უძველეს შუამდინარულ ტექსტში, რომელიც აშურბანიპალის ბიბლიოთეკაში აღმოაჩინეს სასახლის გათხრისას, მთავარი პერსონაჟი, კაც–ღმერთი გილგამეში შემდეგნაირადაა დახასიათებული:
„ერთბამად განჭვრიტა ყოველი საიდუმლო,
სარქველი სიბრძნისა, რომელი ყოველსა დაჰფარავს”…
– ეს დახასიათება შესანიშნავად შეიძლება მოერგოს გილგამეშის ეპოსის ქართულ ენაზე პირველ მთარგმნელს, მიხაკო წერეთელს, მიუხედავად იმისა, რომ იგი მეოცე საუკუნის საქართველოს ბედკრული ისტორიის პერსონაჟია, თან სრულიად რეალური.
იმ ფაქტების რიგში, რომლითაც რეალურად შეგვიძლია ვიამაყოთ – რომ 14 ანბანს შორის ერთ–ერთი ქართულია, რომ „ვეფხისტყაოსნით” რენესანსი ჩვენთან გაცილებით ადრე დაიწყო, ვიდრე ევროპაში, რომ ღვინის აკვანი სწორედ ჩვენთან დაირწა- შეიძლება ის მოვლენაც შევიყვანოთ, რომ ქართული ენა მეოთხეა ინგლისურის, გერმანულის და ფრანგულის მერე, რომელზეც გენიალური ბაბილონური ეპოსი „გილგამეშიანი”ითარგმნა. მიხეილ წერეთლის ნათარგმნი ეპოსი გამოიცა 1924 წელს, კონსტანტინეპოლში, „ქართველთა კათოლიკე სავანის” სტამბაში.
მეოცე საუკუნის მშფოთვარე და ტკივილიანმა 20–იანმა წლებმა გარდამტეხი (პირდაპირი მნიშვნელობით, ხერხემალში გარდამტეხი) ცვლილებები მოუტანა საქართველოს. წითელმა ტერორმა, რეპრესიებმა, ტოტალიტარიზმმა სამშობლოს დაუკარგა თავისი ტვინი – მისი საუკეთესო ნაწილი, მეცნიერები, ხელოვანები, მოაზროვნეები… ამათგან ზოგმა სხვა ქვეყანას შეაფარა თავი და ემიგრაციაში გარდაიცვალა, ზოგიერთი წამებით მოკლეს, ზოგიერთი გადაასახლეს, ზოგიერთმა კი თავი მოიკლა…
მათი ნაღვაწი დიდი ხნის განმავლობაში დალუქული, ტაბუდადებული, აკრძალული იყო, დადგა დრო, ჩვენმა შვილებმა და მოსწავლეებმა გაიცნონ ის ადამიანები, რომლებიც იდეებს შეეწირნენ და ემოგრაციაშიც ქართულ საქმეს ემსახურებოდნენ.
მიხეილ (მიხაკო) წერეთელი –პუბლიცისტი, მწერალი, პოლიტიკოსი და მეცნიერი – ქართული ასირიოლოგიის სკოლის ფუძემდებელი, ძალიან აქტიური პოლიტიკური და სამეცნიერო ცხოვრებით ცხოვრობდა. ჯერ კიდევ საფრანგეთში სწავლისას, ანარქისტული იდეებისათვის პარიზიდან ლონდონში გაასახლეს. 1918 წელს იგი ივანე ჯავახიშვილს გვერდით უდგას უმნიშვნელოვანესი ქართულ საქმეში – ქართული უნივერსიტეტის დაარსება–განვითარებაში, ხელმძღვანელობს ასირიოლოგიისა და ძველი აღმოსავლეთის კათედრას. სამეცნიერო მუშაობა მთელი დატვირთვითა და ენერგიით მიმდინარეობს ტრაგიკულ 1921 წლამდე…
საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ გასაგები მიზეზების გამო მიხაკო წერეთელს სამშობლოს დატოვება უწევს. იგი საქართველოში აღარასოდეს დაბრუნებულა.
ამის შემდეგ ის წარმატებით მოღვაწეობდა ბრიუსელისა და ბერლინის უნივერსიტეტებში, ჰაიდელბერგის მეცნიერებათა აკადემიამ 1928 წელს გერმანულ ენაზევე გამოაქვეყნა მისი „ურარტული ეტიუდები”. 30-იან წლებში ბერლინში გამოიცა სულხან–საბა ორბელიანის “სიბრძნე–სიცრუისა”–ს მ. წერეთლისეული გერმანული თარგმანი.
1963 წელს პარიზში გამოქვეყნდა “ვეფხისტყაოსნის” მ. წერეთლის მიერ დადგენილი ტექსტი, ხოლო 1975 წელს – პოემის წერეთლისეული გერმანული პროზაული თარგმანი.
გარდა ამისა, მიხაკო წერეთელი იყო ქართული პატრიოტული ორგანიზაცია “თეთრი გიორგის” ერთ–ერთი ლიდერი და იდეოლოგი, ხოლო II მსოფლიო ომის წლებში გერმანიაში მოქმედი “ქართული სამოკავშირეო შტაბის” ერთ–ერთი ხელმძღვანელი. სწორედ ამ შტაბის ძალისხმევით, გერმანიის საკონცენტრაციო ბანაკებიდან გათავისუფლდა ასობით ქართველი სამხედრო ტყვე.
აკაკი ბაქრაძე მიხაკო წერეთლისადმი მიძღვნილ წერილში წერს:
„მარტო ის, რომ 1878 წელს, იმერეთში, ცხრუკვეთში, დაბადებული კაცი 1965 წელს გერმანიაში, მიუნხენში, გარდაიცვალა, ნათლად მეტყველებს რა ბედი ერგო მიხეილ წერეთელს. ნახევარი ცხოვრება სამშობლოში გაატარა, მეორე ნახევარი – უცხოეთში. აქაც და იქაც მეცნიერებას ემსახურებოდა. დიდი მემკვიდრეობა დაგვიტოვა. ჩვენ მიხეილ წერეთლის მეცნიერულ შემოქმედებაზე დღეისდღეობით ზერელე წარმოდგენა გვაქვს. აქომამდე ყველა კარი დაკეტილი იყო, არ ვიცით, რას აკეთებდნენ ქართველი სწავლულები ემიგრაციაში. ახლა ვითარება შეიცვალა. დაფანტულ სულებს სამშობლოში დაბრუნების უფლება მიეცათ. ყველაფერი შესწავლილი იქნება.
ყოველი მოღვაწე საქართველოს ისტორიაში იმ ადგილს დაიჭერს, რაც მათ სამართლიანად დაიმსახურეს.”
მიხაკო წერეთელი გარდაიცვალა 1965 წელს მიუნხენში, გადრაცვალებამდე ორი წლით ადრე მან ითხოვა მისი ფერფლის საქართველოში გადაგზავნა, თუმცა შესანიშნავი მოღვაწისა და მეცნიერის ეს თხოვნა ჯერ–ჯერობით ისევ შეუსრულებელია.
ჯერ არ მომხდარა ამ ტრაგიკული ბედის ადამიანის ფიზიკური თუ სულიერი დაბრუნება – ისევ გამოუქვეყნებელია მისი არქივი, რომელიც აქამდე დაკარგულად ითვლებოდა და ახლახანს აღმოჩნდა ეროვნულ სამეცნიერო ბიბლიოთეკაში. აღმოჩენილ ხელნაწერთა 15 ტომი მრავალ საინტერესო ნაშრომს შეიცავს – „ურარტული ტექსტები”, „ვახტანგ გორგასლის ცხოვრება”, „მეფეთა ცხოვრება”, „საქართველოს მოქცევა” და სხვა, გარდა ამისა მნიშვნელოვანი რუსთველოლოგიური შრომები.
