„რეკვიემი ბანის, სოპრანოსა და შვიდი ინსტრუმენტისთვის, ანუ ახალგაზრდა მთხზველის პორტრეტი“ ცნობილი მწერლის, სცენარისტისა და მუსიკოსის პირველი რომანია. ეს რომანი 1997 წელს გამოქვეყნდა და 1998 წელს სახელმწიფო პრემია მიენიჭა. რომანში ასახულია მე-20 საუკუნის 30-იანი წლების საშინელი სტალინური რეპრესიების ხანა და მისი გავლენა თბილისის საოპერო თეატრის მუსიკოსებზე. წიგნის მთავარი გმირები მუსიკოსები არიან, სხვადასხვა ეროვნების, მსოფლმხედველობის, რელიგიისა და ასაკის ადამიანები, თუმცა მათ ყველას ერთი საერთო აერთიანებს – საბჭოთა ქვეყნ(ებ)ის არაერთი საშინელება, რომელიც ყველას საკუთარ ოჯახსა თუ საკუთარ თავზე აქვს განცდილი.
რომანში ვკითხულობთ: „მწერალი სწორი მიზანდასახულობისა და სულისკვეთების გარეშე არ არსებობს. ასეთ სულისკვეთებას, უპირველესად, სამშობლოს სიყვარული უნერგავს მწერალს, სამშობლოს სიყვარულის გარეშე მწერალი რა მწერალია“. ზაირა სწორედ ასეთი მწერალია, რომ არა სამშობლოს სიყვარული, მასზე დარდი და ჭმუნვა, ეს რომანი დღეს ჩვენამდე ვერ და არც მოაღწევდა. რომანი მარტივი წასაკითხი ნამდვილად არ არის. იქნება ეს სტილისტურ-ენობრივი თუ მხატვრული ღირებულების კუთხით. რომანი უდავოდ ემოციურია. მკითხველი თავად ხდება უშუალო მონაწილე იმ ამბებისა და ბევრი სცენა თვალწინ გიცოცხლდება, რაც წიგნს დაგახურინებს და იმდროინდელი თბილისის, თელავისა და ლენინგრადის ქუჩებში თვალცრემლიანს გამოგზაურებს.
ახალგაზრდა მთხზველი ამ ამბებს გვიხატავს ზედმეტი შელამაზების გარეშე, ამას ვერ ვუწოდებთ სრულყოფილად ან ლოგიკურად გამართულ ტექსტს, წარსული და აწმყო ერთმანეთშია გადახლართულ-გადაჯაჭვული. აკი ტექსტში ვკითხულობთ კიდეც – „დრო თითქოს გამთლიანდა. აღარ იყო წარსული, იყო მხოლოდ აწმყო და მომავალიც აწმყოში იყო…“. ტექსტის კითხვის დროს, გეუფლება განცდა, რომ მომავალი არსად არის, რომ დროება იყო ულმობელი, რომელმაც ახალგაზრდა ადამიანებს ყველაფერი წაართვა და რეკვიემიც კი არ „გადარჩენილა“ იმ საშინელი რეპრესიებისაგან, „რეკვიემი წაიღეს, როგორც ნივთმტკიცება, ანუ აბსურდული დროის აბსურდული ქმედება“. სანამ რომანის ბოლო გვერდებამდე არ მივალთ, იქ კი, როგორც რომანის გმირებში, ასევე მკითხველშიც იმედის ნაპერწკალი ჩნდება, „რეკვიემის“ კრედოდან საყვირი სოლოს უკრავდა და ჩვენს მთხზველს, ისევე როგორც ჩვენ, მკითხველს, გული ახალი ენერგიით, ახალი იმედითა და სიყვარულით გვევსება. ვხვდებით, რომ აუცილებლად დადგება დრო, როდესაც „ბნელი ორმოდან ლაჟვარდისაკენ“ დავიწყებთ სვლას.
რომანი სავსეა უამრავი ლიტერატურული ხერხით: ირონიით, კომიზმით, ტრაგიზმით. ჩემი აზრით, რომანი ტრაგი-კომიკურია, ვინაიდან ალბათ ერთდროულად მკითხველმა შეიძლება დაინახოს ტრაგედია და კომედია. ტრაგედია, რომელიც მარტო რომანის გმირების ტრაგედია არ არის, არამედ მთელი საზოგადოებისაცაა; და კომედია, ვინაიდან გმირების ქმედებები ხშირ შემთხვევებში სიცილს აღძრავს საზოგადოებაშიც და მკითხველშიც, სასიკვდილო სარეცელზე მიჯაჭვულიც კი ახერხებს გახუმრებას. რადგანაც რომანის ტრაგი-კომიკურობა ვახსენე, აქვე უნდა აღვნიშნო ყველა დროის უდიდესი შემოქმედის გავლენა – ესაა უილიამ შექსპირი. აშკარაა, მწერალს მოსწონს შექსპირი, ვინაიდან ახსენებს პასაჟებს „ჰამლეტიდან“, მისი გმირები ხან „ყოფნა-არყოფნაზე დრტვინავენ“, ხანაც „მოკლული მამის შურისძიებით შეპყრობილნი არიან“, ხანაც უბრალოდ თავიანთ ქვეყანას დანიის მსგავსად „საპყრობილეს“ ადარებენ. მართლაც – „საპყრობილე“ ზუსტი შედარებაა. ისევე როგორც ჰამლეტისათვის სიტყვა იყო „ყოფიერება“, სწორედ ასეა ჩვენი მთხზველისათვის ეს სიტყვები. მან ზუსტი სიტყვები უნდა მოძებნოს, რათა ჩვენამდე მოიტანოს ეს ამბავი. მადლობა ღმერთს, რომ ჩვენს მთხრობელს სიტყვა არ ელევა, და პირიქით, მკითხველი გრძნობს, თუ როგორ ერთი ამოსუნთქვით სურს სათქმელის გადმოცემა და ჩვენამდე მოტანა. აზრის გამოხატვა სიტყვებით მწერლისათვის უდავოდ მნიშვნელოვანია. რატომ შექსპირი? შექსპირმა მოახერხა და შექმნა თავისი ენა, იგი იმ დონის ხელოვანი იყო, რომლის მსგავსი ლიტერატურაში რთულად მოიძებნება. შექსპირმა პიესა „ჰამლეტის“ მეშვეობით ინგლისელ და არა მარტო ინგლისელ საზოგადოებას ახალი ენა შესთავაზა, ესაა ენა სილამაზისა, ხელოვნებისა. მაგრამ უდავოა, რომ „ჰამლეტი“ სიტყვებზე მეტია, „ჰამლეტი“ მსოფლიო შედევრია ყველა კუთხით. ჩემი აზრით, მწერლის ამოცანაა, შექმნას ისეთი შედევრი, რომელსაც ყველა მიიღებს, ყველა წაიკითხავს. მწერალი მებრძოლი სულისკვეთებითაა გამსჭვალული, იგი კარგად ხვდება, რომ სიტყვებს კარგა ხანია დაკარგული აქვს მნიშვნელობა, თუმცა ამას არ ეპუება და ვხედავთ, რომ თითოეულ სიტყვას დიდი დაფიქრებით ქარგავს. აკი ვკითხულობთ კიდეც რომანში „აი, ამას უნდა კარგი ჩაღრმავება, რას ჩაიფიქრებ და ფერებს როგორ შეარჩევო“. ზაირა არსენიშვილმა, როგორც უდიდესმა მწერალმა ეს ძალიან კარგად იცოდა, მან „მისიას“ თავი გაართვა, თავისი ვალი მოიხადა ქვეყნის წინაშე და შავ-თეთრი ფერებითა და დიდი დაკვირვებით დაგვიხატა მე-20 საუკუნის საბჭოთა საქართველო.
ვკითხულობთ რომანს და გვიჩნდება უამრავი შეკითხვა. ხვდები, რომ დღესაც ბევრი მართლა „მისტირის“ იმ დროებას, იმ ყოფას და სულაც ვერ გაუაზრებიათ იმდროინდელი „საქმენნი სიავენნი“. ლოგიკურია, ჩნდება კითხვა, არსებობს თუ არა ხსნა? მწერალი ნოვატორია იმ კუთხით, რომ იგი რომანშივე გვპასუხობს უამრავ შეკითხვაზე, რომელსაც ძებნა სჭირდება და დაკვირვებით წაკითხვა. იგი ამ კითხვაზე ყველაზე ლოგიკურ პასუხს გვცემს, „სანამ ჩვენ არ გავიაზრებთ, რა საშინელება დაგვატყდა თავს, სანამ ჩვენ არ გავთავისუფლდებით სტალინის კომპლექსისაგან, ანუ მონობისაგან, ჩვენი საქმე წასულიაო…“. სწორედ ესაა დღესაც პრობლემა, მთელი ერთი საუკუნის შემდეგაც, მონობას არ უნდა შევეპუოთ და სწორედ იმ თავისუფლებისათვის უნდა ვიბრძოლოთ, რომელსაც ეჟი ხადაროვსკი შეეწირა, მხოლოდ იმიტომ მაინც, რომ „ერთი ნიუანსით მეტად ვიგრძნოთ თავი ადამიანებად“.
როგორც უკვე აღვნიშნე, რომანი ეპოქალურია. იმ წლებზეა, როდესაც კომუნისტებმა უამრავი უდანაშაულო ადამიანის სიცოცხლე იმსხვერპლეს. ესაა რომანი, სადაც მუსიკოსები გვიყვებიან იმ დაუნდობელი წლების შესახებ, მათი ცხოვრების ისტორიებზე, მათ იმედგაცრუებებზე, ტკივილებზე, უსიყვარულობაზე, ღალატზე… გაქვს მოლოდინი, რომ რომანი იქნება სიყვარულზე, იქნება სიყვარულით სავსე, მაგრამ ირგვლივ ყველგან უიმედობას, იმედგაცრუებასა და სასოწარკვეთას აწყდები. ესაა რომანი, სადაც ადამიანები ფიქრობენ, რომ „ღვთის წყრომა“ აქვთ დამსახურებული, რაც მუდმივი შიმშილით, სულის ხუთვითა და ნაწლავების გათოშვით არის გამოწვეული. როგორც აგრაფენა უწოდებს, ეს ისეთი „უნამუსო, გამაუპატიურებელი შიმშილია“, რომ ქართველი ამას ვერ წარმოიდგენს, „იქ, ხომ ყველაფერი სხვაგვარად იყოო“, არაფერიც არ ყოფილა სხვაგვარად, სწორედ რომ საქართველოში, ადამიანებს დაკარგული ჰქონდათ „განურჩევლობა ბოროტებისა და სიკეთის“ მიმართ, რასაც ავტორი ლეო ჩივაძის მაგალითზე გვაჩვენებს, თუ როგორ გაწირა ახალგაზრდა ეჟი. საბჭოთა ადამიანის სიხარბეს მწერალი აგრაფენას მაგალითზე ისე ოსტატურად გვიხატავს, რომ მკითხველი ერთდროულად დაბნეულიც არის და ბრაზიც ახრჩობს. ჩვენი გმირები ნოტოტენიათი ხელდამშვენებულები მიადგებიან სრულიად უცნობ ქალს აგრაფენას ეჟიზე ამბების გასაგებად. ეს ქალი, რომელიც ბლოკადაგამოვლილია და უამრავი უბედურება აქვს თავს დატეხილი, თუმცა სიხარბე კი ვერ დაუძლევია მალევე ამბობს, „სულ იმას ვფიქრობ, თუ ისევ შიმშილობა ჩამოვარდა, მსუქანი მაინც ვიყო, რომ აქლემივით საკუთარმა ქონმა მიშველოს-მეთქი. ჰოდა, რასაც მოვიხელთებ, მაშინვე პირისაკენ უნდა გავაქანო…“, რაზეც ბოდიშსაც იხდის, თუმცა ჩვენი მთხრობელი იქვე დასძენს „ჩვენ ყველა ხომ ერთ კალოზე ვილეწებოდით, ჩვენ ყველას ერთად დაგვატყდა, როგორც თქვენ იტყოდით, ღვთის წყრომა“. მწერალი მხოლოდ აგრაფენას მაგალითზე არ გვაჩვენებს საბჭოთა ადამიანის სიხარბეს, არამედ ნოტოტენიას რიგში მდგარი ყველა ადამიანი იმ დროის წარმომადგენელია. თავად ჩვენი მთხრობელიც, რომელიც 300 გრამი თევზის შეძენას აპირებდა, კილოგრამზე მეტს ყიდულობს, რაც მომავლის უიმედობითა და „უნამუსო შიმშილის“ მოლოდინის გრძნობითაა გამოწვეული.
რომანში მწერალი ძალიან კარგად გვიხატავს „ლტოლვილი ბიჭისა და შინაბერას სიყვარულის“ ისტორიას, რომელმაც მოახერხა და წლებს გაუძლო, რომელიც დღეს ჩვენამდე მოვიდა. და პირველ რიგში ესაა თავისუფლების სიყვარული. მწერალი განოს „მურილიოს ყრმა მარიამს“ ადარებს. იმდენად მძაფრად რჩება ეჟისა და განოს ხატი ბუხრის წინ, რომ მკითხველს ყელში ბურთი გეჩხირება, როდესაც აანალიზებ შესაძლო ტრაგიკულ ბედს ამ ხატისა, ხვდები, რომ ეს „ლაბირინთია ორი აჩრდილისა, რომელსაც გამოსავალი არა აქვს, რომელიც თავდაუღწეველია ჭაობივით“.
„ქართულ ტაძრებსა და ეკლესიებში რომ მივდივარ, ასე მგონია, უძღები შვილივით მიტოვებულ მამას ვუბრუნდები… აი, ახლაც ვიჯექი ბალახზე და ვფიქრობდი, მხოლოდ ბახის მედგარ სულს შევადარებდი-მეთქი სვეტიცხოვლის ამშენებლის გენიას…“. სწორედ მაშინ მოუვიდა აზრად ეჟის, შეექმნა თავისუფლების წადილით გაჟღენთილი რეკვიემი, რომელსაც შეეწირა კიდეც, თუმცა საუკუნეებს გაუძლებს მისი თავგანწირვა და თავისუფლების სურვილით გაჟღენთილი მისი რეკვიემის დასაწყისი „მწამს ძალა ღვთიური, სიცოცხლის ძალა… უქრობი, ულევი, და დაუშრეტელი, და მზეებრ ცხოველი… მარად და მარად…“.
ბოლო სიტყვას კი ჩვენ, მკითხველს გვიტოვებს, თუმცა გამოსავალსაც თავადვე გვთავაზობს: „როგორც ყველაფერი ჩვენში, ორკესტრის ყოფაც თვითდინებაზე იყო მიშვებული და თვითნებობაზე დამოკიდებული: ცუდი ანაზღაურება, დიდი ნომრები, უკონკურსობა ისეთ დაბურულ გორგალს ქმნიდა და ისე იყო ეს გორგალი გადაბმულ-გადაკვანძული სხვა, უფრო დიდ გორგლებთან, რომ… ვის უნდა გამოეხსნა, ვისა? …. იქნებ ჩვენ ყველას ერთად….
ზაირა არსენიშვილის ეს რომანი, და არა მარტო ეს, უდავოდ დიდი მონაპოვარია ქართული ლიტერატურისათვის. მისი რომანები აღტაცებას არ ტოვებს მკითხველში, პრინციპში, არც უნდა დატოვოს, როგორ შეიძლება იმ დრომ, როცა ადამიანებს „ბალღამს ანთხევინებდნენ“ აღტაცება გამოიწვიოს?! არამც და არამც… არასოდეს არ უნდა დავივიწყოთ, რა გამოვიარეთ, არ უნდა დავივიწყოთ, რომ ჩვენს გვერდში მოღალატეც ბევრი იყო, მხოლოდ საკუთარი თავის გადასარჩენად, ხოლო ეჟისნაირები დ განოსნაირები – თითზე ჩამოსათვლელნი.
