(პირველი ნაწილი)
გთავაზობთ ამერიკელი განათლების სპეციალისტის ჯონათან გელბარტის (Jonathan Gelbart) სტატიას სეიმურ სარასონის წიგნის „სასკოლო კულტურა და ცვლილების პრობლემა“ („The Culture of the School and the Problem of Change“) შესახებ. სტატიაში გადმოცემულია იელის უნივერსიტეტის ფსიქოლოგიის პროფესორის სეიმურ სარასონის (Seymour Sarason) მოსაზრებები სასკოლო კულტურაზე, სასკოლო განათლებასა და მისი რეფორმირების სირთულეებზე. სასკოლო რეფორმების შეუძლებლობის შესახებ სარასონის მოსაზრება სულ სხვა კუთხით გვიჩვენებს სასკოლო სამყაროს, მასწავლებლისა და მოსწავლეთა ურთიერთქმედების თავისებურებებს და სკოლისა და საზოგადოების მჭიდრო კავშირს, რომელიც უმეტესად გამქრალია ზოგადი სასკოლო პოლიტიკიდან და სასკოლო განათლებასთან დაკავშირებული კანონებიდან თუ რეგულაციებიდან.
სათაურიდან გამომდინარე („სასკოლო კულტურა და ცვლილების პრობლემა“), პროფესორ სარასონის წიგნი საჯარო სასკოლო სისტემის ცვლილებას ეხება. პროფესორი განმაიარაღებელი გულწრფელობით გვეუბნება, რომ მე-20 საუკუნეში საჯარო სასკოლო სისტემაში განზრახული ყველა მნიშვნელოვანი (პოზიტიური) ცვლილება ჩაფლავდა.
„სასკოლო ცვლილებების რეალობა გვიდასტურებს, რომ რაც უფრო მეტ ცვლილებას ვახორციელებთ, მით უფრო უცვლელი რჩება საკუთრივ სისტემა – შედეგები არასასიკეთოა და იქ, სადაც ცვლილებებისგან მიღებული სულ მცირე სიკეთე მაინც შეიმჩნევა, ისიც წუთიერი და წარმავალია…“
სარასონის მოსაზრებით, მოდალურ, თავისი ხასიათით ურბანულ სასკოლო სისტემას არ გააჩნია საკმარისი საფუძველი ან ნიადაგი იმისთვის, რომ ხელი შეუწყოს ან დაეხმაროს ახალი იდეების თესლის გაღივებას.
მოგვიანებით პროფესორი იმავე მოსაზრებას სხვაგვარად, მეტაფორულად გამოთქვამს: „ცხენოსნობის მასწავლებელი აუცილებლად გეტყვით, რომ ცხენიდან, რომელიც ჯირითის დროს ხელში ჩაგაკვდათ, უნდა გადმოხტეთ“. განათლების პოლიტიკაში ყველაფერი პირიქით ხდება: „მკვდარი ცხენიდან“ გადმოხტომის ნაცვლად, ვეძებთ ახალ მათრახს, ვცდილობთ, ცხენი სხვა მიმართულებით გავაჭენოთ, ვეწვიოთ საჯინიბოს, სადაც მკვდარი ცხენებით ჯირითობენ, გავაუმჯობესოთ მკვდარი ცხენებით ჯირითის სტანდარტები“.
სარანსონის წიგნი, რომელიც 416 გვერდს ითვლის, აკადემიური საზოგადოებისთვისაა დაწერილი და მრავალ საკითხს მოიცავს. ქვემოთ შევეცდებით გამოვყოთ ის მთავარი მიზეზები, რომლებიც, სარასონის თანახმად, შეუძლებელს ხდის ეფექტური სასკოლო რეფორმის ჩატარებას:
- სკოლები და თემი მტკიცედ არიან გადაჯაჭვულნი ერთმანეთზე
სარასონის მიერ მოყვანილი პირველი (და ალბათ, უმთავრესი) მიზეზი გახლავთ „სკოლა-თემის ურთიერთობა“, რომელიც უზარმაზარ გავლენას ახდენს საგანმანათლებლო რეფორმის მცდელობის დინამიკაზე.
სასკოლო სისტემის საყოველთაოდ გავრცელებული აღქმა გულისხმობს „ინკაფსულირებულ“ სკოლას: საკუთარი წესებითა და კოდებით მოქმედ ინსტიტუციას, როდესაც სკოლა მთლიანად განცალკევებულია ფართო საზოგადოებისგან. ეს მოსაზრება სრულიად მცდარია.
სარასონის მიხედვით, „საზღვარი, სადაც მთავრდება საჯარო, პოლიტიკური არენა და იწყება საგანმანათლებლო სივრცე, არ არსებობს და არც არასდროს უარსებია“. სასკოლო სისტემის რომელიმე გაცხადებული ცვლილება გავლენას ახდენს არა მხოლოდ სკოლაზე, არამედ ცვლის ურთიერთობებს მასწავლებლებს, ადმინისტრატორებსა და ფართო საზოგადოებას შორის.
ამ კავშირის შედეგად „სკოლებში [მე-20 საუკუნეში] განხორციელებული ყველაზე მნიშვნელოვანი ცვლილებები წარმოადგენდა იმ უნებლიე შედეგებს, რომლებიც ფართო საზოგადოებასა და თემში მოხდა. ეს არ ყოფილა ცვლილებები, რომლებიც განათლების პოლიტიკის რომელიმე არტიკულირებულმა რეფორმამ გამოიწვია“. „ესენი გახლავთ ნილ პოსტმენის (ნილ პოსტმენი – ამერიკელი ავტორი, ნიუ იორკის უნივერსიტეტის პროფესორი, ავტორი წიგნისა „განათლების დასასრული – სკოლის ღირებულების თავიდან გააზრება“, 1995) წიგნში აღწერილი მთავარი საკითხები. წიგნში, სადაც ის გვეუბნება, რომ სკოლები საზოგადოების სარკეა“. სარასონი აგრძელებს ამ საკითხის ანალიზს: „უფრო ხშირად, ვიდრე იშვიათად, საჯარო პოლიტიკა უფრო იმ ცვლილების აღიარებაა, რომლებიც უკვე მოხდა, ვიდრე ამ ცვლილებებისთვის განზრახული სტიმული“.
სარასონის ერთ-ერთი მთავარი პოსტულატი გახლავთ ის, რომ ცვლილებები სასკოლო სიტემაში გარედან უნდა მომდინარეობდეს. „ნუ ელით, რომ სკოლები, ან სასკოლო სისტემა, როგორებიც დღეს არიან ისინი, შეიძლება შიგნიდან შევცვალოთ“. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ტრადიციული სოციალური სისტემები შიგნიდან არ იცვლებიან, მაგრამ მათი ცვლილება მხოლოდ შიგნიდან ნაკლებად არის მოსალოდნელი – ცვლილება შიგნიდან უნდა უჭერდნენ მხარს, მაგრამ აუცილებელია მძლავრი გარეგანი ზეწოლაც ცვლილებისთვის და ეს ზეწოლა უნდა გამოიხატებოდეს რიცხვებით, გავლენით, საკანონმდებლო და პოლიტიკის შემქმნელი პასუხისმგებლობებით. ამ გარეგანი ზეწოლის გარეშე ნებისმიერი ინსტიტუტი, როგორც ამას ანდაზასავით ვიმეორებ წინამდებარე წიგნში, გააგრძელებს პროცესს, როდესაც რაც უფრო მეტი რამ იცვლება, მით მეტი რამ რჩება უცვლელი.
- რეფორმატორები ნაკლებ ყურადღებას უთმობენ და ნაკლებად ესმით ძალთა დინამიკა და მათი თანაფარდობა
სარასონის მეორე პუნქტი რეფორმების შესახებ ეხება დაინტერესებულ მხარეთა და ძალთა თანაფარდობისა და მათი მართვის მნიშვნელობას საგანმანათლებლო სისტემის ცვლილებათა მცდელობის დროს. „სასკოლო ცვლილებებს სჭირდება ცვლილებები არსებულ ძალთა ურთიერთობებში“, – ამბობს პროფესორი. რეფორმატორებმა დასაწყისშივე უნდა გააცნობიერონ, რომ მათი პროექტის წარმატება დამოკიდებულია იმ ფაქტობრივად პოლიტიკურ ბრძოლაზე, რომელიც მიმდინარეობს თითოეულ სკოლასა და სასკოლო ოლქში. რეფორმატორებმა უნდა ჩამოაყალიბონ გეგმა, რომელიც ხელს შეუწყობს იმ ინდივიდების გაძლიერება-განვითარებას, რომელებსაც ყველაზე მეტი პოლიტიკური ძალა და გავლენა აქვთ სასკოლო სისტემაში. რეფორმატორებმა საკუთარ თავს შემდეგი კითხვები უნდა დაუსვან:
– როგორ იქნება მასწავლებლების, ადმინისტრატორების, სასკოლო საბჭოს წევრების და მშობლებისა და მოსწავლეების შესაძლო ან მოსალოდნელი რეაქცია შეთავაზებულ ცვლილებებზე?
– თუ წინააღმდეგობას მოველით, ვინ შეიძლება იყოს ჩემი მხარდამჭერი?
– შეგვიძლია ჩავთვალოთ, რომ გარანტირებული გვაქვს რომელიმე ჯგუფის ან ინდივიდ(ებ)ის მხარდაჭერა?
– ვინ დაგვიდგება გვერდით, თუ საქმე არც ისე კარგად წავიდა?
– როგორ უნდა შევქმნათ მაქსიმალურად ფართო კოალიცია წარმატების მისაღწევად და ერთეული წარუმატებლობების თავიდან ასაცილებლად?
ხშირად დაინტერესებული მხარეები არ ითვალისწინებენ მასწავლებლებს და მათ მოსაზრებებს. „ყველა ის [ადამიანი], რომელსაც ცვლილებები შეეხება, წარმოადგენს საგანმანათლებლო საქმის ნაწილს და, შესაბამისად, ამ რეფორმების ნაწილად უნდა იქცნეს“, – გვირჩევს სარასონი. „ეს თავაზიანობის ან კეთილი ნების საკითხი არ გახლავთ. ეს იმ მიზნისთვის არის საჭირო, რომლის მისაღწევადაც მრავალი დაინტერესებული მხარის მხარდაჭერაა აუცილებელი“. ხშირად ამომრჩეველთა (ამ შემთხვევაში – ცვლილების მხარდამჭერთა, ლ.ა.) ბაზის მშენებლობას არასაკმარისი ყურადღება ეთმობა, რაც უდავოდ მარცხს გამოიწვევს.
თვით ისეთ დადებით და აშკარად საჭირო წამოწყებაშიც კი, როგორიცაა სკოლის მასწავლებლებისთვის დამხმარეთა (ასისტენტთა) ინსტიტუტის განვითარება (1950-1970 წ.წ.) არ იქნა გათვალისწინებული საკუთრივ მასწავლებელთა მოსაზრებები ამ საკითხზე. „ამ პროგრამაზე დაკვირვებისას აღმოჩნდა, რომ მასწავლებლებს წარუდგინეს მზა, უკვე გაწერილი პროგრამა და ზოგიერთმა მათგანმა მის შესახებ სულაც ადგილობრივი გაზეთებიდან შეიტყო. არასდროს გაუთვალისწინებიათ მასწავლებელთა მოსაზრებები და არ განუხილავთ ის შესაძლო პრობლემები, რომლებსაც შესაძლოა პროგრამის განხორციელებისას ეჩინა თავი. მასწავლებლების მონაწილეობა ნულოვანი გახლდათ ტრეინინგების ფორმულირების და პროგრამისთვის დამხმარეების შერჩევის საკითხებშიც“.
- ძნელია „დიდი იდეების“ ხელშესახებ „წესებად“ „თარგმნა“
წიგნის ამ ნაწილში სარასონი რეფორმების განუხორციელებლობის კიდევ ერთ მიზეზს ამხელს. ის ჩვენს ყურადღებას ამახვილებს იმ „რეგულარულ წესებზე“, რომლებიც რეფორმის შედეგად უნდა შეიცვალოს, დაემატოს ან გაქრეს სკოლის ცხოვრებიდან, რადგან ნებისმიერი რეფორმა ამასაც გულისხმობს.
„რეგულარულ წესებს“ ავტორი უწოდებს რუტინული პროცესის იმ ასპექტებს, რომლებიც ნებისმიერი დამკვირვებლისათვის აშკარაა. ესენია შესვენებების განრიგი, მოსწავლეთა დაყოფა ასაკის მიხედვით, კლასში მასწავლებლის ან მოსწავლის მიერ დასმული შეკითხვების რაოდენობა თუ ინტენსივობა, „სტუდენტების მიერ რიცხვებთან ყოველდღიური მუშაობისთვის გამყოფილი დრო“ და მსგავსი ყოველდღიური საკითხები.
ნებისმიერი რეფორმა ან მისი მცდელობა მკაფიოდ უნდა აღწერდეს, რა სახის ცვლილებებს გამოიწვევს ის სკოლის რეგულარულ წესებში. კერძოდ, ფართოდ წარმოდგენილი მიზნები სისტემის ცვლილების შესახებ უნდა ითარგმნოს და ნათლად წარმოაჩინოს, როგორ აისახება ცვლილებები საკლასო ოთახში მიმდინარე პროცესზე“ ასეთი სიცხადის გარეშე რეფორმირების მცდელობა „არაანალიზებად აბსტრაქციად“ გადაიქცევა.
იქვე სარასონი ერთ მნიშვნელოვან საკითხზეც მიუთითებს: „საფუძველს მოკლებულია დაშვება იმისა, რომ ვინმეს შეუძლია, „კალენდარულად“ მისდიოს პროექტის განხორციელებას. აქ იგულისხმება შემდეგი: ვთქვათ, პროექტის დაწყება 7 სექტემბერს, ოქტომბრის შუაში – საპროექტო ქვემიზნის მიღწევა, თებერვალში – კიდევ ერთ ქვემიზნის შესრულება, სასწავლო წლის ბოლოს – ცვლილების განხორციელების დასრულება და შემდეგ ანგარიშის დაწერა ჩვენი წარმატების შესახებ“.
დასასრულ, სარასონი აღნიშნავს რომ რეფორმირების მცდელობებსა და აქტივობებს თან უნდა ახლდეს „თვითგაუმჯობესებისა და უკუკავშირის პროცესის მახასიათებელი ნიშნები“. ცვლილების ყოველი დისკრეტული მცდელობა წარმოადგენს მხოლოდ „მიახლოებას“ (ან „აპროქსიმაციას“), რომელიც უკეთეს შედეგამდე მიგვიყვანს და იგი არ არის „მოდელი“.
- მასწავლებელთა განათლება ვიწროპროფილური და არაეფექტურია
საჯარო სკოლებში არსებული მრავალი პრობლემის მიზეზებს სარასონი საუნივერსიტეტო განათლებაში ეძებს. მაგალითად, იგი ამბობს, რომ ზოგიერთი მკვლევრის მიერ შესწავლილმა პროცესებმა აჩვენა, რომ „წლების განმავლობაში, სწავლებას უარყოფითი გავლენა ჰქონდა [ცვლილებებზე]: რაც უფრო დიდხანს ასწავლის მასწავლებელი, მით უფრო მცირეა პროექტის მიერ მიზნების მიღწევის ალბათობა და ნაკლებად მოსალოდნელია, რომ მოსწავლეების შედეგები გაუმჯობესდება. უფრო მეტიც: მრავალწლიანი გამოცდილების მქონე მასწავლებლებმა, ნაკლებად მოსალოდნელია, შეცვალონ თავიანთი პრაქტიკა და გააგრძელონ პროექტის მიერ შემოთავაზებული მეთოდების გამოყენება ფედერალური დაფინანსების დასრულების შემდეგ“.
სარასონის აზრით, „მასწავლებლები, რომლებსაც საუნივერსიტეტო პროგრამებით მიღებული განათლება აქვთ, სკოლასა და სასკოლო სისტემებზე უაღრესად ვიწრო ხედვით გამოირჩევიან“, იშვიათად ინტერესდებიან იმით, თუ რა ხდება სხვა საკლასო ოთახებში, ცოტას ესაუბრებიან სკოლისა თუ ოლქის ადმინისტრაციას და იშვიათდ ესწრებიან სასკოლო სამეთვალყურეო საბჭოს სხდომებს. ავტორის თანახმად, თუ პროცესს ბეისბოლს შევადარებთ, უნივერსიტეტდამთავრებული მასწავლებლების ნაწილი მათ ჰგავს, ვინ ცდილობს გაერკვიოს ბეისბოლის არსში მხოლოდ ერთი მოთამაშის ყურებით.
სარასონი ხაზს უსვამს იმას, თუ რამდენად განსხვავებულია მისი პოზიცია როგორც ლიბერალური (აშშ-ს დემოკრატების პარტია), ისე კონსერვატიული (ამერიკელი რესპუბლიკელები) ბანაკებისთვის. სარასონი სასკოლო სისტემას სთავაზობს რომ სკოლადამთავრებულებს უნივერსიტეტში შესვლამდე მისცენ მასწავლებლის შეგირდობის მრავალწლიანი პროცესის დაწყების უფლება. ეს მოსაზრება კრიტიკას იწვევს, რომელსაც სარასონი შემდეგ არგუმენტებს აგებებს: ბევრი მასწავლებელი გრძნობს, რომ მათ მიერ უნივერსიტეტში მიღებული ცოდნა არასაკმარისი და არაადეკვატურია. კრიტიკოსების შესახებ კი პროფესორი სარასონი გვეუბნება: „მათ არ იციან, რომ ათწლეულების განმავლობაში, როგორც გარსულ, ისე მიმდინარე საუკუნეში მათ, ვინც მასწავლებლები გახდნენ, სულ რაღაც ოთხწლიანი უმაღლესი განათლება ჰქონდათ მიღებული. 50-იან და 60-იან წლებში, მოსახლეობის უპრეცედენტო ზრდის პირობებში, აშშ-ში მასწავლებელთა სერიოზული დეფიციტი იყო. ადამიანებს უფლება ეძლეოდათ, პროფესიული გამოცდილების გარეშეც დაეწყოთ სწავლება“. სარასონის თქმით, „მასწავლებელთა საზოგადოება კარგად აცნობიერებდა, რომ მათი საუნივერსიტეტო სწავლის გამოცდილება უმეტესად ნაკლებად მიესადაგებოდა მათ სამუშაოს“.
(პირველი ნაწილის დასასრული)
