ბოლო ათწლეულის განმავლობაში ჩვენი ორგანიზმისთვის D ვიტამინის მნიშვნელობაზე წარმოდგენა მთლიანად შეიცვალა. აღმოჩნდა, რომ ეს ვიტამინი ჯანმრთელობის ფუნდამენტია. იმუნურ უჯრედებში დაახლოებით 4500 გენის მარეგულირებელია, მისმა ხანგრძლივმა დეფიციტმა კი ორგანიზმს შეიძლება უდიდესი ზიანი მიაყენოს. დეფიციტი არტერიული ჰიპერტონიის, წონის მატების, ათეროსკლეროზის, უშვილობის, ონკოდაავადებათა რისკის და ა.შ. სიგნალად შეიძლება ჩაითვალოს. ეს ყველაფერი არაა, ამიტომ თანამედროვე მედიცინა გვირჩევს, რომ მუდმივად მივიღოთ იგი და თანაც იმ რაოდენობით, რომელზეც ჩემი ბავშვობის დროინდელი ექიმები იტყოდნენ – ოჰ, ეს ხომ ტოქსიკური დოზებიაო.
1928 წელს გერმანელმა ბიოქიმიკოსმა, ადოლფ ვინტაუსმა ნობელის პრემია ვიტამინ D-ის აღმოჩენისთვის მიიღო. ეს ვიტამინი რიგით მეოთხე გახლდათ და აღნიშვნაც შესაბამისად, ლათინური ანბანის მეოთხე ასო-ბგერის აქვს. ვიტამინის შესწავლისას მეცნიერი საკმაოდ გაწვალებულა და დაუწერია: არცერთი სხვა ვიტამინის კვლევა არ მიმდინარეობდა ისეთი საწვალებელი და უცნაური გზებით, როგორც ეს ვიტამინ D-ის შემთხვევაში მოხდაო. კვლევისა და შესწავლის პროცესი მთელი ხუთი წელი გრძელდებოდა. მას შემდეგ მრავალმა წყალმა ჩაიარა, ვიტამინის შესწავლა კი კვლავ გრძელდება. მის შესახებ 70 000 ზე მეტი სამეცნიერო პუბლიკაცია დაიწერა და 100-ზე მეტი უნიკალური აღმოჩენა გაკეთდა. თუმცა, დღემდე ბოლომდე გაშიფრული არ აქვთ.
თავად D ვიტამინის სახელის უკან ვიტამერების მთელი ჯგუფი დგას. ასე რომ, ეს მხოლოდ ერთი ნივთიერება არ გეგონოთ. თუმცა, ამ მრავალფეროვნებიდან, ჩვენთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი D2 ერგოკალციფეროლი და D3 ქოლეკალციფეროლი გახლავთ. პირველს მხოლოდ საკვებიდან ვიღებთ, მეორის მიღება კი საკვებიდანაც შეგვიძლია და თავადაც ვასინთეზირებთ. D2 ერგოკალციფეროლის პროვიტამინია ერგოსტეროლი, რომელიც მხოლოდ მცენარეებში გვხვდება, ხოლო D3 ქოლეკალციფეროლის პროვიტამინი 7-დეჰიფროქოლესტეროლია და იგი ცხოველურ ორგანიზმშია.
ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ არცერთი მათგანი ქიმიურად აქტიური არ არის. გასააქტიურებლად მთელი გარდაქმნებია საჭირო: ქოლეკალციფეროლი (D3) გარდაიქმნება 25-ჰიდროქსიქოლეკალციფეროლად, მისგან კი წარმოიქმნება 24,25-დიჰიდროქსიქოლეკალციფეროლი და 1,25-დიჰიდროქსიქოლეკალციფეროლი, ანუ კალციტრიოლი, რომელიც აქტიური ფორმაა და ორგანიზმში მიმდინარე სხვადასხვა პროცესებში მონაწილეობს. ერთ-ერთი თავიდანვე ცნობილი ფაქტია, რომ კალციტრიოლი კალციუმის და ფოსფატების წვრილ ნაწლავში შეწოვას არეგულირებს.
კალციტრიოლს აქვს მაღალი ჰორმონალური აქტივობა, რაც სხვა ვიტამინებს არ ახასიათებთ. ამიტომ, დღეს მკვლევარ ექიმთა ნაწილი გამოდის ინიციატივით, რომ მას ეწოდოს ვიტამინი ჰორმონ D. აქვს სტეროიდული ჰორმონებისთვის დამახასიათებელი ყველა ეფექტი. სინთეზირდება მაღალი სიმკვრივის ქოლესტეროლისგან, ისევე, როგორც ყველა სტეროიდული ჰორმონი და არ წარმოადგენს არცერთი ფერმენტის კოფაქტორს.
ჰორმონი ორგანიზმში მიმდინარე პროცესებს არეგულირებს. ვიტამინი კი განსხვავებულია, მათი უმრავლესობა რთულ ფერმენტებს უკავშირდება და ააქტიურებს. თუმცა, D ვიტამინი არცერთ ფერმენტს არ უკავშირდება.
D ვიტამინი შეიძლება ჩავთვალოთ პრეჰორმონად (მაგ. ქოლეკალციფეროლი), კალციტრიოლი კი ჰორმონია.
რის ხარჯზე არეგულირებს ამდენ გენს ეს ჰორმონ-ვიტამინი? კონტროლი სპეციფიკური რეცეპტორების მეშვეობით ხორციელდება, ისინი უჯრედების უმრავლესობის მემბრანებსა და უჯრედის ბირთვში იქნა აღმოჩენილი და მათ VDR რეცეპტორები უწოდეს (Vitamin D Receptor). როგორც კი ბიოაქტიური კალციტრიოლი მათთან კონტაქტში შევა, აქტიურდებიან გენები და მაკოდირებელი ცილების სინთეზს ჩართავენ. VDR რეცეპტორები ფაქტობრივად ანტენებივითაა და გასცემენ ინფორმაციას, რომელი ორგანოები საჭიროებენ ვიტამინ ჰორმონ D-ს. დეფიციტის სიმპტომები სხვადასხვაა, თუმცა შეიძლება ერთი ზოგადი ფონი დავასახელოთ და ეს იქნება – სასიცოცხლო ძალების არქონა და მუდმივი გადაღლილობა.
მზეზე ყოფნამ თითქოს ბიძგი უნდა მისცეს D ვიტამინის სინთეზს, თუმცა ადამიანების უმრავლესობას ზაფხულის პერიოდში შარვლები აცვიათ ან გრძელი კაბები, ზოგს გრძელი სახელოებითაც. არიან ისეთებიც, ვინც თაკარა მზეში ჩექმებით სეირნობენ და საზაფხულო მოდელიაო, გაიძახიან. კვლევებმა აჩვენა, რომ ვიტამინის სინთეზი იმაზეც არის დამოკიდებული, რა კუთხით ეცემა კანს მზის სხივი. აღმოჩნდა, რომ დაწოლილ მდგომარეობაში დაცემული სხივი, მეტად უწყობს ხელს სინთეზის პროცესს. ზღვა, სანაპირო და მაგის ჯანიო, იტყვით ახლა. არც ეგრე მარტივად ყოფილა საქმე, მზის „უი“ გამოსხივებისგან დამცავი ზეთები და ნელსაცხებლები, რომელსაც ახლა უკვე ყველა იტანებს კანზე (სწორადაც იქცევიან, რადგან დღევანდელ ეკოლოგიურ პირობებში მზის „უი“ სახიფათოა), ვიტამინის სინთეზს თურმე ხელს უშლის. თუმცა, აქ კიდევ ერთ კვლევაზე უნდა ვთქვათ, რასაც მთელი ეს ინფორმაცია მაგიურ წრემდე მიჰყავს. აღმოჩნდა, რომ რაც უფრო ირუჯება კანი, ვიტამინის სინთეზის უნარი კლებულობს. ასე რომ, წაისვით კვლავ ყველა დამცავი ზეთი, აზრი არა აქვს რისკის გაწევას… და კიდევ, შავგვრემანი ადამიანები D ვიტამინის დეფიციტისკენ უფრო მიდრეკილები ყოფილან. მოკლედ, გამოდის, რომ მზის იმედი ნაკლებად უნდა გვქონდეს.
ცოტა რუჯზეც რომ გავიხსენოთ, ცუდი არ იქნება. თან გაგანია სეზონია და შეიძლება მკითხველისთვის საინტერესო იყოს.
ბუნებაში ყავისფერი და შავი შეფერილობა პიგმენტ მელანინს უკავშირდება. თიროზინი 20 პროტეინგენური ამინმჟავადან ერთ-ერთია. პროტეინგენური იმას ნიშნავს, რომ სწორედ ამ ამინმჟავების სხვადასხვა კომბინაციით წარმოიქმნება ადამიანის ორგანიზმისთვის დამახასიათებელი ცილები. ისიც აუცილებლად უნდა ითქვას, რომ ეს ოცეული შეუცვლელ და ცვლად ამინმჟავებად იყოფა. თიროზინიც თავის მხრივ, მრავალი ცილის შემადგენლობაში გვხვდება. ის საწყის ნივთიერებას წარმოადგენს ორგანიზმში ისეთი ნაერთების სინთეზისთვის, რომლებიც ნერვულ უჯრედებს შორის სიგნალის გადაცემაში მონაწილეობენ. თიროზინი მელანინის წინამორბედია. თიროზინის დაჟანგვით თავდაპირველად „დოფა” წარმოიქმნება (რომელიც სხვათა შორის, ადრენალინის წინამორბედიცაა). მელანოციტებში კი დოფა იჟანგება და პოლიმერიზაციით ფერმენტების თანაობისას მელანინის მოლეკულას წარმოქმნის. ეს პროცესი კანის სპეციალურ უჯრედებში მელანოციტებში მიმდინარეობს და ამ რეაქციას ფერმენტი თიროზინაზა აჩქარებს.
მელანინის სტრუქტურაში არსებულ ერთმაგ და ორმაგ ბმებში ელექტრონები საკმაოდ ძვრადია და ნებისმიერი სიგრძის სინათლის სხივის გავლენით აღიგზნებიან. მელანინი სინათლის სხივს შთანთქავს და მისი შემცველი სხეული მუქდება. მელანინი ცილის მოლეკულებს უკავშირდება და გრანულების სახით კონცენტრირდება. მათი ფერი კი იცვლება ყვითლიდან ყავისფერისკენ და ზოგჯერ შეიძლება შავშიც გადავიდეს. მელანინში გაუწყვილებელი ელექტრონების არსებობა ამ ნივთიერებას სტაბილური თავისუფალი რადიკალების თვისებებს ანიჭებს. გაუწყვილებელი ელექტრონები მზის სინათლეს გაცილებით ეფექტურად შთანთქვენ.
სხვათა შორის მელანინს ქამელეონი კანის ფერის ცვლილებისთვის იყენებს. რვაფეხას კი მოულოდნელად კანის გამუქება შეუძლია. ასეთი გამუქების მექანიზმი მელანინის გრანულების დისპერგირებით აიხსნება.
კანის გაწითლების გარდა, მზის სხივი ორი ტიპის რუჯს იწვევს. პირველი ტიპის რუჯი მაშინვე შეიმჩნევა, მაგრამ რამდენიმე საათში შეიძლება გაქრეს კიდეც. უფრო მდგრადი რუჯი ბიოქიმიურ პროცესებთან არის დაკავშირებული. რუჯი განპირობებულია კანის საფარის ღრმა შრეში არსებული მელანინის გააქტიურებით. დაწყებული რეაქციების პროდუქტი ხილული დაახლოებით 24 საათში ხდება. სწორედ ამდენი დროა საჭირო იმისთვის, რომ პროდუქტმა ეპიდერმისის ზედა ფენებს მიაღწიოს.
კანში არსებული მელანინი შესანიშნავი ფილტრია. ის ულტრაიისფერი გამოსხივების დაახლოებით 90%-ს აკავებს. თუმცა, რა თქმა უნდა, მხოლოდ მის იმედად ვერ ვიქნებით და უნდა ვიცოდეთ, რომ მზეზე ჭარბი დოზით ყოფნისას მაღალი ალბათობით კანის მზით დამწვრობაა მოსალოდნელი.
ახლა, D ვიტამინის მეორე წყარო, საკვები განვიხილოთ. მისით მდიდარია თევზი. D2 არის სოკოში. ასევე, რძე და რძის პროდუქტებში, კვერცხის ცილაში, საქონლის და თევზის ღვიძლში. აქ აუცილებლად უნდა ვთქვა ერთ კვლევაზე, რომელიც ენდოკრინოლოგმა მომითხრო, მას კი რომელიღაც კონფერენციაზე მოუსმენია. იაპონელები ხომ გვისწრებენ ყველაფერში, ჰოდა, ერთ მეცნიერს მოხსენებაში უთქვამს, დავადგინეთო, რომ ქათამი კვერცხის დადებისას ბედნიერი უნდა იყოსო, სხვა შემთხვევაში, მისი კვერცხის გულში ვიტამინი ვერ იქნებაო. ბედნიერი ქათამი კი თავისუფალი ქათამია, ეზოში, სიმწვანეში რომ თავისუფლად დააბოტებს. მოკლედ, ბებოს ქათმები იყვნენ ბედნიერი. სიმწვანეც ჰქონდათ, თავისუფლებაც და ხილიც. თან მაინც ჯოგად მე დამდევდნენ, რადგან ატმის ნაჭრებით ვუმასპინძლდებოდი. უბედური ქათამი კი ინკუბატორისაა, ამის თქმა სურდა, ეტყობა, იმ იაპონელს. თანაც, ყველა ჩამოთვლილი პროდუქტი, განა რა რაოდენობით უნდა მივირთვათ, რომ დეფიციტს ვინ ჩივის, დღიური დოზა მივიღოთ. პასუხი მარტივია – უამრავი რაოდენობით, რაც არარეალურია.
ნორმის დასაწყისია 30 ნანოგრ/მლ, ეს უკვე ნიშნავს, რომ რაქიტის საშიშროება არ არის. დაცული ხართ ოსტეოპოროზისგანაც. თუ ზღვარი 50 ნანოგრ/მლ არის მიღწეული, მაშინ პირველი ტიპის დიაბეტის განვითარება შემცირებულია 80%-ით, გაფანტული სკლეროზის – 50%-ით, სიმსივნის განვითარება – 75%-ით, ძუძუს კიბოს განვითარება – 50%-ით, გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების განვითარება კი – 60%-ით. აი, დაბერება თუ არ გსურთ, მაშინ 100-120 ნანოგრამია მლ-ზე აუცილებელი. ადრე, ეს ბოლო ციფრები ტოქსიკურად ითვლებოდა, ახლა დრო შეიცვალა და დასაშვები ნორმაა. ახლანდელი გაიდლაინებით ტოქსიკური რაოდენობა 150-დან ითვლება.
თუმცა, არ გავიმეოროთ ლაინუს პოლინგის შეცდომა https://mastsavlebeli.ge/?p=30074 და დოზებზე გადაწყვეტილება ანალიზის საფუძველზე მივიღოთ.
რადგან…
D ვიტამინის დიდი რაოდენობით დანიშვნამ შეიძლება გამოიწვიოს D ჰიპერვიტამინოზი, რომლის დამახასიათებელია ძვლის დემინერალიზაცია, ჰიპერკალციემია, შინაგანი ორგანოების კალციფიკაცია, რაც იწვევს მათი ფუნქციის მოშლას, მძიმე შემთხვევაში კი – სიკვდილსაც.
ლაბორატორიაში კი ჩვეულებრივი ქიმიური ცდა სახალისოდ გადააქციეთ. აიღეთ ორი კვერცხი და აქედან ერთი ბედნიერი ქათმის იყოს. ორივეში აღმოაჩინეთ D ვიტამინი და ფერის ინტენსივობის მიხედვით ერთმანეთს შეადარეთ. მართლა უფრო მეტი ვიტამინი აქვთ თუ არა ბედნიერ ქათმებს.
რეაქცია ანილინთან
მშრალ სინჯარაში ათავსებენ 1 მლ. მასალას (თევზის ქონს, კვერცხის გულს) და 1მლ. ანილინისა და კონც. მარილმჟავას ნარევს (15:1). ფრთხილი განუწყვეტელი მორევით ადუღებენ 0,5 წთ-ის განმავლობაში. ვიტამინი D-ის არსებობის შემთხვევაში ხსნარი ჯერ მწვანე ფერს მიიღებს, შემდეგ კი წითელს. 1-2 წუთის შემდეგ ორ ფენად გაიყოფა, რომლის ქვედა ფენა ინტენსიური წითელი ფერისაა.
ბრომქლოროფორმის სინჯი
მშრალ სინჯარაშია ათავსებენ 1მლ. მასალას (თევზის ქონს, კვერცხის გულს) და ამატებენ 1მლ. ქრომის და ქლოროფორმის ნარევს (1:60). ვიტამინი D-ის არსებობის შემთხვევაში წარმოიქმნება მომწვანო-მოცისფრო შეფერილობა.
ამ წერილს სოფელში ვწერ. ბებო უკვე ცოცხალი აღარ არის, აღარც ბედნიერი ქათმები დარბიან ჩვენს ეზოში. სამაგიეროდ, მეზობლებისგან ისმის, ბედნიერი და თავისუფალი ქათმების ყიჟინა.
