“გთხოვთ მობრძანდეთ“, “გთხოვთ ნება დამრთოთ“ – მძიმით თუ მის გარეშე?
ტექსტებში სასვენი ნიშნების სწორად დასმა ჩვენს საუკუნეშიც კი აქილევსის ქუსლად რჩება.
სასვენი ნიშანი ის გრაფიკული საშუალებაა, რომლითაც წერითი მეტყველება წინადადებებად თუ სინტაქსურ ერთეულებად ნაწევრდება და ტექსტი ადვილად წასაკითხი და გასაგები ხდება.
ჩვეულებრივი საუბრისას ცალკეულ აზრებს პაუზით გამოვყოფთ, წერის დროს კი სასვენი ნიშნებით.
როგორც ვიცით, პუნქტუაცია გაცილებით გვიან შემოიღეს, ვიდრე წერა. ძველად წერისას სასვენ ნიშნებს არ ხმარობდნენ, სიტყვებსაც კი არ გამოჰყოფდნენ ერთმანეთისგან და მიჯრით წერდნენ.
სასვენი ნიშნები პირველად ბერძენმა გრამატიკოსებმა გამოიყენეს. დიონისე თრაკიელი “ტექნე გრამატიკაში“ წერდა: “სასვენი ნიშანი სამია: სრული – დასრულებული აზრისთვის, საშუალო – სულის მოსათქმელად – და მძიმე – დაუსრულებელი აზრისთვის, რომელიც გაგრძელებას საჭიროებს“.
ივ. ჯავახიშვილის ცნობით, ძველქართულ წერილობით ძეგლებში სასვენი ნიშნები VI საუკუნეში უხმარიათ, ხოლო XI საუკუნის II ნახევარში ცნობილ ქართველ მთარგმნელსა და მეცნიერს ეფრემ მცირეს საყოველთაოდ შემოუღია.
XV საუკუნის I ნახევრის ევროპაში წიგნის ბეჭდვის დაწყებასთან ერთად აუცილებელი გამხდარა სასვენი ნიშნების გამოყენებაც. ამ საქმეში კაცობრიობის წინაშე დიდი წვლილი მიუძღვით ამავე საუკუნის მესტამბეებს – ძმებ მანუციებს.
ამჟამად 10 სასვენი ნიშანი იხმარება: კითხვის ნიშანი (?), ძახილის ნიშანი (!), ორწერტილი (:), მძიმე (,), წერტილ-მძიმე (;), მრავალწერტილი (…), ფრჩხილები (() ), კავები, ე.წ. დიდი ფრჩხილები ([ ] ), ბრჭყალები (“ „) და ტირე (-).
გრაფიკული გამოსახულების მიხედვით ისინი სამი სახისაა: ზევიდან ქვევით საწერი: (კითხვის ნიშანი (?), ძახილის ნიშანი (!), ორწერტილი (:), მძიმე (,), წერტილ-მძიმე (;), ფრჩხილები (() ), კავები ([ ] ) და ბრჭყალები (“ „),
გასწვრივ საწერი – ტირე ( – ) და მრავალწერტილი (…),
დასასმელი – წერტილი (.).
ამ წერილში მძიმეზე უნდა ვისაუბროთ, რადგან მას მრავალი პრობლემა და შეცდომა უკავშირდება. აქ არ მოგითხრობთ მძიმის დასმა-დაუსმელობის შესახებ ისედაც ყველასთვის ცნობილ და გავრცელებულ წესებზე, არამედ ყურადღებას გავამახვილებ ერთ ყველასგან მივიწყებულ წეს-კანონზე:
უპირველესად, უნდა აღვნიშნო, რომ მძიმეს წინადადების აზრობრივად შეცვლა შეუძლია:
- ნიკამ უთხრა გივის, ლექსი კარგად წაიკითხეო.
- ნიკამ უთხრა, გივის ლექსი კარგად წაიკითხეო.
- კარგი, საქმე ბოლომდე მივიყვანოთ!
- კარგი საქმე ბოლომდე მივიყვანოთ!
მძიმეს არასათანადო ადგილას თუ დავსვამთ, წინადადებას აზრი შეეცვლება: შესიტყვება – “ნუ ხარ ზარმაცი მამაშენივით იყავ მამაცი!“ ორნაირად გაიგება:
- ნუ ხარ ზარმაცი მამაშენივით, იყავ მამაცი! (თუ ამ უკანასკნელის შემდეგ დავსვამთ მძიმეს),
- ნუ ხარ ზარმაცი, მამაშენივით იყავ მამაცი! ( თუ მძიმეს დავსვამთ ამ ნაწილის პირველი სიტყვის წინ).
ზემოთ მოყვანილი მაგალითის მსგავსია ეს წინადადებებიც:
- მამა, ხვალ ვერა ვერ ჩამოვა! (საუბარი ვერაზეა).
- მამა, ხვალ ვერა, ვერ ჩამოვა! (საუბარია წინადადებაში ნაგულისხმევ სხვა პირზე).
- მამა ხვალ ვერა, ვერ ჩამოვა! (საუბარია მამაზე).
ვიდრე უმთავრეს სათქმელს მივადგებოდეთ – უკავშირო რთულ ქვეწყობილ წინადადებაში მთავარსა და დამოკიდებულ წინადადებებს შორის დაისმის მძიმე, თუ მათ შორის გამოტოვებულია მაქვემდებარებელი კავშირი რომ ან თუ. მაგალითად:
- ისეთი კაცია , (რომ) რწყილს კამეჩად მოგაჩვენებს.
- იმიტომ ვუხნავ ალოსა , (რომ) ხარები გამოლალოსა.
- აქ ისეთი სიჩუმე იდგა , (რომ) კოდალას ნისკარტის ჩქამიც კი არსაიდან ისმოდა.
ახლა კი მივუახლოვდეთ იმ ყველაზე საინტერესოს, მივიწყებული წეს-კანონი რომ დავარქვით – მძიმე არ იწერება, თუ უკავშირო რთული ქვეწყობილი წინადადება მოკლეა (უმთავრესად, მთავარი წინადადებაა მოკლე). მაგალითად:
- გთხოვთ მობრძანდეთ (და არა გთხოვთ, მობრძანდეთ / გთხოვთ, რომ მობრძანდეთ).
- უთხარი წაიღოს (და არა უთხარი, წაიღოს / უთხარი, რომ წაიღოს).
- უნდოდა გაეგო (და არა უნდოდა, გაეგო / უნდოდა, რომ გაეგო).
- გთხოვთ ნება დამრთოთ ( და არა გთხოვთ, ნება დამრთოთ / გთხობთ, რომ ნება დამრთოთ).
- გთხოვთ მიმიღოთ სამსახურში ( და არა გთხოვთ, მიმიღოთ სამსახურში / გთხოვთ, რომ მიმიღოთ სამსახურში).
- მონადირეთუხუცესს უბრძანა გამოსდგომოდნენ ირემს ( და არა მონადირეთუხუცესს უბრძანა, გამოსდგომოდნენ ირემს / მონადირეთუხუცესს უბრძანა, რომ გამოსდგომოდნენ ირემს).
- გადაწყვიტა დაემარცხებინა მამამზე (და არა გადაწყვიტა დაემარცხებინა მამამზე / გადაწყვიტა, რომ დაემარცხებინა მამამზე).
- შევეცადე გამარჯვებულის სახე მიმეღო (და არა შევეცადე, გამარჯვებულის სახე მიმეღო / შევეცადე, რომ გამარჯვებულის სახე მიმეღო).
- გთხოვთ გამათავისუფლოთ (და არა გთხოვთ, გამათავისუფლოთ / გთხოვთ, რომ გამათავისუფლოთ).
ამ წინადადებებში მთავარსა და დამოკიდებულ წინადადებას შორის ისეთი მჭიდრო კავშირია, რომ შესვენება და პაუზა არც შეინიშნება და ამის გამო მძიმეც არ დაისმის!
გამოყენებული ლიტერატურა:
ნ. ბასილაია “პუნქტუაცია“, თბ. 1986წ. გამომცემლობა “განათლება“
