“ჩემო ძვირფასებო! ჩემო უთავბოლო, ხმაურიანო, უგუნურო ქვეშევრდომებო! ყველამ ის მიიღეთ, რაც თქვენი შესაფერისია, მეტს თქვენ არ იმსახურებთ!” – ასე მიმართავს ტუვე იანსონის წიგნის, “მამა მუმინის მემუარების” გმირი, თვითმპყრობელი თავის ხალხს, რომელზეც დიდი წარმოდგენის მქონე არ არის. თვითმპყრობელი სახალხო ზეიმებს თავის დაბადების დღეებზე აწყობს ხოლმე და თუკი მის ტერიტორიაზე ვინმე გამომგონებელი გამოჩნდება, ცდილობს თავის სამსახურში ჩააყენოს – რამე ისეთი გააკეთებინოს, რაც მის ხალხს არ უნახავს, რამაც შეიძლება ეს უგუნური და უიღბლო ხალხი, როგორც თვითონ ეძახის, აღაფრთოვანოს. ასე აღმოჩნდება მამა მუმინის მეგობარი ფრედრიქსონი თვითმპყრობლის სამსახურში – მან უნდა გააკეთოს გემი, რომელიც წყალზეც ივლის, მიწაზეც და ჰაერში ფრენაც შეეძლება. მამა მუმინი კი, რომელიც თავს თავგადასავლების მაძიებლად მიიჩნევს, ხვდება, რომ მეგობარი ხელიდან გამოეცალა. მეფის სამსახურში ჩამდგარ ფრედრიქსონს თავგადასავლებისთვის აღარ ცალია.
“დაფიქრდით! სხედხართ თქვენ-თქვენს სოროებში, ყნოსავთ თუთუნს, რაღაცას ხრავთ, რაღაცაში იქექებით, უსაქმოდ ფაციფუცობთ და სისულელეებს ჩმახავთ. ჩვენ კიდევ თქვენგან მაინც დიდი საქმეების კეთებას ველით. ჩვენო ბედკრულო, უიღბლო, საყვარელო ქვეშევრდომნო! ეცადეთ, ჩვენს ბორცვებს ცოტა სხივი და დიდება შემატოთ, მაგრამ თუ ეს არ შეგიძლიათ, ბოლოს და ბოლოს, ამ დღის გმირს “ვაშა!” მაინც შესძახეთ” – ესეც თვითმპყრობლის მიმართვაა მისი ხალხის მიმართ, როცა ფრედრიქსონი ისეთ გემს ააგებს, რომელიც მიწაზეც დადის, წყალშიც და ცაშიც დაფრინავს. თვითმპყრობელი ამ გემის აფრენისთვის რიგგარეშე სახალხო დღესასწაულს აწყობს.
თვითმპყრობელი მუმინების ამბავში მნიშვნელოვანი პერსონაჟი არ არის, სულ რამდენიმე ეპიზოდში ჩანს. ამ ეპიზოდებში ჩანს ისიც, როგორ განიცდის მთავარი გმირი, მამა მუმინი იმედგაცრუებას მისი ნახვისას – მას სურდა მეფე დიდებული, სხვებზე ჭკვიანი და ხალხზე მზრუნველი ყოფილიყო, მაგრამ მეფე, რომელიც მან გაიცნო, ასეთი არ აღმოჩნდა.
- როგორები არიან მეფეები და მმართველები, რომელსაც ზღაპრებში, საბავშვო ამბებში ვხვდებით?
- რა აქვთ მათ საერთო და რით განსხვავდებიან ერთმანეთისგან?
- რაზე დგას მეფეების ძალაუფლება – ტახტზე, რომელზეც სხედან თუ მორჩილი ხალხის სიმრავლეზე?
- როდის ხვდება ხალხი, რომ აღარ მოსწონთ, როგორც მართავენ?
- ვინ ახერხებს დაანახოს ცუდ მმართველს, რომ სწორ გზას არ ადგას?
- ვის შეუძლია დაამარცხოს მეფე, რომელიც ხალხისთვის უბედურების მომტანია?
ეგეთ კითხვებზე პასუხების მოძებნით ვირთობთ ხოლმე თავს მე და ჩემი შვილები, როცა თვითმპყრობლის მსგავსი პერსონაჟები გვხვდება წიგნების კითხვისას. ეს თამაში და ცუდი მმართველების სიის შედგენა მაშინ დაივიწყეთ, როცა ჯელსომინო გავიცანით, ცრუთა ქვეყნიდან. ამ ქვეყნის კანონებით, ყველა ვალდებულია იცრუოს და ვაი მას, ვისაც სიმართლის თქმაზე წაასწრებენ, ტყავს გააძრობენ ჯარიმებით.
ჯელსომინო ჯანი როდარის პერსონაჟია. ცრუთა ქვეყნის ამბავი კი ასე იყო: ერთმა მეკობრემ, სასტიკმა და გაიძვერა ჯაკომონმა, სიბერის მოახლოება რომ იგრძნო, გადაწყვიტა მეკობრეობისთვის თავი დაენებებინა და რაიმე წყნარი საქმიანობისთვის მოეკიდა ხელი, მაგალითად რომელიმე კუნძული დაეპყრო და იქ სხვა მეკობრეებთან ერთად არხეინად ეცხოვრა. კუნძულები, რომელსაც დასაპყრობად არჩევდა, ეპატარავებოდა და ბოლოს ჯაკომონი ერთ სახელმწიფოს დაიპყრობს, სადაც იმდენი ბანკი, კინო და თეატრი იყო, რამდენსაც მოისურვებდი. ქვეყნის დაპყრობის შემდეგ ჯაკომონმა მეფე ჯაკომონ პირველი დაირქვა და ბრძანა, ლექსიკონის რეფორმა გაეტარებინათ მის საბრძანებელში იმისთვის, რომ ვეღარავის ვეღარასოდეს ვერ ეთქვა სიმართლე ყაჩაღსა და მეკობრეზე.
” – საჭიროა ყველა სიტყვის შეცვლა, – გასცა ბრძანება ჯაკომონმა. – მაგალითად, სიტყვა “მეკობრე” უნდა ნიშნავდეს პატიოსან კაცს. ჰოდა, როცა ვინმე იტყვის ჯაკომონი მეკობრეაო, ახალ ენაზე ამას ისე გაიგებენ, რომ მე პატიოსანი კაცი ვარ.
– ვფიცავთ ყველა ვეშაპს, რაც კი გვინახავს, როცა ზღვაზე დავნავარდობდით, ბრწყინვალე აზრია! – ერთხმად დაეთანხმნენ მინისტრები. – თქვენი სიტყვები ოქროს ასოებით უნდა ჩაიწეროს”.
მეფე ჯელსომინომ ლექსიკონის რეფორმის გატარების შემდეგ გამოსცა კანონი, რომლითაც სიცრუე სავალდებულო გახდა და როგორც ავტორი ამბობს, ამის შემდეგ ყველაფერი აირია. მხოლოდ ფრინველები და თევზები დარჩნენ ბედნიერები ამ ქვეყანაში – ჩიტებს ჭიკჭიკისთვის ვერავინ იჭერდა, თევზებს პირში წყალი ჰქონდათ დაგუბებული. ამ ქვეყანაში ძაღლები კნაოდნენ და კატები ყეფდნენ, ნამდვილ ფულზე არავინ არ ვაჭრობდა და არც არაფერს არ ეძახდნენ ნამდვილ სახელს – თუკი ვინმე წესს არღვევდა, დილეგში აგდებდნენ. ამ ქვეყანაში არაჩვეულებრივი ხალხი ცხოვრობს, ვისაც აგიჟებს ძაღლების კნავილი, კატების ყეფა და ტყუილი ყოველი ფეხის ნაბიჯზე. ეს ხალხი ბოლოს ტყუილზე იმარჯვებს, ქვეყანას იბრუნებს, თუმცა ეს მარტივი ამბავი არ არის.
ლექსიკონის რეფორმა, როგორც მოვლენა, თავისთავადაც საინტერესოა და ენობრივ სავარჯიშოდ ან თამაშადაც გამოდგება. თუ ბავშვებს ამ [და სხვა] კითხვებს დაუსვამთ, საინტერესო მსჯელობა გამოგივათ.
- რა ხდება მაშინ, როცა მოვლენებს იმ სახელს არ ვარქმევთ, რაც ეკუთვნის?
- რატომ ვალამაზებთ ხოლმე რეალობას, როცა ის ლამაზი არ არის?
- არსებობს ტყუილი, რომელსაც შეიძლება ჰქონდეს გამართლება?
- რისი გაყალბება შეიძლება მცდარი სახელდებებით: წარსულის, რეალობის, ჩვენი მოლოდინების, იმედების, სიყვარულების?
- როგორია მმართველების ენა, რომლებსაც ჩვენ ვიცნობთ – როგორ მეტაფორებს იყენებენ, როგორ წინადადებებს აგებენ, როგორია მათი ტონი ხალხთან ლაპარაკისას?
- არის ენა ბრძოლის იარაღი? შესაძლებელია “ლექსიკონის რეგორმით” რეალობის მოდელირება?
- რა მეთოდებს იყენებენ მმართველები თავიანთი ავი საქმეების მისაჩქმალად?
ჯელსომინოს თავგადასავალი მუდმივმოქმედ დავალებადაც გამოდგება – იპოვო ახალ ამბებში ამბავი, სადაც სიმართლეზე მეტი სიცრუეა, სადაც აღსანიშნი აღმნიშნველს არ მიემართება. დააკვირდე გარშემომყოფების მეტყველებას, რამდენად ახერხებენ ისინი სიზუსტით აღწერონ მოვლენები, არ დაარღვიონ კავშირი აღსანიშნსა და აღმნიშვნელს შორის, არ შეცდნენ სახელდებებისას.
“ამქვეყნად, ისეთი რამეც არსებობს, რაც ადამიანმა მაინც უნდა გააკეთო, მიუხედავად იმისა, საშიშია თუ არა, თორემ ის ადამიანი კი არა, არარაობა იქნება” – ასე ამხნევებს ძმები ლომგულებიდან ერთ-ერთი მეორეს. ეს ასტრიდ ლინდგრენის ალბათ ყველაზე მეტად “პოლიტიკური” და თან “ქრისტიანული” წიგნია, სადაც ყველაზე სასტიკი და საძაგელი მმართველი, თენგილი შეგხვდებათ და პატარა ბიჭები, რომლებიც მოყვასისთვის თავს სწირავენ ყველგან, სადაც მოხვდებიან. იქ, სადაც თენგილია მთავარი, შიმშილი და შიში ბატონობს. თენგილი საშინელი ურჩხულის, კატლას ხელით და შიშით მართავს ხალხს, რომელთა ნაწილიც უკვე მიეჩვია მუდმივ თვალთვალში, შიშსა და უსამართლობაში ცხოვრებას.
როგორც ყველა კარგ საბავშვო წიგნში, ბოლოს ბოროტი, ანუ თენგილი აქაც მარცხდება. მას თავისუფლებისმოყვარე, შეუდრეკელი ხალხი ამარცხებს, თუმცა ყველა ბრძოლას თან ახლავს დანაკარგები და ეს წიგნი იმაზე საუბარსაც ამარტივებს ბავშვებთან, როგორი რთულია თანამებრძოლების სიკვდილი, როგორი სასტიკია ომის კანონები და როგორი ბოროტი შეიძლება იყოს ადამიანი, თუკი თავის სიბოროტეს აყვება, თუკი ბოროტების იმპერიის მშენებლობისას სათანადო წინააღმდეგობას არ გაუწევენ, თუკი თავს გაუვა.
ლინდგრენის “ომის დღიურების” წინასიტყვაობაში წერია, ძმებ ლომგულებში აღწერილი ურჩხულები ასტრიდისთვის ფაშიზმისა და ბოლშევიზმის სიმბოლოებიაო და ალბათ ასეცაა. ამ ცოდნის გარეშეც, თენგილი და კატლა ისე კარგად დახატული ავი პერსონაჟებია, მათი დახმარებით ნებისმიერი ავტორიტეტული მმართველის შესახებ შეგვიძლია ბავშვებს მათთვის გასაგებად ავუხსნათ რა ხდება იქ, სადაც ძალაუფლებას ერთი ვინმე იგდებს ხელში, ხალხის თავის თავს ვეღარ ეკუთვნის. სადაც ოცნებებს და სიხარულს შიში და სასოწარკვეთა ანაცვლებს.
