვნების განვითარება და მუსიკალურ შედევრებთან ურთიერთობის აუცილებლობა ;
სასკოლო ასაკი მნიშვნელოვანი ეტაპია ადამიანის ეკოლოგიური კულტურის განვითარებისთვის. ამ პერიოდში ყალიბდება პიროვნება, მისი პოზიტიური დამოკიდებულება ბუნების, სამყაროს მიმართ. ამ დროს ბავშვს უყალიბდება ემოციური და ჰოლისტიკური დამოკიდებულება გარემოს მიმართ. მუსიკა ახლოს არის ბავშვის ემოციურ ბუნებასთან. მუსიკის გავლენით ვითარდება მისი მხატვრული აღქმა, მდიდრდება გამოცდილება. ყველა მასწავლებელი ცდილობს, საფუძველი ჩაუყაროს გარემოსდაცვით წიგნიერებას. ამ პრობლემების გადასაჭრელად გამოიყენება მუსიკალური და გარემოსდაცვითი განათლების სხვადასხვა ფორმა. სწორედ მუსიკის გაკვეთილზე უყალიბდებათ ბავშვებს წარმოდგენები ეკოლოგიურ კულტურაზე, მორალურ პრინციპებზე, სილამაზის ესთეტიკურ აღქმაზე (ხელოვნების ქმნილებებით – ფერწერა, მუსიკა, პოეზია). მუსიკა ყოველთვის იყო სიკეთის, სილამაზის, ადამიანობის ყველაზე მხატვრული და დახვეწილი საშუალება.
მუსიკის გაკვეთილი ხელს უწყობს შემდეგი გარემოსდაცვითი პრობლემების გადაჭრას:
- ჰარმონიულად განვითარებული პიროვნების ჩამოყალიბებას;
- ბუნებრივ რესურსებთან შეგნებულად ყურადღებიანი დამოკიდებულების განვითარებას;
- გარემოს სილამაზის აღქმის განვითარებას და ემოციური რეაგირებას;
- მოსწავლეების წარმოდგენების გამდიდრებას ბუნების მრავალფეროვნებაზე.
კლოდ დებიუსი წერდა, რომ ,, მუსიკა არის ზუსტად ის ხელოვნება, რომელიც ბუნებასთან ყველაზე ახლოსაა… მხოლოდ მუსიკოსებს აქვთ უპირატესობა აღბეჭდონ ღამის და დღის, დედამიწისა და ცის მთელი პოეზია, ხელახლა შექმნან მათი ატმოსფერო და რიტმულად გადმოსცენ მათი უზარმაზარი პულსაცია“. იმპრესიონისტი მხატვრები (კ. მონე , კ. პისარო, ე. მანე) ცდილობდნენ თავიანთ ნახატებში გადმოეცათ შთაბეჭდილებები ბუნებაზე, აკვირდებოდნენ დღის მანძილზე დროის სხვადასხვა მონაკვეთში განათების, ჩრდილის, სინათლის ცვალებადობას და ცდილობდნენ, ეპოვათ ფერწერის ექსპრესიულობის ახალი საშუალებები.
ბუნების თემამ გამოხატვა პოვა სხვადასხვა კომპოზიტორების შემოქმედებაში: ვივალდის (პროგრამული კონცერტები ,,ღამე“, ,,ქარიშხალი ზღვაზე“, ,,წელიწადის დრონი“), ჰაიდნის (სიმფონია ,, დილა“, ,,შუადღე“, ,,საღამო“, კვარტეტი ,, ტოროლა“, ,,მზის ამოსვლა“), რიმსკი-კორსაკოვის ( ზღვის სურათები ,,სადკოსა“ და ,,შეჰერეზადში“, გაზაფხულის სურათი ,,თოვლის ქალში“)ბეთჰოვენის, რაველის, გრიგის, ვაგნერის მუსიკალურ ნაწარმოებებში. ამ ტიპის ნაწარმოებებში მნიშვნელოვანია ბგერით-გამომსახველი ელემენტები. ამის მაგალითია: რიმსკი-კორსაკოვის ,,თოვლის ქალი“ და ,,სადკო“. მკვლევრები ,,თოვლის ქალს“ ,,ფრინველის ოპერას“ უწოდებენ, რადგან ფრინველების გალობა მთელ ოპერას გასდევს ერთგვარ ლაიტმოტივად. ,,სადკოს“ უწოდებენ ,,ზღვის ოპერას“, რადგან ოპერის ძირითადი სურათები გარკვეულწილად უკავშირდება ზღვას . ბეთჰოვენის მუსიკაში ბუნება ვლინდება ძლიერი სულიერი ქარტეხილებით, სიცოცხლესა და სიკვდილზე ფიქრებით.
ქარიშხალი ან ჭექა-ქუხილი შეიძლება დავაპირისპიროთ წყნარ და მშვიდ დილას ან გარიჟრაჟს, რომელიც, პირველ რიგში, ბუნების ემოციურ აღქმას უკავშირდება. (მაგალითად, ჭექა-ქუხილი ვივალდის კონცერტიდან ,,წელიწადის დრონი“ და გრიგის ,,დილა“). ვივალდიმ ,,წელიწადის დროში“ მოახერხა, ზუსტად გადმოეცა ის ემოცია და განწყობა, რაც ადამიანს ეუფლება ბუნებრივ მოვლენებზე „მიყურადებისას“( ზაფხულის ჭექა-ქუხილი, წვიმა, ქარი, თოვლი, ნიავი). ჩაიკოვსკის ბუნების აღქმა ღრმად ინდივიდუალურია. მის მუსიკაში მთავარი ადგილი უკავია ემოციებს, აზრებს, მოგონებებს, რომლებიც ბუნებამ გააღვიძა მასში. დებიუსი წერდა: „მზის ჩასვლაზე უფრო მუსიკალური არაფერია! მათთვის, ვისაც შეუძლია მზერა მღელვარებით – ეს არის მასალის განვითარების ყველაზე ლამაზი გაკვეთილი, მუსიკოსების მიერ კარგად შესწავლილ წიგნში დაწერილი გაკვეთილი – მე ბუნების წიგნს ვგულისხმობ“.
კ. დებიუსის ეკუთვნის ინსტრუმენტული ნაწარმოებები, რომლის სათაურებიც ბუნების კონკრეტულ მოვლენას ეხმიანება: ,,ბაღები წვიმაში“ , ,,მთვარის შუქი“, სიუიტა ,,ზღვა “ და მრავალი სხვა. საინტერესოა მ. გლინკას რომანსი ,, ბულბული“, რომლის მოსმენისას, თითქოს ჩიტის გულისცემა გესმის. პ. ჩაიკოვსკის „საბავშვო ალბომშიც“ არის „ტოროლას სიმღერა“. მუსიკას შეუძლია განასახიეროს მუსიკალური ნაწარმოების ემოციური შინაარსი, ადამიანის შინაგანი სამყარო. მუსიკა ასწავლის, აღვიძებს ადამიანში ეკოლოგიურ ცნობიერებას, აზროვნებას, კულტურას, ეკოლოგიურად გამართლებულ ურთიერთობას ბუნებასთან. (პ. ჩაიკოვსკი ,,რა მწვანეა ჩემი ბაღი“, ,,გუგული“, ,,ენძელა“ ციკლიდან “წელიწადის დრონი“, ,,შემოდგომა“ იმავე ციკლიდან).
ბუნება მოქმედებს კომპოზიტორის გრძნობებზე, ემოციებისა და განწყობაზე . ამ განწყობებით ქმნიან მუსიკას და ცდილობენ გადმოიტანონ ბუნების ხმები თავიანთ ნაწარმოებებში (ჩიტების ჭიკჭიკი, ზღვის ხმა, ტყე, ჭექა-ქუხილი). აინტერესებთ ემოციური ასოციაციები, რომლებიც დაკავშირებულია რაიმე ბუნებრივ მოვლენასთან. მაგალითად, ზღვაზე ქარიშხლის გამოსახულებამ შეიძლება გამოიწვიოს რაიმე სახის პირქუში ემოციები, რომელიც ასოცირდება მრისხანებასთან, ხოლო მდინარე, პირიქით, უფრო მეტად ასოცირდება სიმშვიდესთან.
„მუსიკალურ პეიზაჟს“ განვითარების დიდი ისტორია აქვს. მისი ფესვები რენესანსს უკავშირდება, კერძოდ მე-16 საუკუნეს – ფრანგული პოლიფონიური სიმღერის აყვავების ხანას და კლემან ჟანეკინის შემოქმედებითი მოღვაწეობის პერიოდს. სწორედ მის შემოქმედებაში გამოჩნდა პირველად საერო პოლიფონიური სიმღერების ნიმუშები, რომლებიც წარმოადგენდნენ საგუნდო „პროგრამულ“ სურათებს. ჟანეკენის ერთ-ერთი სიმღერაა „ჩიტების სიმღერა“. სიმღერაში ჩიტების გალობის დამახასიათებელი ბგერების გაჟღერებით ჟანეკენი ფრინველებს ანიჭებს ადამიანურ თვისებებს .
ბუნებისადმი მიძღვნილი მუსიკალური ნაწარმოებების დიდი რაოდენობა ადასტურებს, რომ ბუნება და მუსიკა მჭიდრო კავშირშია.
მუსიკის გაკვეთილებზე მასწავლებელს, სხვადასხვა მეთოდებისა და საშუალებების გამოყენებით, შეუძლია მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანოს ახალგაზრდა თაობის, მთელი მოსახლეობის გარემოსდაცვით აღზრდასა და განათლებაში.
მუსიკის გაკვეთილზე განხორციელებული აქტივობები:
- I კლასში თემაზე ,, შემოდგომის მუსიკა“ გაკვეთილზე ბავშვები ისმენენ ჩაიკოვსკის პიესას ,,ოქტომბერი“-ციკლიდან ,,წელიწადის დრონი“, მიღებულ შთაბეჭდილებას გადმოსცემენ ნახატში.
- მოსწავლეებს ვასმენინებ ხალხურ სიმღერას ,,მზე შინას“, შემდეგ შეისწავლიან სიმღერას და ასრულებენ დიდი სიყვარულით. მოსწავლეები გამოთქვამენ მოსაზრებებს : ბედნიერებაა, როცა მზე ანათებს და დედა უმღერის თავის პატარას ასეთ ლამაზ იავნანას .
- II კლასში თანდათან სწავლობენ როგორც დაკვირვებას, ასევე ბუნების სილამაზის აღქმას, მოსმენას და შეგრძნებას.
მოსწავლეები ისმენენ :
- კლემან ჟანეკენის საგუნდო ნაწარმოებებს: „ჩიტების გალობა“, „ნადირობა“, „ბულბული“.
- კამილ სენ-სანსის საორკესტრო სიუიტას ,,ცხოველთა კარნავალს“.
- ოლივიე მესიანის ,,ეგზოტიკური ფრინველებს“.
- კლოდ დაკენის „გუგულს“ .
- III კლასში მოსწავლეები უსმენენ ფრანც იოზეფ ჰაიდნის ,,საბავშვო სიმფონიას“ , სადაც აკვირდებიან ტყეში ბგერების ჟღერადობას.
- IV კლასში მოსწავლეები უსმენენ პეტრე ჩაიკოვსკის „აპრილს“ საფორტეპიანო ციკლიდან „წელიწადის დრონი“. კითხვაზე, თუ როგორ ჟღერდა ეს ნაწარმოები, რა გრძნობების გადმოცემა სურდა კომპოზიტორს თავისი მუსიკით? მოსწავლეები მსჯელობენ: მუსიკა ძალიან ნაზად, მსუბუქად ჟღერდა. თითქოს ყვავილი მართლაც მზისკენ მიიწევს და თანდათან იშლება მისი ფურცლები. შუა ნაწილი ამაღელვებლად ჟღერს, ისმის ნაკადულის ხმა.
სიმღერა ბუნების თემაზე სასარგებლო გავლენას ახდენს ცოცხალი სამყაროს მიმართ მოსწავლეთა დამოკიდებულებაზე, მნიშვნელოვანია საუბრები ეკოლოგიაზე, ცოცხალი სამყაროს დაცვაზე, ფლორისა და ფაუნაზე, ბუნებაზე ზრუნვის და გაფრთხილების აუცილებლობაზე.
- სსიპ ქალაქ თბილისის N126 საჯარო სკოლის დაწყებითი კლასის მოსწავლეებმა მიიღეს მონაწილეობა საერთაშორისო პროექტში,, World Peace Song”.
ტექსტის ავტორი და გუნდის ხელმძღვანელი: დალი დოლიძე ვიდეოს ბმული , სიმღერა განთავსებულია მსოფლიოს ელექტრონულ რუკაზე.
- სსიპ ქალაქ თბილისის N126 საჯარო სკოლის პროექტი : ,,დავიცვათ დედამიწა ჩვენი ხელებით”, III- IV კლასის მოსწავლეებმა შეასრულეს ჰიმნი.
ტექსტის ავტორები არიან მე-12 /1 კლასის მოსწავლეები: მარიამ კოკოზაშვილი და ელენე ტყეშელიაძე; კომპოზიტორი: მაია ჩხეიძე ; ქორმაისტერი: დალი დოლიძე ;
კულტურული და გარემოსდაცვითი აღზრდა-განათლება, ცხოვრებისადმი პოზიტიური დამოკიდებულება, ფოკუსირება ნამდვილ ფასეულობებზე უნდა დაიწყოს ცხოვრების პირველივე წლებიდან და გაიაროს სკოლამდელი, სასკოლო და სკოლის შემდგომი განათლების ყველა საფეხური.
ამრიგად, სკოლის სასწავლო პროცესში დაწყებითი საფეხურის მოსწავლეებში ეკოლოგიური კულტურის ფორმირების ეფექტური საშუალებაა მუსიკის გაკვეთილი, რომელიც სავსეა მუსიკალური ხმოვანებით, მომხიბვლელი, გამომსახველი ლექსებით, ფერწერული ტილოებით, მდიდარი ესთეტიკური საგანმანათლებლო პოტენციალით, რაც ხელს უწყობს რაციონალური აზროვნების განვითარებას.
გამოყენებული ლიტერატურა და წყაროები:
- დვალიშვილი ლ., გარემოს დაცვის ეკოლოგიური პრობლემები. ინსტიტუტის 75 და ჟურნალ „ეკონომისტის“ 10 წლისთავისადმი მიძღვნილი საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენციის მასალების კრებული, „მწვანე ეკონომიკის“ფორმირების თანამედროვე პრობლემები, თბილისი, 2019.
- დვალიშვილი ლ., ატმოსფეროს დაცვა – მდგრადი განვითარების ერთ-ერთი აუცილებელი პირობა. აკადემიკოს ავთანდილ გუნიას დაბადებიდან 105-ე წლისთავისადმი მიძღვნილი საერთაშორისო სამეცნიერო ინტერნეტ-კონფერენციის მასალების კრებული, მდგრადი განვითარების თანამედროვე ეკონომიკური ტენდენციები, თბილისი, 2017.
- სეფერთელაძე ზ., დავითაია ე.,მარგველანი გ., ბუნებათსარგებლობის გეოგრაფია, თსუ გამომცემლობა, 2011.
- ციცქიშვილი მ.ს., ჩხარტიშვილი ა., ქარჩავა გ., ციცქიშვილი მ.მ. ეკოლოგიის უახლესი პრობლემები. // დამხმარე სახელმძღვანელო. ISBN 978-9941-9532-2-4, Tbilisi, 2018
- ციცქიშვილი მ.ს., ციცქიშვილი მ.მ., ქარჩავა გ., ჩხარტიშვილი ა., ესებუა ე., პეტრიაშვილი ე. ზოგადი ეკოლოგიის საფუძვლები.
- დეივიდ ატენბორო: ცხოვრება ჩვენს პლანეტაზე;
- Tyler Miller, Jr. and Scott E. Spoolman, 2009, 2007. Living in the environment: principles, connections and solutions, 16e, Brooks/Cole, Cengage Learning.
- https://wwfint.awsassets.panda.org/downloads/living_forests_chapter_3_2.pdf
- https://weg.ge/sites/default/files/climate_change_and_sustainable_development.pdf
