პირველად, ენის შესწავლის პროცესში, იყო სიტყვა და ეს სიტყვა პირველად იყო, როგორც მშობლიური ენის, მით უფრო, მეორე ან უცხოური ენის შესწავლისას…
…როგორც ვიცით, ლექსიკურ ერთეულებზე მუშაობა ქართულის, როგორც მეორე/უცხოური ენის ერთ-ერთი საკვანძო საკითხია. დიდი მნიშვნელობა ენიჭება იმას, თუ როგორ წარიმართება ეს პროცესი – იქნება იგი შემოფარგლული მხოლოდ სალექსიკონო რვეულებში სიტყვების ჩაწერითა და მათზე მოსწავლეთა მშობლიურ ენაზე განმარტებების მიწერით, თუ დატვირთული იქნება მრავალფეროვანი და საინტერესო აქტივობით.
რა უნდა გავითვალისწინოთ ლექსიკის სწავლებისას პირველ რიგში?
ლექსიკური თვალსაზრისით უნდა შევაფასოთ ის ტექსტები, რომლებსაც მოსწავლეებთან ვიყენებთ. რასაკვირველია, სახელმძღვანელოს ავტორების მიერ შერჩეული და შექმნილი უნდა იყოს ისეთი ტექსტები, რომლებიც შეესაბამება სამიზნე კლასების მზაობასა და ინტერესებს, თუმცა დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ამ სახელმძღვანელოს გამოყენებისას მასწავლებლის მიერ წარმართულ აქტივობებს. ყველაფერს ხომ სახელმძღვანელოს ავტორი ვერ ჩაწერს ვერც მოსწავლის წიგნსა და სავარჯიშოების რვეულში და ვერც მასწავლებლის წიგნში. კონკრეტულ კლასში გადაწყვეტილება მასწავლებელმა უნდა მიიღოს და დაგეგმოს თავისი მოსწავლეებისთვის საჭირო ღონისძიებები. მაგალითად, თუ მასწავლებელი მიიჩნევს, რომ ტექსტში გამოყენებული ზოგიერთი სიტყვა შესაძლოა ძნელი გასაგები აღმოჩნდეს მოსწავლეებისთვის, მაშინ მან ამ სიტყვაზეც დამატებით უნდა გაამახვილოს ყურადღება. ეს შეიძლება მოხდეს, როგორც ტექსტის წაკითხვამდე (ან თუ ვასმენინებთ — მოსმენამდე), ასევე ტექსტის წაკითხვის პროცესში და წაკითხვის/მოსმენის შემდეგაც.
როგორ შევარჩიოთ სიტყვები, რომლებსაც სათანადო ყურადღება უნდა დავუთმოთ? მართლაც არ ღირს ყველა სიტყვა იმად, რომ მასწავლებელმა განსაკუთრებული ყურადღება დაუთმოს გაკვეთილზე. რა მახასიათებლები უნდა ჰქონდეს სიტყვებს, რომ ისინი მნიშვნელოვნად ჩავთვალოთ? პირველ რიგში განვსაზღვროთ, რას ნიშნავს მნიშვნელოვანი სიტყვები ქართულის, როგორც მეორე უცხოური ენის სწავლებისას. ეს ის სიტყვებია, რომლებიც აუცილებელია კონკრეტული სიტუაციის ან კონკრეტული ტექსტის გასააზრებლად. ზოგჯერ ასეთი სიტყვებს საკვანძო სიტყვებსაც უწოდებენ ხოლმე. ასეთ სიტყვებს მასწავლებელმა სათანადო ყურადღება უნდა მიაქციოს და დაეხმაროს მოსწავლეებს მის სხვადასხვა კონტექსტში გააზრებასა და გამოყენებაში.
კარგი იქნება, თუ მასწავლებელი სიტყვებს გამოყენების სიხშირის მიხედვით კატეგორიებად დააჯგუფებს. ენაში არსებობს შედარებით ხშირად გამოყენებული სიტყვები, ნაკლები სიხშირით გამოყენებული სიტყვები და იშვიათად ხმარებული სიტყვები. რომელი კატეგორიის სიტყვებს უნდა მიაქციოს მასწავლებელმა განსაკუთრებული ყურადღება? რასაკვირველია, ე.წ., ხშირად ხმარებულ სიტყვებს. თავისთავად ცხადია, რომ „პური“, „მაგიდა“, „სკოლა“ და სხვები ხშირად გამოყენებული სიტყვებია და ამ რიგის სიტყვების ცოდნა მოსწავლეებისთვის აუცილებელი და პრიორიტეტულია. ხოლო ისეთი სიტყვები, როგორიცაა „სარჩული“, „ზომიერი“, „მიტოვებული“ ნაკლები სიხშირით ხმარებული სიტყვებია. ხოლო სიტყვები „ბობოლა“, „წარმტაცი“, „ოინი“ იშვიათად ხმარებული სიტყვებია. სიტყვების შერჩევისას და მათზე ყურადღების გამახვილებისას უნდა გავითვალისწინოთ, რომელ დონეზეა მოსწავლე. მაგალითად, დამწყებ დონეზე (A 1 დონე) მყოფი მოსწავლისთვის ყურადღება, ე. წ., ხშირად გაოყენებულ სიტყვებზე უნდა გავამახვილოთ. A 2 დონეზე შეიძლება ვიმუშაოთ ნაკლები სიხშირით გამოყენებულ სიტყვებზეც, ხოლო იშვიათად ხმარებულ სიტყვებზე ყურადღების გამახვილება მხოლოდ B1, C1 და C2 დონეზე ეგების. (ყურადღება მიაქციეთ ბოლო სიტყვას წინა წინადადებაში: „ეგების“ რომელი კატეგორიის სიტყვაა? რასაკვირველია, იგი იშვიათად გამოყენებული სიტყვაა და ამ სიტყვას ჩვენ არც კი გამოვიყენებთ A1 და A2 დონეებზე მყოფ მოსწავლეებთან).
როგორ შევაფასოთ ტექსტები ლექსიკური თვალსაზრისით? ჩვენ ტექსტებს სასწავლო სიტუაციისთვის ვიყენებთ ხოლმე. თუმცა მოსწავლეებისთვის ტექსტების შერჩევა დამოუკიდებელი კითხვის გასაუმჯობესებლადაც გვჭირდება. რასაკვირველია, სასწავლო სიტუაციისთვის შედარებით „რთული“ ტექსტებიც შეგვიძლია გამოვიყენოთ და შემდეგ ჩვენ დავეხმაროთ ამ სასწავლო სირთულეების დაძლევაში, თუმცა დამოუკიდებელი კითხვისას ჩვენ მათ ვერ დავეხმარებით. ტექსტების სირთულის გაზომვის მიზნით შეგვიძლია, გამოვიყენოთ, ე. წ., „ხუთი თითის წესი“, რაც გულისხმობს შემდეგს: ვიღებთ ტექსტს და ვკითხულობთ პირველ გვერდს. თითო თითს მოვკეცავთ იმ შემთხვევაში, თუკი შეგვხვდება ისეთი სიტყვა, რომელიც ჩვენს მოსწავლეს (შვილს, ახლობელს, ნაცნობს…) არ ეცოდინება. თუკი ერთ გვერდზე ასეთი სიტყვების რაოდენობა ხუთზე ნაკლებია, მაშინ ასეთი ტექსტის მიწოდება ჩვენი მოსწავლეებისთვის მისაღებია. ხოლო თუკი უცნობი სიტყვების რაოდენობა ერთ გვერდზე ხუთს აღემატება, მაშინ ასეთი ტექსტის გამოყენება არაა რეკომენდებული. რასაკვირველია, ხუთი სიტყვა საშუალო მაჩვენებელია და თუკი ტექსტს ვიყენებთ სასკოლო გარემოში, რაც საჭირო მომენტში მასწავლებლის დახმარებას გულისხმობს, შესაძლოა ისეთი ტექსტითაც ვისარგებლოთ, რომელშიც ხუთზე მეტი უცნობი სიტყვა იქნება. ოღონდ ეს რაოდენობა მკვეთრად ვეღარ გაიზრდება.
როდის ვიმუშაოთ უცნობი სიტყვების განმარტებაზე?
მასწავლებლები ხშირად სვამენ შეკითხვას – როდის უნდა დავეხმაროთ მოსწავლეებს უცნობი სიტყვების განმარტებაში? არის მეორე საკითხიც – როგორ დავეხმაროთ მოსწავლეებს ასეთი სიტყვების განმარტებაში. ჯერ პირველ შეკითხვას ვუპასუხოთ, შემდეგ – მეორეს.
მოსწავლეებს უცნობის სიტყვების განმარტებაში შეიძლება დავეხმაროთ ნებისმიერ დროს – იქნება ეს ტექსტის წაკითხვამდე/მოსმენამდე, ტექსტის წაკითხვის/მოსმენის პროცესში თუ ტექსტის წაკითხვის/მოსმენის შემდეგ. უკეთ რომ ვთქვათ, მოსწავლეები უნდა მივაჩვიოთ სამივე ფორმატის დახმარებას. მოკლედ მიმოვიხილოთ თითოეული ფორმატი.
მასწავლებლის მიერ დასამუშავებელი ტექსტის წინასწარი შეფასება და მომზადება გულისხმობს მასში ისეთი სიტყვების გამოკვეთას, რომლებიც მოსწავლეებისთვის სავარაუდოდ უცნობი იქნება. ამავე ეტაპზე კარგია, როდესაც შერჩეულ სიტყვებში მოვნიშნავთ ისეთ სიტყვებსაც, რომლებსაც მოსწავლეებს წინასწარ, ტექსტის წაკითხვამდე/მოსმენამდე განვუმარტავთ. ეს მოსწავლეებს ტექსტის გაგებას გაუადვილებს. რასაკვირველია, შეიძლება დავტოვოთ ზოგიერთი სიტყვა, რომლებსაც მივანდობთ მოსწავლეებს, რათა მათ მათი ამოცნობა მინიშნებების (კონტექსტური გასაღებების — ილუსტრაცია, კონტექსტი, თემატიკა…) დახმარებით შეძლონ. რასაკვირველია, ტექსტის წაკითხვის მოსმენის შემდეგ ყურადღება მათზე გამახვილდება.
ჩვენ კონკრეტულ გაკვეთილებზე ვუპასუხეთ ლექსიკაზე მუშაობის დროის შერჩევას მიკროდონეზე. ახლა უფრო ფართოდ მივუდგეთ საკითხს და აღვნიშნოთ, რომ ლექსიკაზე მუშაობა პრიორიტეტულია ენის შესწავლის ყველა საფეხურზე. რა უპირველესი საქმე აქვს მასწავლებელს პირველივე კლასის პირველსავე დღეებში? რასაკვირველია, მისი პირველი საქმიანობა სიტყვების გაცნობასთან, დასწავლასთანაა დაკავშირებული და მხოლოდ ამის შემდეგ მას დაეფუძნება ყველა დანარჩენი სასწავლო მიზანი: იქნება ეს მოსმენისა და ლაპარაკის, კითხვისა თუ წერის უნარები. და ლექსიკის გამდიდრებაზე აქცენტი არ სუსტდება სწავლება-სწავლის მთელი მდინარების განმავლობაში. პირიქით — უფრო ინტენსიურ და მიზანმიმართულ ხასიათსაც კი იძენს და საბოლოოდ, როდესაც ადამიანი უკვე უმაღლეს დონეზე სწავლობს ენას, მისი შემდგომი ნაბიჯები სწორედ ლექსიკური ერთეულების სხვადასხვაგვარ ინტერპრეტაციას უკავშირდება.
როგორ ვიმუშაოთ ლექსიკური მარაგის გამდიდრებაზე?
ამ შეკითხვაზე საპასუხოდ ქვემოთ წარმოდგენილია ზოგიერთი მეთოდი/სტრატეგია, რომელთაც ეფექტოვნად (ამ სიტყვაში აკუმულირებულია „ეფექტურობისა” და „ეფექტიანობის” შინაარსი) იყენებენ ენის მასწავლებლები. დაწვრილებით ამ და სხვა მეთოდის შესახებ შეგიძლიათ იხილოთ საქართველოს დაწყებითი განათლების პროექტის (G-PriEd) მიერ შექმნილ კრებულში (კითხვისა და წერის სწავლება დაწყებით საფეხურზე, თბ. 2015).
სიტყვის პირამიდა ჩემი საყვარელი, სწავლისთვის სასარგებლო, სწავლებაში ადვილად გამოსაყენებელი აქტივობაა. სქემას აქვს სამკუთხედის ფორმა, რომლის პირველ, ზედა ზოლში იწერება სიტყვა, რომელზეც ყურადღებას ვამახვილებთ და რომელიც ხანგრძლივად და ღრმად უნდა დარჩეს მოსწავლის გონებაში. მეორე ზოლში იწერება ამ სიტყვის განმარტება. მოსწავლეებმა თავიანთი სიტყვებით უნდა ახსნან ამ სიტყვის მნიშვნელობა. ცხადია, ეს ახსნა არ და ვერ იქნება სრულფასოვანი, შესაძლოა, ზოგჯერ უზუსტობაც გაიპაროს, მაგრამ მთავარი ისაა, რომ მოსწავლე ცდილობდეს ამ სიტყვის მნიშვნელობის გადმოცემას სხვა, მისთვის ნაცნობი სიტყვებით. აგრეთვე, მოსწავლეები წარმოაჩენენ თავიანთ შემოქმედებით, ორიგინალურ ხედვასაც, რაც შესაძლოა, მეტად საინტერესო და სახალისოც აღმოჩნდეს. მესამე ზოლში ჩაიწერება წინადადება, რომელშიც მოსწავლე ამ სიტყვას გამოიყენებს.
ვარიაცია 1: როდესაც მოსწავლეებთან ტექსტზე ვმუშაობთ, შესაძლოა, მასწავლებელმა ოთხდონიანი პირამიდა შესთავაზოს მათ და წინადადების მოფიქრებამდე ტექსტიდან იმ წინადადების ამოწერა მოსთხოვოს, რომელშიც ეს სიტყვა იქნება გამოყენებული. ანუ ზემოდან მესამე ზოლში ტექსტის წინადადებაში გამოყენებული იქნება ეს სიტყვა, ხოლო მეოთხე, ქვედა ზოლში უკვე ბავშვების მიერ მოფიქრებული წინადადება, ცხადია, ეს სიტყვა მასშიც იქნება გამოყენებული.
ვარიაცია 2. შესაძლოა, მასწავლებელმა მოსწავლეებს ან მოსწავლეთა ნაწილს მეორე ზოლში განმარტების ნაცვლად უნდა შესთავაზოს სიტყვის შესაბამისი ილუსტრაციის ჩახატვა. ან მოსწავლე თვითონ აირჩევს, განმარტება ჩაწეროს თუ ილუსტრაცია ჩახატოს.
ქვემოთ წარმოდგენილია სამდონიანი სიტყვის პირამიდების ნიმუში, რომლებიც გამოყენებულია ჩვენ მიერ შექმნილი ქართულის, როგორც მეორე ენის სახელმძღვანელოს მოსწავლის წიგნსა და სავარჯიშოების რვეულში:
(ყურადღებას მიაქცევდით: მოსწავლის წიგნის ნიმუში ზემოთაა, რომელშიც დავალებაა წარმოდგენილი, ხოლო სავარჯიშოების რვეულის ფოტო არის დაბლა — მასში სავარჯიშოს სახითაა შეთავაზებული სამდონიანი პირამიდა, რომლის ქვედა გრაფა მოსწავლეებმა უნდა შეავსონ. სხვათა შორის, წიგნის დავალებები და რვეულის სავარჯიშოები ისე თანმიმდევრობით, მიყოლებითაა დანომრილი, რომ მასწავლებელი ადვილად ხვდება, რომელი აქტივობა რა თანმიმდევრობით უნდა გააკეთოს. კერძოდ, თუ წიგნის მე-2 დავალების შემდეგ მე-5 დავალება მოდის, ეს იმას ნიშნავს, რომ რვეულში უნდა შესრულდეს მე-3 და მე-4 სავარჯიშოები. მიხარია, რომ ჩემი ინიცირებული ეს იდეა პირველად ჩვენს სახელმძღვანელოში გამოვიყენეთ და უფრო გამიხარდება, თუკი სხვა ავტორებიც მოგვბაძავენ).
დიდი ლექსიკონი
ჩემს მეგობრებთან ერთად დაწერილ მე-5 კლასის ახლად გრიფირებულ სახელმძღვანელოში, სავარჯიშოების რვეულის პირველსავე თავში ერთი ასეთი დავალება შევიტანეთ:
შექმენი ილუსტრირებული ლექსიკონი – ჩამოწერე ის ახალი სიტყვები, რომლებიც ამ თავში ისწავლე. სიტყვების გასწვრივ დახატე შესაბამისი ილუსტრაციები. შენს ლექსიკონს თანდათან მიამატე ახალ-ახალი სიტყვები, რომლებსაც სხვადასხვა თავის შესწავლისას გაიგებ და სასწავლო წლის ბოლოს საინტერესო ილუსტრირებულ ლექსიკონს მიიღებ.
ასეთი აქტივობების სისტემატურად განხორციელების შემთხვევაში მოსწავლე თანდათან მიიღებს საკუთარ ლექსიკონს, რომელშიც, გარდა ორენოვანი განმარტებისა, იქნება ნახატებიც, საკუთარი განმარტებები, სიტყვის პირამიდები და სხვა საინტერესო სქემები. ასეთი რვეულის, ნამუშევრის პერიოდულად და მოგვიანებით (თუნდაც რამდენიმე წლის შემდეგ) გადათვალიერება ყოველთვის სასარგებლო და სასიამოვნო მოგონებებს აღძრავს ენის შემსწავლელში.
*——*——*
ამ წერილში ყურადღებას აღარ გავამახვილებ ლექსიკაზე მუშაობის გავრცელებულ სტრატეგიებზე: ილუსტრაციასთან სიტყვების დაკავშირება, ილუსტრაციაზე სპეციალურად ცარიელ ადგილებზე სიტყვების ჩასმა-ჩაწერა, ასოთლაბირინთებში სიტყვათა იდენტიფიცირება, წინადადებებში გამოტოვებულ ადგილებში შესაბამისი სიტყვების ჩასმა, ორი სიტყვიდან სასურველის არჩევა და მისი ჩასმა სათანადო ადგილას, ტექსტში გამოტოვებული სიტყვების აღდგენა, უცნობის სიტყვების მნიშვნელობის წინასწარმეტყველება და შემდეგ კონტექსტის მიხედვით ამოცნობა, სინონიმებისა თუ ანტონიმების დაკავშირება, სიტყვათწარმოებასთან დაკავშირებული აქტივობები, კონკრეტული სიტყვის/ცნების ილუსტრირება, სიტყვის შესაბამისი ზუსტი და არაზუსტი მაგალითების (ე. წ. „კი“ და „არა“ მაგალითები) მოფიქრება და სხვა მრავალი. დამეთანხმებით, თითოეულ ზემოთ დასახელებულ მეთოდზე საინტერესო ნიმუშების წარმოდგენა შეიძლება. საინტერესო იქნება მათი გაზიარებაც. მაგალითად, იქნება ეს სიტყვის პირამიდა, თუ დაკარგული სიტყვები, მათი ნახვა საინტერესო იქნება კონკრეტული ტექსტისა და თემის მიხედვით. ეს კი უკვე სხვა წერილის თემაა.
