დღეს თოვს… თოვდა მაშინაც, როცა პირველი ბლოგი დავწერე… მას შემდეგ თითქმის წელიწადი მიილია… ისევ გავცქერი ფანჯრიდან ჰაერში მოფარფატე ფიფქებს – კრისტალებად დაჯარულ წყლის მოლეკულებს… თვალს ვაყოლებ მიწაზე დაცემულებს და ვიგონებ ჩავლილ დღეებს, მოვლენებს…
ახლა საუკეთესო დროა ანალიზისთვის, სინანულისა და იმედისთვის. უკანასკნელ მოსახვევში შევიდა ამ წლის მატარებელი, ბოლო ვაგონებიღა მოჩანს და სანამ ისინიც მიეფარებიან თვალს, კიდევ ერთხელ ვცდილობთ წარსულის აღდგენას, გაცოცხლებას, თავის დროზე ვერდანახულის დანახვას… თითქოს ერთხელ წაკითხულ წიგნს ხელახლა ვკითხულობთ, ოღონდ ვკითხულობთ გულისყურით. ყური ძველ საქართველოში “დღევანდელ” თვალს ერქვა, ამიტომ “გულისყურით დაკვირვება” გულით ხედვას, ზედაპირზე გამოუტანელის დანახვასა და სტრიქონებად დაუწერელის წაკითხვას ნიშნავს.
როგორ ვკითხულობთ ქიმიურ რეაქციებს? მათაც ხშირად გულისყურით უნდა წაკითხვა. თუ გვინდა, პარტიტურის კითხვისას მუსიკის მთელ ხმოვანებას ჩავწვდეთ, ნოტად გამოსახული თითოეული ბგერის უკან დირიჟორის ხელის მოძრაობაც უნდა წარმოვიდგინოთ. ასე ქიმიაშიც, ფურცელზე “ნოტებად” – ქიმიურ სიმბოლოებად – ჩაწერილი თითოეული რეაქციის მიღმა უნდა ვხედავდეთ ქიმიკოს-ექსპერიმენტატორის ხელის მოძრაობასაც. ფურცელი ბევრ რამეს იტანს, ფურცელზე მარტივი და ურთულესი გარდაქმნის ჩაწერას ერთნაირი ძალისხმევა სჭირდება, კოლბაში კი სულ სხვანაირად არის საქმე. მრავალი პროდუქტი ფურცელზე ერთი ხელის მოსმით მიიღება, რეალურ პროცესში კი შესაძლოა არაერთი მომქანცველი ღამის გათენებისა და დღის დაღამების მოწმენი გავხდეთ.
მოდი, რომელიმე რეაქცია განვიხილოთ. ავიღოთ თუნდაც წინა ბლოგში განხილული ციკლოჰექსანი და მივიღოთ ერთ-ერთი ქრესტომათიული მეთოდით – ჰექსანის დეჰიდროციკლიზაციით:
რა ჩანს ერთი შეხედვით? ჰექსანის მოლეკულა შესაბამის კატალიზატორზე გაცხელებით წარმოქმნის ციკლოჰექსანსა და წყალბადს. მაგრამ რა ხდება რეალურად? რა არის ის, რაც ერთი შეხედვით არ ჩანს? ცხადია, იმ მოქმედებას არ ვგულისხმობ, ექსპერიმენტატორი რომ ასრულებს ამ რეაქციის ჩასატარებლად, – ბოლოს და ბოლოს, ვინმეს შეუძლია, ლაბორატორიაში გვერდით დაუდგეს მკვლევარს და დატკბეს მისი ვირტუოზული “ტექნიკით”. მინდა, თქვენი ყურადღება იმ პროცესებს მივაპყრო, რომლებიც ექსპერიმენტის მსვლელობის დროსაც კი უხილავია.
თუმცა უხილავი პროცესები ამით არ მთავრდება.
ატომები ციკლოჰექსანის წიაღში ერთად ცხოვრებას გადაწყვეტენ თუ არა, მაშინვე იწყებენ ფიქრს, როგორ მიაღწიონ ახლებურ ყოფაში მაქსიმალურ სტაბილურობას. ამისთვის თითოეული მათგანი ეძებს ისეთ პოზიციას, რომ მეზობლისგან რაც შეიძლება შორს იყოს, ოღონდ ისე, რომ მათ შორის არსებული ქიმიური კავშირი არ დაირღვეს. უფრო მეტიც – ყველა ბმა ერთი და იმავე სიგრძისა უნდა იყოს, ბმებს შორის კუთხეც – ერთნაირი.
სწორედ მათზეა დამოკიდებული მოლეკულის “მეობა”. ციკლოჰექსანის ატომებმა კარგად იციან – შიდა უთანხმოების გამო ერთი ბმაც რომ გაუწყდეთ, სახეს დაკარგავენ და სხვა მოლეკულად გარდაქმნას ვერ გადაურჩებიან, ამიტომ მოლეკულის დეფორმაციებით გამოწვეულ კონფლიქტებს ჩაკეტილი სისტემის (მოლეკულის) შიგნითვე აგვარებენ. ციკლოჰექსანის ყველაზე სტაბილურ, მშვიდ სტრუქტურას – კონფორმერსაც, შესაბამისად, მუდამ სავარძლის ფორმა აქვს. სულ რაღაც 11 კკალ/მოლი ენერგიაა საჭირო, რომ მოლეკულაში სიმშვიდე დაირღვეს, ამ ენერგიის “პოვნა” კი სრულიადაც არ არის ძნელი – საკმარისია, ბროუნის მოძრაობით თავბრუდახვეული ორი მოლეკულა ერთმანეთს გარკვეული ძალით შეეჯახოს ან რომელიმე მათგანი დიდხანს მიეფიცხოს მზის გულს, რომ ატომებს შორის ვნებათა ღელვა იმატებს, ატომები ერთმანეთის მიმართ მდებარეობას იცვლიან და წარმოქმნიან ციკლოჰექსანის სხვა კონფორმერებს – ნავს, ტვისტს, ნახევარსავარძელს… მაგრამ ატომებს “გამყოლი გული არ აქვთ”, უთანხმოებას მალე ივიწყებენ და ისევ სტაბილურ სავარძლის ფორმას უბრუნდებიან.
ეს “ემოციებისაგან განტვირთვა” უწყვეტი, პერმანენტული პროცესია. ღელავენ ატომები მოლეკულის შიგნით, ეძიებენ თანაცხოვრების ახალ-ახალ ფორმებს, მაგრამ ბოლოს ისევ საწყისს უბრუნდებიან. ასეთია ატომების თანაცხოვრება ციკლოჰექსანის შიგნით… გარეშე თვალისთვის კი იგი ყოველთვის ციკლოჰექსანია.
