ჩემს ბავშვობაში თბილისი მწვანე ქალაქი იყო. მე ასე მახსოვს. ჰაერიც ნორმალური გვქონდა. ესეც მახსოვს. აგვისტოშიც კი ბუღის გარეშე ვსუნთქავდით. რა შეიცვალა?
ახლა უნებურად იკითხავ:
„… ნეტა ვინ აზიდა,
ან როგორ აზიდა,
რა ხელმა აზიდა…“,
ოღონდ, ვერ გააგრძელებ:
„…აქ რომ თაღებია,
სვეტთა შეკონება,
ისე ნაგებია,
სიზმრის გეგონება…“.
ჰო, ასე ვერ გააგრძელებ, რადგან არც თაღებია, არც სვეტთა შეკონება, ერთნაირი ფორმის ცემენტის ნაგებობებით გადაივსო ქალაქი და ეგ არის. შესაძლოა, ვინმე შემეკამათოს კიდეც, ლამაზიაო – მითხრას. ყველას თავისი აზრი აქვს, მე კი ერთფეროვან „დევებს“ უფრო მაგონებს, ვიდრე სილამაზეს. თუმცა, წერილი ამაზე არ არის, რადგან მე არც დიზაინერი გახლავართ და არც მხატვარი. აქ საუბარი უბრალოდ, ჩვენთვის-თქვენთვის და ჩემთვის, აუცილებელი ჟანგბადის არსებობაზეა.
არადა, ჩამოცხა და უკვე ჭირს სუნთქვა, ვერ გრძნობთ?
სხვა ქალაქებში უარესიაო, მეტყვის ვინმე.
ერთ-ერთი მწვანე ქალაქი, რაც ამ წუთს მახსენდება მოლდოვას დედაქალაქი ჩიშინაუა. ორჯერ ვარ ნამყოფი და ისეთ სიმწვანეშია ჩაფლული, შუა აგვისტოშიც კი ქალაქის ცენტრში სუფთა ჟანგბადი გცემს სახეში და გაოცებას ვერ მალავ. ჰოდა, რაღა დელის, პეკინს, ლოს-ანჯელესს და „გარემოს ქიმიის“ სახელმძღვანელოებში განხილულ სხვა სამოდელო (დაბინძურების მხრივ) ქალაქებს მივბაძოთ. ხომ შეიძლება ჩიშინაუსავით ბევრი მწვანე ადგილი გვქონდეს.
საქართველოდან NATO-ს მიერ დაფინანსებული პროექტის თანადირექტორი ვარ. პროექტში კიდევ ორი პარტნიორია, ერთი ვენეციის უნივერსიტეტი, მეორე კი ამერიკის, პერდუს უნივერსიტეტი გახლავთ. პროექტი მიზნად ისახავს ატმოსფერული ჰაერის მონიტორინგის, განგაშის სისტემის შექმნას ტერორისტული ან სხვა ტიპის თავდასხმის შემთხვევაში, ასევე რეაგირების პროტოკოლების შემუშავებას ატმოსფერული ჰაერის განსაკუთრებით საშიში ქიმიური აგენტებით დაბინძურების შემთხვევაში. თუმცა, ე.წ. ჩვეულებრივი დამაბინძურებლებიც გაკონტროლდება.
სწორედ ამაზე სასაუბროდ შევიკრიბეთ რომში (https://iliauni.edu.ge/ge/siaxleebi-8/axali-ambebi-36/natos-programis-mecniereba-mshvidobisa-da-usafrtxoebis-farglebshi-iliauni-partnior-instituciebtan-ertad-atmosferuli-haeris-qimiuri-dabindzurebis-monitoringisa-da-shetyobinebis-sistemebs-qmnis.page?fbclid=IwAR3NHpxeK81Oh2dbAjwd4rUPUQmM7GpzaTnPzhMD1WrxhrnsR6WLMthCYu4#prettyPhoto) და ჩემს პრეზენტაციაში სოციალურ ქსელში, ე.წ. საჯაროდ გავრცელებული ვიდეოს ფრაგმენტიც წარმოვადგინე. ვიდეოს თბილისის ერთ-ერთ ცენტრალურ და პრესტიჟულ უბანში მცხოვრები მოქალაქე იღებს. ამავე უბანში წლებია რამდენიმე „დევის“ მსგავსი ნაგებობა შენდება. ჯერ ხომ იერ-სახეს ამახინჯებს და გარდა ამისა, ვიდეოზე აღბეჭდილია, როგორ ფხეკენ რაღაც აპარატით გარეთა კედლებს. არ ვიცი, რას აკეთებენ. ჩემი აზრით, ფხეკენ ან კედლის ზედაპირს ასწორებენ, თუმცა აქ სხვა რამეა მნიშვნელოვანი. ჰაერში წვრილი ნაწილაკების მთელი კასკადი ეშვება. აი, ასე თავისუფლად ჩვენი სასუნთქი ჰაერი PM ნაწილაკებით ივსება. ჰოდა, აქ მცხოვრებმა ადამიანმა, ვისაც გული შესტკიოდა, ეს ამბავი თავისი აივნიდან გადაიღო და ხალხს გაუზიარა. მეც ავდექი და რომში გავაზიარე პრეზენტაციაზე. შემდეგ კიდევ არაერთხელ სტუდენტებსაც ვაჩვენე, რადგან ქალაქის დაუდევრობით დაბინძურების კლასიკურ შემთხვევასთან გვაქვს საქმე.
ჰოდა, მთავარ სათქმელსაც მივადექი. დღეს ატმოსფერული ჰაერის აეროზოლებით და იქ შეტივტივებული PM ნაწილაკებით დაბინძურებაზე დავწერ.
EPA -https://www.epa.gov/pm-pollution/particulate-matter-pm-basics გვერდის განმარტებით: PM (Particular Matter) უმცირესი ზომის მყარი ნაწილაკებია, რომლის მთავარი კომპონენტი მტვერია. წარმოქმნის აეროზოლს, ანუ ჰაერში არსებული მყარი ნაწილაკების ნარევს უმცირესი ზომის წვეთებთან. ზოგიერთი ნაწილაკი, მაგ. ჭუჭყი, კვამლი, მტვერი საკმაოდ დიდი ზომისაა და შეუიარაღებელი თვალით დანახვაც შეიძლება. ზოგიერთი კი მცირეა და მხოლოდ ელექტრონული მიკროსკოპით აღმოაჩენთ. თუმცა, არსებობენ და ზიანსაც გვარიანს გვაყენებენ.
რას იწვევენ?
თვალების გაღიზიანებას, მუდმივ ცრემლდენას და ქავილს; ასთმას, ბრონქიტს, ფილტვის დაზიანებას, სიმსივნეს; აზიანებენ გულსისხლძარღვთა სისტემას; იწვევენ მძიმე ლითონებით მოწამვლას. ისინი გავლენას ახდენს ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზეც.
ნაწილაკები არსებობს PM2.5 და PM10 ზომის.
PM10 – ჩასუნთქვადი (ინჰალაციური) ნაწილაკებია, რომელთა დიამეტრი არის 10 მიკრონი. შეიძლება უფრო ნაკლებიც იყოს. მათ ფილტვის ქსოვილში ღრმად შეღწევა და იქ ჩარჩენა შეუძლიათ. საქართველოს რეგულაციებით ზღვრულად დასაშვები ნორმა არის 50მკგ/მ3-ია.
PM2.5 უფრო მცირე ზომისაა და უფრო სახიფათოა ჯანმრთელობისთვის. მას შეუძლია გასცდეს ფილტვის ბარიერს და სისხლის მიმოქცევის სისტემაში აღმოჩნდეს. დასაშვები ნორმა 25 მკგ/მ3-ია.
გარემოს ეროვნული სააგენტოს ვებგვერდიდან სპეციალურად მოვიძიე სწორედ ზემოთ ნახსენებ უბანში ამ ნაწილაკების რაოდენობა დღეისათვის. ასევე, მაქვს შესაძლებლობა გაჩვენოთ, რა ხდება ამ მხრივ, მაგ. პალიასტომის ტბაზე (სადაც ერთ-ერთი პროექტის სენსორი დგას). მოდით, შევადაროთ.
| PM2.5 | PM10. | |
| თბილისის ცენტრალური უბანი (იქ, სადაც „დევები“ დგანან) | 24.73 | 48.09 |
| პალიასტომის ტბა | 0 | 0 |
ერთი შეხედვით, მონაცემები ნორმის ფარგლებშია, ოღონდ, ე.წ. ზედა ზღვართან. ამ ნაწილაკების მონაცემები დღის განმავლობაში იცვლება, მერყეობს. შემდეგ ხდება მათი დაჯამება და საშუალო მონაცემის გამოყვანა. მე უშუალოდ წერილის წერის დროს ჩავხედე და რაც დამხვდა, ის შევიტანე ცხრილში. უბრალოდ, თვალსაჩინოებისთვის.
შესაძლოა, თბილისის „დევების უბნისა“ და პალიასტომის ტბის ერთმანეთთან შედარება მთლად მართებული არ იყოს. უბრალოდ, რადგან სენსორის მონაცემთან ხელი მიმიწვდებოდა, ჩავხედე მაინც. თქვენ გარემოს ეროვნული სააგენტოდან შეგიძლიათ თბილისი – რუსთავს, ან ქუთაისს, ან იმავე თბილისის სხვა უბანს შეადაროთ. გაკვეთილზე გააკეთეთ – ბავშვებისთვის სასარგებლო ინფორმაცია იქნება.
შემოდგომიდან ქალაქს NATO-ს პროექტის სენსორებიც დაემატება და სურათი კიდევ უფრო გამოიკვეთება.
ატმოსფეროსკენ მიმავალი მომწამლავი ნარჩენები ან პირველადია ან მეორეული წარმოშობისაა. მეორეული ნიშნავს, რომ ატმოსფეროში მოხვედრილმა პირველადმა ნარჩენმა ქიმიური გარდაქმნის შედეგად მეორეული დამაბინძურებელი წარმოქმნა. შესაძლოა, მესამეულიც იყოს. მაგ. მეორეულის რეაქციის დროს წარმოქმნილი პროდუქტი პირველად აეროზოლს, იგივე PM ნაწილაკებს დაუკავშირდეს. ზოგიერთი ორგანული ნარჩენი მეორად დამაბინძურებლებთან ერთად ფოტოქიმიური სმოგის წარმოქმნას უწყობს ხელს.
მარკო პოლოს თავის სათავგადასავლო წიგნში ჩინეთის ამბები აქვს აღწერილი. ეს ცოტა საკამათო საქმეა, რადგან მკვლევართა ნაწილი მიიჩნევს, რომ მარკო ჩინეთში სულაც არ ყოფილა და მხოლოდ კონსტანტინოპოლამდე ჩავიდა. იქ კი ჩინეთში მართლა ნამყოფი ვაჭრების მოყოლილი მოისმინა და დაიბრალა, თავად ვნახეო. ზოგიერთი იმასაც ეჭვობს, წიგნი მარკომ კი არ დაწერა, მას ეს ამბები თავის საკანში მჯდომმა რუსტიკელომ გადასცა, მარკომ უბრალოდ მოგვითხრო.
ეს ისტორიის მკვლევრებმა გაარკვიონ. მთავარია, რომ წიგნში წერია ქალაქ იან ჯოუში ჩინეთის ხანზე, რომელმაც ბრძანება გამოსცა. ქალაქი სავაჭრო ყოფილა, ამიტომ გზაზე სულ ცხენებისა და სამგზავრო ფაეტონების მიდი-მოდი იყო. ჰოდა, ხანს უთქვამს, ჰაერი მტვერიანდებაო და გზის გასწვრივ ყოველი ოთხი ნაბიჯის დაშორებით დამატებით ხეების დარგვა უბრძანებია.
გესმით? მეცამეტე საუკუნეში, ეკოლოგიურად სუფთა გარემოში, ჩინეთის ხანმა დამატებით ხეების დარგვა ბრძანა!…
ჩვენთან კი ხეების ხარჯზე „დევი“ კორპუსების უბნები იქმნება და ვინ მოთვლის რამდენი PM ნაწილაკი იფრქვევა გარემოში.
შემდეგ ჩვენ ვსუნთქავთ და ავად ვხდებით!
