როგორ ჩაიტანეს ევროპელებმა ავადმყოფობები ახალ სამყაროში
დღეს ახალი კორონავირუსის გლობალური მასშტაბით გავრცელების გამო იძულებულნი ვართ შევცვალოთ ჩვენი ცხოვრების წესი და შევეგუოთ იმ ახალ რეალობას, რომლის შესახებ დედამიწაზე მცხოვრებმა ადამიანებმა ბევრი არაფერი ვიცით.
ახალი ვირუსი, COVID-19, როგორც მას უწოდეს, დაუჯერებელი სისწრაფით ვრცელდება მთელ პლანეტაზე და ტრაგიკულ მოვლენებს იწვევს უამრავ ქვეყანაში. ადამიანები, ოჯახები, ქალაქები, სახელმწიფოები თუ საერთაშორისო ორგანიზაციები, ცდილობენ გაერკვნენ მიმდინარე პროცესებში და იძულებულნი არიან, უპასუხონ ბუნების ამ მოულოდნელ გამოწვევას – ყოველდღიურად ათასობით ადამიანი მიმართავს სამედიცინო დაწესებულებებს.
ჩინეთი, სამხრეთი კორეა, იტალია, ირანი, ესპანეთი, საფრანგეთი… ეს ის ქვეყნებია, სადაც კორონავირუსმა ასიათასობით ადამიანი უკვე დააავადა. სამწუხაროდ, არის მსხვერპლიც, რომელიც დღეს უკვე ათასობით აღირიცხება. ისტორიულად, დედამიწას ახსოვს მრავალი ვირუსული პანდემია, რომლებმაც წარსულში, ჩვენზე ტექნოლოგიურად ნაკლებად განვითარებულ და აღჭურვილ სამყაროში მილიონობით ადამიანი შეიწირა და ადამიანებს მაშინაც ერთად უწევდათ ამ უხილავ მტერთან გამკლავება.
ევროპა, რომელიც ჩინეთის შემდეგ, დღეს ყველაზე მეტად დაზიანდა კორონავირუსისგან, წარსულში მრავალჯერ ყოფილა სასიკვდილო ეპიდემიების სათარეშო ასპარეზი. ევროპელებმა მე-15 საუკუნეში „უხილავი სიკვდილი“ ყოველგვარი ბოროტი ზრახვების გარეშე ჩრდილოეთ ამერიკაში ჩაიტანეს. მსოფლიოში სახელგანთქმული მოგზაურის, ავანტიურისტისა და კოლონიზატორის, ქრისტეფორე კოლუმბის სამი ფრეგატისგან („სანტა მარია“, „პინტა“ და „ნინია“) შემდგარი ესკადრილიის ჩასვლა ისპანიოლაში (დღევანდელი კუნძული ჰაიტი, კარიბის ზღვაში) სამუდამოდ შეცვლის დედამიწის დასავლეთ ნახევასფეროს ისტორიას და დასაბამს დაუდებს ახალ ერას, რომელიც მილიონობით ადამიანის ექსპლუატაციას, ავადმყოფობასა და სიკვდილს გამოიწვევს.
ქვემოთ გთავაზობთ ამერიკის წარსული თუ უახლესი კოლონიზაციის ტრაგიკული ისტორიის მოკლე ვერსიას, რომელშიც ერთ-ერთი მთავარ მოქმედ „პირებად“ ევროპიდან ამერიკაში შესული დაავადებები გვევლინებიან:
ამერიკის კონტინენტზე ევროპელების ჩასვლამ ახალ სამყაროში (ასე უწოდებდნენ შუა საუკუნეებში ჩრდილოეთ და სამხრეთ ამერიკას) დასაბამი დაუდო ავადმყოფობებს, ომებსა და მონობას, რომლებიც ამერიკის ორივე კონტინენტის უამრავი ადგილობრივი ტომის განადგურებისა და გადაშენების მიზეზი გახდა.
1492 წლის 12 ოქტომბერს სან-სალვადორის კუნძულზე ტაინოს ტომის (კუნძულ ჰაიტის, ბაჰამების არქიპელაგისა და კუნძულ კუბის მკვიდრი მოსახლეობა, სხვა სახელი ლიტერატურაში: არავაკები, ლ.ა.) მცხოვრებნი ზღვის სნაპიროს მიადგნენ, რათა შეხვედროდნენ უცხოელ მეზღვაურებს, რომლებიც პირველად გამოჩდნენ მათ მიწაზე. დღეს გავრცელებული წარმოდგენით (სხვა, ნაკლებად მიღებული მოსაზრებების ფონზე), სწორედ კუნძული სან-სალვადორი (კ. გუანაჰანი, ბაჰამის კუნძულების არქიპელაგში) იყო პირველი მიწა, რომელზეც კოლუმბმა და მისმა მეზღვაურებმა პირველად დადგეს ფეხი 1492 წლის 12 ოქტომბერს, ესპანეთიდან ათკვირიანი მოგზაურობის შემდეგ.
იმ დღეს ტაინოებს წარმოდგენაც კი არ ჰქონდათ, რა მოჰყვებოდა ამ სტუმარ-მასპინძლობას. ტაინოებმა (რომლებიც იმ დროს, ახალი სამყაროს ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი და მეომარი ტომი გახლდათ, ლ.ა.), კეთილი ნების გამოსახატავად, ძირს დააწყვეს იარაღები და უცხო სტუმრებს – ქრისტეფორე კოლუმბსა და მის რამდენიმე მეზღვაურს – მეგობრობის გამომხატველი საჩუქრები შეაგებეს: ფერადი თუთიყუშები, ბამბისგან დამზადებული ძაფების გორგალი, ადგილობრივი ხილი და სხვა. „ტაინოები ისე დაგვიმეგობრდნენ, რომ ეს ნამდვილი საოცრებაა“, წერდა კოლუმბი, ამერიკაში თავისი პირველი მოგზაურობის შემდეგ.
პირველივე ექსპედიციის დროს, კოლუმბი და მისი მოგზაურები აღმოაჩენენ ბაჰამების მახლობლად მდებრე მსხვილ კუნძულებს ჰაიტის/ჰისპანიოლას (რომელიც კოლუმბს იაპონია ეგონა, ლ.ა.) და კუბას (რომელიც კოლუმბს ჩინეთად წარმოედგინა).
სწორედ კ. ჰაიტიზე ტოვებს კოლუმბი თვის 39 მეზღვაურს (ფრეგატ „სანტა მარიას“ დაზიანების გამო) და აარსებს მცირე კოლონიას, სახელად ‘ლა ნავიდად’. ერთი წლის შემდეგ, 1493 წლის ნოემბერში, ქრისტეფორე კოლუმბი, თვის ძმებთან, ბარტოლომეო და ჯოვანისთან ერთად, ბრუნდება ახლად აღმოჩენილ არქიპელაგზე, თუმცა, მათი პირველი დასახლება, ლა ნავიდადი დაცარიელებული და გადამწვარი ხვდება, ხოლო მისი მეზღვაურები – დახოცილი. ამიტომაც, კოლუმბი და მისი ძმები ახალ ეკიპაჟთან ერთად ახალ დასახლებას, ლა ისაბელას, უყრიან საფუძველს, მას უკვე სხვაგან აფუძნებენ (დღევანდელი დომინიკის რესპუბლიკის ჩრდილოეთი სანაპირო, კ. ჰაიტიზე) და იწყებენ „ჩინეთის ოქროს“ გამალებულ ძებნას.
როგორც მკვლევრები აღნიშნავენ, იმ დროს ისპანიოლას (დღევანდელი კ. ჰაიტი – მეორე სახელია ჰისპანიოლა – საკმაოდ მოზრდილი კუნძულია – ფართობი 76,000 კვ. კმ) მკვიდრი მოსახლეობის, ტაიონების რაოდენობა რამდენიმე მილიონ ადამიანს აღწევდა. 1548 წლისათვის ესპანელი ჟამთააღმწერნი აღნიშნავენ, რომ ტაინოების რაოდენობა 500 ადამიანამდეა შემცირებული – ესპანელების მიერ ახალ სამყაროში ჩატანილმა დაავადებებმა, ჩუტყვავილამ და გრიპმა (influenza, ინგლ.), ორმოცდაათიოდე წელიწადში მოსპო კუნძულ ჰაიტის/ჰისპანიოლას, კუბისა და პუერტო-რიკოს ტაინოების მრავალმილიონიანი პოპულაცია.
მსგავსი ხვედრი ერგოთ მექსიკის მკვირდ აცტეკებსაც – მათი უმრავლესობა, XV-XVI სს. ესპანელების მიერ კოლონიზაციის პერიოდში შემოტანილი ჩუტყვავილით დაიხოცება.
ეპიდემიები მალევე იქცა ევროპელებისა და ადგილობრივების კონტაქტის პირდაპირ შედეგად. 1520 წლის აპრილში, ესპანური გარნიზონი შევიდა დღევანდელ ქ. ვერაკრუზში (მექსიკის აღმოსავლეთი, კარიბის ზღვის სანაპირო), სადაც ესპანელებმა, სამუშაო ძალად შეიყვანეს აფრიკიდან წამოყვანილი შავკანიანი მონები, რომლებსაც თან მოჰყვა ჩუტყვავილას ინფექცია. ორი თვის შემდეგ ესპანური ჯარი აცტეკების დედაქალაქს, ტენოჩტიტლანს იპყრობს (ქ. მეხიკოს მიდამოები). უკვე იმავე წლის ოქტომბერში ინფექცია მუსრს ავლებს მთელი ადგილობრივი მოსახლეობის ნახევარზე მეტს (!), რაც მეცნიერების გამოთვლებით, 300,000-500,000 ადამიანს უდრის. ინფიცირების შედეგად გარდაიცვალა აცტეკების იმპერატორი, კუიტლაჰუაკი და მისი ამალის უმრავლესობა, რამაც საბოლოოდ გადაწყვიტა ესპანელების მიერ აცტეკების განვითრებული და ძლიერი იმპერიის საბოლოო მარცხი. როგორც მატიანე აღწერს, როდესაც ერნან კორტესის (ესპანელი კონკისტადორი, მექსიკის მომავალი მმართველი) სამხედრო შენაერთებმა ტენოჩტიტლანის ასაღებად საბოლოო შეტევა დაიწყეს, ქალაქის ქუჩები მოფენილი იყო დაავადებულთა გვამებით. სწორედ ამან მისცა ესპანელების შედარებით მოკრძალებული რაოდენობის ჯარს, აცტეკების ძლიერი და მრავალრიცხოვანი შენაერთების დამარცხების საშუალება.
მიკრობები, რომელთა მიმართაც ადგილობრივ ხალხებს იმუნიტეტი არ გააჩნდათ, იწვევდნენ დაავადებებს ყველგან, სადაც ევროპელი ახალმოსახლეები ფეხს დადგამდნენ. როგორც Khan Academy-ის ერთ-ერთ კვლევაშია აღნიშნული, ჩრდილოეთ ამერიკაში, 1616-1618 წლებში, ევროპელების ახალ კონტინენტზე დასახლებამ ადგილობრივი ინდიელების მთელი რაოდენობის 75%-ზე მეტი შეიწირა! მეჩვიდმეტე საუკუნის 30-იან წლებში, ამერიკის დიდი ტმების რაიონში მცხოვრები ჰურონებისა და იროკეზების ტომების (ჩრდ. ამერიკის ინდიელები, ადგილობრივი მოსახლეობა) ნახევარზე მეტი ჩუტყვავილამ შეიწირა. ამ ეპიდემიების დროს, ყველაზე ხშირად ბავშვები და მოხუცები კვდებოდნენ, რამაც თავის მხრივ ცოდნისა და ტრადიციის თაობებზე გადაცემის ისტორიული ჯაჭვი გაწყვიტა და ადგილობრივების ცხოვრების წესი შეცვალა.
ამერიკის ზოგიერთმა ადგილობრივმა ტომმა, ევროპელებისგან მიღებული დაავადებები ჩათვალა იარაღად, რომელსაც სულები იყენებდნენ მათ წინააღმდეგ. შესაბამისად, ბევრგან, ინდიელებმა წამოიწყეს, ე.წ. „გლოვის ომები“ (ინგლ.“mourning wars”) დღევანდელი აშშ-ის აღმოსავლეთ ტერიტორიებზე, რომელთა მიზანი იყო, დაეტყვევებინათ ახალმოსახლეები და ტრადიციული რიტუალით (წამება, მსხვეპლშეწირვა) „დაეწყნარებინათ“ მათ წინააღმდეგ ამხედრებული სულები.
როგორც ვხედავთ, დღეს ჩვენთვის ნაცნობმა და გარკვეულწილად ჩვეულებრივმა, თუმცა იმ დროს სიცოცხლისთვის საშიშმა, ინფექციურმა დაავადებებმა, ამერიკის კონტინენტზე სრულიად მოულოდნელი და ტრაგიკული შედეგები გამოიღო, რამაც უკიდურესად გაამწვავა ადგილობრივი ინდიელებისა და ევროპელი კოლონისტების ისედაც უსიამოვნო და დაძაბული ურთიერთობები. შედეგად, ისინი საყოველთაო ომებში და უკიდურეს სისასტიკეში გადაიზარდა.
თუმცა აქვე უნდა აღინიშნოს ის ფაქტებიც, რომ ზოგიერთ ადგილობრივ ტომს, „ევროპული“ ინფექციები ნაკლებად შეეხო. ჩუტყვავილას ვირუსი, რომელიც ტიფთან, ქოლერასთან, დიფტერიასა და შავ ჭირთან ერთად ადგილობრივების მთავარი „მკვლელები“ იყვნენ, ბევრად საშიში იყო მჭიდროდ დასახლებული ტენოჩტიტლანისთვის (მექსიკა), თუმცა ნაკლებად ვრცელდებოდა ჩრდილოეთ ამერიკის დიდ ვაკეებზე (პრერიებზე), სადაც მოსახლეობის სიმჭიდროვე იმ დროს ძალიან დაბალი გახლდათ.
ინდიელების ის ტომები, რომლებიც მონადირეობა-შემგროვებლობით ირჩენდნენ თავს, როგორც წესი, მომთაბარეობას ეწეოდნენ და თან მიჰყვებოდნენ დიდი ამერიკული ბიზონების ჯოგებს. მიგრაციული წესით მცხოვრებ ინდიელთა მცირერიცხოვან ტომებში ინფექციები ვრცელდებოდა, თუმცა ტომის რიცხოვნობიდან გამომდინარე, მათ მცირე მასშტაბი ჰქონდათ და მათი შეზღუდული კონტაქტების გამო ნაკლებად ვრცელდებოდა ამერიკული პრერიის უზარმაზარ ფართობებზე.
1837-1838 წლის ჩუტყვავილას ეპიდემიის დროს, რომელიც ზემო მისურის მიდამოებში გავრცელდა (ცენტრალური აშშ), დიდი დანაკარგი განიცადეს „ბლექფუტის“ ტომებმა, თუმცა ამავე დროს, მათი მეზობელი არაპაჰოს ტომებმა (Gros Ventre, ფრანგ.) თითქმის ინფიცირების გარეშე გადაიტანეს ეს პერიოდი.
