პარასკევი, მარტი 29, 2024
29 მარტი, პარასკევი, 2024

ქართული ლიტერატურის პერიოდიზაცია და ნაციონალური ლიტერატურის კანონი

ლიტერატურის პერიოდიზაცია არის საკვანძო და კომპლექსური კვლევის საკითხი. მკვლევართა ნაწილს მიაჩნია, რომ პერიოდიზაცია არის მუდმივი დისკუსიის საგანი, დაუსრულებელი პოლემიკა. ლიტერატურის პერიოდიზაციას ხშირად ადარებენ ქაოსიდან წესრიგის შექმნის პროცესს, რომელიც კაცობრიობის განვითარების ერთ-ერთი მთავარი წინაპირობა და შემადგენელია.

ლიტერატურის ისტორია, როგორც ეპოქათა ერთობლიობა, აერთიანებს ტექსტებს, რომლებიც კონკრეტულ დროს, კონკრეტულ ეპოქაში შეიქმნა და საერთო ტენდენციებს ამჟღავნებს. უმრავლეს შემთხვევაში, ლიტერატურულ ტექსტებს ეპოქებად ყოფენ, რომელშიც ითვალისწინებენ ეპოქის პოლიტიკურ, სოციალურ, რელიგიურ, ფილოსოფიურ, იდეურ, კულტურულ, საგანმანათლებლო თავისებურებებს, ამასთან სხვა ლიტერატურულ კრიტერიუმებს, მიზნებსა და ამოცანებს.

უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ლიტერატურულ ეპოქებში გამოიყოფა დასაწყისის, განვითარებისა და დასასრულის ეტაპები. ამასთან, ლიტერატურული ეპოქები ხშირად განიხილება არა როგორც მკაცრი ჩარჩოს მქონე აბსოლუტური სახის ერთეულები, არამედ როგორც სამეცნიერო მოდელების კონსტრუქცია, რომლის კლასიფიკაცია ყოველთვის შეიძლება იყოს ვარიანტული. შესაბამისად, ქრონოლოგიური ჩარჩო იცვლება და ფორმირდება ეპოქათა აგებისა და კულტურული მახასიათებლების,  ასევე, ლიტერატურული ფენომენების მმიხედვით.

ეპოქა (ბერძნ. ათვლის წერტილი, დროის მონაკვეთი) არის დროის მონაკვეთი, რომელსაც აქვს თავისი დამახასიათებელი თვისებები. ის ძირითადი კონსტრუქცია, რომელიც დროის კონკრეტულ პერიოდთან ერთად ასახავს კონკრეტულ შეხედულებებს, ძირითად იდეებსა და მის კავშირებს. ლიტერატურული ეპოქა განისაზღვრება, როგორც ერთგვარი მცდელობა, ლიტერატურის ისტორიაში კონკრეტული ფაზები და მისწრაფებები იყოს იდენტიფიცირებული, აღწერილი და შესწავლილი, რაც პერიოდიზაციას წარმოადგენს. ლიტერატურული ეპოქები ხშირად გაგებულია, როგორც ლიტერატურული პერიოდები, რომლებშიც შედის მაღალი დონის ლიტერატურული ნაწარმოებები.

ქართული ლიტერატურის კვლევა და სისტემატიზაცია მე-19 საუკუნიდან იწყება. ამ მხრივ მნიშვენლოვანია სწორედ დასავლური გამოცდილების გაზიარების პრაქტიკა საქართველოში, რასაც ქართული ლიტერატურის ისტორიის ადრეულ კვლევებში ვხვდებით.

გერმანელ-ავსტრიელი მკვლევრის, ლინგვისტისა და მოგზაურის, ფრანც კარლ ალტერის (1749-1804) მცირე გამოკვლევაში „ქართული ლიტერატურის შესახებ“ (ვენა, 1798), მიმოხილულია ქართული სასულიერო ლიტერატურის, ანბანის, ბიბლიის თარგმნის საკითხები. გამოკვლევის მიზნებში ალტერი აღნიშნავს: „ლიტერატურის ერთიან ისტორიაში ქართული ლიტერატურა ჯერ კიდევ ის სფეროა, რომელიც საფუძვლიან დამუშავებას საჭიროებს. მე დავიწყე სათანადო მასალების შეგროვება ქართულ ლიტერატურაში, რითაც მსურს მკითხველს გავაცნო ქართული ლიტერატურის ხელნაწერი და დაბეჭდილი  წიგნები. მოხარული ვიქნები, თუკი ქართულ ლიტერატურას მეგობრებს  შევძენ, რომლებიც ჩემს მცირე და ნაკლოვან შრომას გააფართოებენ და შეავსებენ“.

გერმანელმა მწერალმა და თეატრის სამხატვრო ხელმძღვანელმა, ფრიდრიხ ფონ ბოდენშტედტმა (1819-1892), საქართველოში ხანგრძლივი მოგზაურობის შედეგად რამდენიმე ნაშრომი გამოაქვეყნა. ,,ათას ერთი დღე აღმოსავლეთში“ (1850 წ.); „კავკასიის ხალხები და მათი ბრძოლა რუსების წინააღმდეგ თავისუფლებისათვის“ (1848 წ.); ორტომეული „მოგონებები ჩემი ცხოვრებიდან“ (1888-1889 წ. წ.) და სხვ. ნაშრომში „ათას ერთი დღე აღმოსავლეთში“, რომელიც 1844-45 წლებში დაიწერა, ბოდენშტედტი ყურადღებას აქცევს ქართული ლიტერატურის თემატურ და ჟანრობრივ მრავალფეროვნებას, გამოყოფს ქართულ ფოლკლორს, საერო და სასულიერო ლიტერატურულ თხზულებებს.

ფრანგმა მეცნიერმა, ქართველოლოგმა, მარი ბროსე (1802-1880) გამოკვლევებში: “ქართული ლიტერატურის თანამედროვე მდგომარეობა“ (1828 წ. პარიზი), „ჴელოვნება აზნაურობითი გინა ქართულისა ენისა თჳთმასწავლებელი“ (1834 წ. პარიზი), ასევე, „ქართული ენის გრამატიკა“ (1837 წ. პარიზი) მსჯელობს ქართული ლიტერატურის თავისებურებების შესახებ, განიხილავს ქართულ ლიტერატურას ევროპული ლიტერატურის განვითარების პერსპექტივიდან.

მე-18-მე-19 საუკუნეებში ქართული ლიტერატურის შესახებ ევროპულ ენციკლოპედიებში ქვეყნდება სტატიები, რომლებშიც უმეტესად ყურადღება ექცევა ქართული დამწერლობის სიძველესა და მწერლობის ხანგრძლივ ტრადიციას, ქართულ ქრისტიანულ ლიტერატურას, ასევე, საერო ლიტერატურას. 1859 წელს გამოქვეყნებული უნივერსალური ლექსიკონი ქართულ ლიტერატურაზე მსჯელობისას ისტორიულ მეთოდოლოგიას იყენებს: „ქართული ლიტერატურა საკმაოდ მდიდარია, თუმცა მის განვითარებაში მრავალი გავლენა შეიმჩნევა ბიზანტიური, ბერძნული, შემდეგ კი სომხური, სპარსული, ისევე, როგორც ახალი დროის დასავლეთის ლიტერატურისა. მეცნიერება და პოეტური ხელოვნება საქართველოში ძალზედ თაყვანცემულია, ისევე, როგორც ბიზანტიურ სათავადოებში, ქართველ თავადთა და აზნაურთა შორის საპატიოდ ითვლებოდა ლიტერატურული საქმიანობა“ (Pierer’s Universal-Lexikon: 1859).

ქართული ლიტერატურის ისტორიის ეპოქების მიხედვით დეფინიცია ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი და საკვანძო საკითხია. დღემდე გამოიყენება ქართული ლიტერატურის ისტორიის ამგვარი პერიოდიზაცია:

  • ძველი ქართული ლიტერატურა (დღიდან მწერლობის დაწყებისა, მე-19 საუკუნის დასაწყისამდე)
  • ახალი ქართული ლიტერატურა (მე-19 საუკუნე)
  • უახლესი ქართული ლიტერატურა (მე-20 და 21-ე საუკუნეები)

თავის მხრივ, საქართველოს ისტორიის ყველაზე ვრცელ პერიოდს, ძველ ქართული ლიტერატურას, ტრადიციისამებრ, ყოფენ ოთხ ქვეპერიოდად. აღნიშნული პერიოდიზაცია ეფუძნება კ. კეკელიძის მოსაზრებებს. ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიის ოთხი პერიოდი, კ. კეკელიძის აზრით, ეყრდნობა ფეოდალური საქართველოს განვითარების ეტაპებს.

  • პირველი პერიოდი – ადრინდელი ფეოდალიზმის ხანა (დღიდან მწერლობის დაწყებისა, მეათე საუკუნის ოთხმოციან წლებამდე);
  • მეორე პერიოდი – განვითარებული ან პატრონყმული ფეოდალიზმი (დეოდალური მონარქიის ხანა) მეათე საუკუნის 80-იანი წლებიდან მეცამეტე საუკუნის მეორე ნახევრამდე;
  • მესამე პერიოდი – ფეოდალური მონარქიის დაცემის ხანა (მეცამეტე საუკუნის მეორე ნახევრიდან მეთექვსმეტე საუკუნის დამდეგამდე);
  • მეოთხე პერიოდი – მოგვიანო ან ბატონყმური ფეოდალიზმი (აღორძინების ხანა) მეთექვსმეტე საუკუნის დამდეგიდან მეცხრამეტე საუკუნის ოცდაათიან წლებამდე.

 

რამდენად მართებულია დღეისათვის ეს პერიოდიზაცია? შეესაბამება თუ არა ქართული ლიტერატურის განვითარების პროცესს ამგვარი დეფინიცია? ეს შეკითხვები არაერთხელ დამდგარა ქართული ლიტერატურის პროცესის, ან ცალკეული ლიტერატურული ეპოქებისა და მიმდინარეობის ანალიზისას.

ქართული ლიტერატურის პერიოდიზაციასთან და ლიტერატურულ პროცესებთან კავშირში აუცილებლად უნდა ვახსენოთ ტერმინი ნაციონალური ლიტერატურის კანონი, იგივე ეროვნული ლიტერატურული კანონი.

ნაციონალური ლიტერატურული კანონი არის იმ ძირითადი ტექსტების ერთობლიობა, რომლისგანაც შედგება  ნაციონალური ლიტერატურა. ნაციონალური ლიტერატურის კანონის კონცეპტი მეცხრამეტე საუკუნეში, თეოლოგიური მიმართულებიდან იქნა გადმოტანილი, სადაც მეცხრამეტე საუკუნემდე მინდინარეობდა დებატები კანონიკური და არაკანონიკური რელიგიური ტექსტების შესახებ.

ნაციონალური ლიტერატურული კანონის დადგენა დამოკიდებულია მრავალ ფაქტორზე, მათ შორის საგნობრივ, სივრცულ და საგანმანათლებლო მიზნებზე. მუდმივად ისმის კითხვა, თუ რას უნდა მოიცავდეს ლიტერატურული კანონი. ნაციონალური ლიტერატურის ძირითადი ფილოლოგიური დისკუსიები სწორედ ლიტერატურული კანონის ირგვლივ მიმდინარეობს. ნაციონალური ლიტერატურის კანონს დიდი მნიშვნელობა აქვს სასკოლო სწავლებისათვის, ასევე, ლიტერატურული კანონი მნიშვნელოვანია ნაციონალური ლიტერატურის უცხო ენაზე თარგმნის პროცესში. უნდა აღინიშნოს, რომ ნაციონალური ლიტერატურული კანონი მთლიანად განსაზღვრავს ავტორებისა და ტექსტების შერჩევის საკითხს, როგორც ზოგადი განათლების პირობებში, ასევე, უცხო ენაზე თარგმნის დროსაც, , თუმცა სხვადასხვა პოლიტიკური ვითარების დროს, განსაკუთრებით, ტოტალიტარული რეჟიმის არსებობის დროს, ნაციონალური ლიტერატურული კანონი იცვლება.

ქართული ნაციონალური ლიტერატურული კანონისა და ქართული ლიტერატურის ისტორიის პერიოდიზაციის აღნიშნული განსხვავებები ისტორიულ, ეპოქალურ, ლიტერატურულ, ესთეტიკურ და სხვა ნიშნებთან ერთად, ამჟღავნებს პოლიტიკურ-იდეოლოგიურ გავლენებსაც. ვფიქრობთ, ქართული ლიტერატურის კანონის განხილვა მინშვნელოვანია დასავლური ლიტერატურული კანონის სტრუქტურისა და ქართული ლიტერატურის ნაციონალური ესთეტიკურ-ლიტერატურული განვითარების მიხედვით. რაღა თქმა უნდა, გასათვალისწინებელია ქართული, ორიგინალური ლიტერატურის პროცესი და თვისობრიობა.

ქართული ლიტერატურის პერიოდიზაციის როგორი სქემა შეიძლება არსებობდეს?

სქემის რამდენიმე მონახაზი არსებობს (დეტალურად იხ. რატიანი 2018; შათირიშვილი 2003).

ქართული ლიტერატურის პროცესებზე დაკვირვება და ლიტერატურის გარკვეული ეპოქალური მახასიათებლებით დაჯგუფება ვფიქრობ, შესაძლებელია ამგვარი სქემით:

  • ფოლკლორი – ქართული ლიტერატურის პერიოდიზაციაზე დაკვირვება აჩვენებს, რომ ქართულ სამწერლობო ლიტერატურას, ისევე როგორც სხვა ნაციონალურ ლიტერატურებს, წინ უძღვის ფოლკლორი.
  • გვიანანტიკური პერიოდი და ადრეული შუასაუკუნეები: მე-4 – მე-10 საუკუნეები.
  • კლასიკური შუასაუკუნეები – მე-11 – მე-13 საუკუნეები
  • გვიანი შუასაუკუნეები – მე-14-მე-15 საუკუნეები
  • ახალი დრო, განმანათლებლობა – მე-16 – მე-18 საუკუნეები
  • რომანტიზმი
  • რეალიზმი
  • მე-20 საუკუნის დასაწყისის ლიტერატურული მიმდინარეობები საქართველოში: მოდერნიზმი, სიმბოლიზმი, ავანგარდი
  • საბჭოთა ტოტალიტარიზმი/კოლონიალიზმი
  • პოსტმოდერნიზმი
  • საქართველოს დამოუკიდებლობა და თანამედროვე ლიტერატურული პროცესი: პოსტსაბჭოთა ქართული ლიტერატურა.

ქართული ლიტერატურის პერიოდიზაცია და ქართული ლიტერატურის კანონი კვლავაც მრავალგზის იქცევა განსჯის საგნად. ეს ბუნებრივი პროცესია და გარკვეული აუცილებლობითაც არის გამოწვეული. შეუძლებელია, ხელშეუხებლად დარჩეს ქართული ლიტერატურის ერთი საუკუნის წინანდელი დეფინიციები და არ გავითვალისწინოთ უახლესი ლიტერატურული თეორიები, მეთოდები, ლიტერატურის თანამედროვე ანალიზი და თვით თანამედროვე ლიტერატურული პროცესები, რომელიც ქართული ლიტერატურის პროცესის ორგანული ნაწილია.

 

გამოყენებული ლიტერატურა

 

Alter F. C., Ueber georgianische Literatur, Wien, 1798

Bodenstedt F., Tausend und ein Tag im Orient, Berlin, 1850

Brosset M., Eléments de la langue géorgienne. Imprimerie Royale, 1837

Burdorf D., Fasbender Christoph, Moennighoff Burkhard (Hg.), Metzler Lexikon Literatur: Begriffe und Definitionen, 3. Auflage, Verlag J. B. Metzler, 2007

Meyers Großes Konversations-Lexikon, Band 7. Leipzig 1907

Pierer’s Universal-Lexikon, Band 7. Altenburg 1859

კეკელიძე, კ., ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I,  ”მეცნიერება”, თბ. 1980

პოპიაშვილი ნ., ნაციონალური ლიტერატურის კანონი და დიქტატურა (სტალინი და აკაკი წერეთლის „სულიკო“), სამეცნიერო სტატიათა კრებული, IX საერთაშორისო სიმპოზიუმის „ლიტერატურათმცოდნეობის თანამედროვე პრობლემები“, მასალები, შოთა რუსთაველის ქართული ლიტერატურის ინსტიტიტი, თბ., 2016, გვ. 190-202

პოპიაშვილი ნ., ნაციონალური ლიტერატურული კანონი და იდეოლოგიური კონტექსტი თარგმანში ქართული პოეზიის გერმანულენოვანი თარგმანების მაგალითზე, ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტის სამეცნიერო შრომათა კრებული, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბ., 2016

პოპიაშვილი ნ., ქართული ლიტერატურის ინტერკულტურული მოდელი. სამეცნიერო შრომათა კრებულში: „მიგრაციული პროცესები და იდენტობათა ტრანსლაცია“, რედაქტორ-გამომცემლები: ალექსანდრე კარტოზია, ნინო პოპიაშვილი, შორენა შამანაძე, ნათელა ჩიტაური. თბილისი, 2017, გვ. 162-186

რატიანი ი., ქართული მწერლობა და მსოფლიო ლიტერატურული პროცესი, უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2018

შა­თი­რიშ­ვი­ლი ზ., კა­ნო­ნის თე­ო­რია და სა­მი ქარ­თუ­ლი სა­ლი­ტე­რა­ტუ­რო კა­ნო­ნი, ჟურნ. „სჯანი”, 2003, #4.

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი