„სწავლაზე ორიენტირებულ პარადიგმაში, განვითარების თანაბარი შანსის მისაცემად, მასწავლებელი თითოეულ მოსწავლეს განსხვავებულ პირობებს სთავაზობს, მათი ადრეული ცოდნისა და გამოცდილების გათვალისწინებით. იგი თითოეულ მოსწავლეს აფასებს ინდივიდუალური საზომით – საკუთარ მიღწევებთან (და არა სხვათა მიღწევებთან) მიმართებით. ეს მოსწავლეებს საშუალებას აძლევს, დაინახონ საკუთარი წინსვლა, დარწმუნდნენ, რომ შეუძლიათ წინსვლა და იმ ცოდნის თანდათანობით შეძენა, რომელიც მათ მიღწევების ერთი დონიდან მეორეზე გადაიყვანს. სწორედ ასეთ ინდივიდუალიზებულ მიდგომას გულისხმობს პედაგოგიური პრინციპი: „ყველა მოსწავლე მნიშვნელოვანია. სკოლა უნდა მოერგოს მოსწავლეს, და არა მოსწავლე – სკოლას“
/თამარ ჯაყელი/
ევროპის საბჭოს მიერ, 2010 წელს შემუშავებული ქარტიის, „დემოკრატიული მოქალაქეობისათვის განათლებისა და ადამიანის უფლებათა სწავლების შესახებ“ მიხედვით, „სკოლების ზოგად დანიშნულებას არ წარმოადგენს მხოლოდ ცოდნის გადაცემა ერთი თაობიდან მეორეზე. თანამშრომლობა, კომუნიკაცია და ჩართულობა უმნიშვნელოვანეს ფასეულობებს წარმოადგენს, თუ სკოლას სურს ჰქონდეს პრეტენზია, რომ მის კედლებში მოსწავლეები დემოკრატ მოქალაქეებად გაიზარდონ[1]. ამგვარად, ევროპასა და მთელ მსოფლიოში მიმდინარე განათლების რეფორმა ეფუძნება სკოლას, როგორც წამყვან ძალას დემოკრატიული საზოგადოების შენებაში.
ამავე ქარტიის თანახმად, დემოკრატიული მოქალაქეობისათვის სწავლების მიზანს ასევე წარმოადგენს ისეთი მოსწავლეების აღზრდა, რომლებიც აქტიურ მოქალაქეებად უნდა ჩამოყალიბდნენ, რომლებსაც ექნებათ სურვილი და შესაძლებლობა, მონაწილეობა მიიღონ საზოგადოებაში მიმდინარე პროცესებში. აქედან გამომდინარე, დემოკრატიული მოქალაქეობისათვის სწავლებაში ყურადღება გამახვილებულია აქტივობებსა და ამოცანაზე დაფუძნებულ სწავლაზე. სკოლა აღიქმება სფეროდ, სადაც შესაძლებელია ჭეშმარიტი გამოცდილების მიღება, სადაც, მათ ადრეული ასაკიდან შეუძლიათ გააცნობიერონ მათზე დაკისრებული პასუხისმგებლობა. ცნობიერების ამაღლება გამოწვევაა როგორც მოსწავლეებისათვის, ასევე, მასწავლებლებისა და სკოლებისათვის. მოზარდი მონაწილეობას უნდა ღებულობდეს სოციალურ ცხოვრებაში, რაც ნიშნავს, რომ ბავშვმა უნდა განავითაროს საკუთარი ფასეულობები, ცხოვრების სტილი, კულტურული ურთიერთობები და ყოველივე ამის შედეგად აიმაღლოს ცნობიერება. დემოკრატიული მოქალაქეობისათვის განათლება ხელს უწყობს ღირებულებებზე ორიენტირებული ცოდნის, უნარებისა და კომპეტენციების განვითარებას, რომლებიც მოზარდებს თვითშეფასებას და საკუთარი თავის რწმენას უმტკიცებენ და სოციალური სამართლიანობის დამყარებას უწყობენ ხელს (Covington&Omelich,1979). ასეთი სახის სწავლება ამდიდრებს მოსწავლის ფასეულობებზე დაფუძნებულ ცოდნას, ავითარებს ქმედებაზე ორიენტირებულ უნარებსა და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში პოზიტიური ცვლილებების განხორციელების კომპეტენციებს. სწავლების ეფექტურობა მიიღწევა არა მარტო უბრალოდ „სიტყვათა თამაშით“, ქადაგებებითა და დიალოგებით, არამედ იმ უნარ–ჩვევების გამომუშავებით, რომლებიც საბოლოოდ ასახავს ქცევას. ფასეულობებზე ორიენტირებული სწავლება მოსწავლეებს ეხმარება სწორი გადაწყვეტილებების მიღებაში. ფასეულობათა თეორია ეფუძნება ჰიპოთეზას, მოსწავლე, რომლის ქცევაც დამყარებულია ფასეულობით უნარ-ჩვევებს, ნაკლებად უშვებს სერიოზულ შეცდომებს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში[2].
ამ ზოგადი ცოდნის კვალობაზე ჩვენი საზოგადოების მოაზროვნე ნაწილს და, მათ შორის, არაერთ გონიერ მასწავლებელს რჩება უკმარობის განცდა, რომ ეფექტური სასწავლო პროცესის შექმნისთვის რაღაც ისეთი წინაპირობებია საჭირო, რომელიც ჩვენი განათლების სისტემის საერთო წინსვლას გამოიწვევდა. უდავოა, განათლება სახელმწიფოებრიობის საფუძველია. ის პრინციპები, რომელიც განათლების სისტემებში ინერგება, ზოგადსაზოგადოებრივ შეგნებას განაპირობებს. ილია სამართლიანად ამბობდა: წყალი ბოლომდე მღვრიედ ივლის, თუ იგი სათავეშივე აიმღვრაო. ფაქტია, ერთეულ მავანთა მეცადინეობის მიუხედავად, ჩვენში წყლის უსუფთაობა იმდენად შეამჩნევი და ყოვლისმომცველი გამხდარა, რომ ეს უკვე განათლების არა ერთ ექსპერტსა თუ მკვლევარს აფიქრებს.
ახლახან ქართულ ბეჭდურ მედიაში გამოჩნდა თამარ ჯაყელის დასაფიქრებელი წერილი, რომელიც ქართული სასკოლო განათლების სისტემაში არსებულ ხარვეზებს ეხება და, ამავდროულად, რეალურად გამაუმჯობესებელ ეფექტურ ბერკეტებსაც გვთავაზობს. იგი ეყრდობა მსოფლიო საგანმანათლებლო სივრცეში აღიარებული ავტორიტეტის და საგანმანათებლო რეფორმებში დიდი გამოცდილების მქონე სპეციალისტის, მაიკლ ფულანის აღიარებულ ნაშრომს: „უვარგისი ბერკეტების შერჩევა მთლიანი სისტემის რეფორმებისთვის“ (Choosing the wrong driversfor whole system reform, Centre for Strategic Education Seminar Series, Paper No. 204, May 2011), საუბრობს იმ ფატალურ შეცდომებზე, რომლებსაც განათლების ხარისხის ამაღლების მიზნით შერჩეულ ბერკეტებად მოიაზრებენ და, რომლებიც, გაუმჯებესების ნაცვლად, სისტემის ხანგრძლივ სტაგნაციასა და რეგრესს განაპირობებს როგორც უცხოეთში, ასე საქართველოში. ამავე ავტორის მიხედვით, განათლების ხარისხის რეალურად გამაუმჯობესებელი ეფექტური ბერკეტები ოთხ კრიტერიუმს უნდა აკმაყოფილებდეს. ეს კრიტერიუმებია:
- მასწავლებლებისა და მოსწავლეების 100%-ის დაფარვა, რაც გულისხმობს განათლებაზე თანაბარ ხელმისაწვდომობასა და მთლიანი საზოგადოების მოქალაქეობრივი და სახელმწიფოებრივი შეგნების ამაღლებას, ანუ მთლიანი თაობის ფორმირებას, მთლიან ჩართულობას / ინკლუზიას.
- სკოლებში ურთიერთთანამშრომლობის კულტურის ჩამოყალიბება მკვეთრად აუმჯობესებს სწავლისა და სწავლების შედეგებს, ხოლო წარმატებული და შედეგიანი თანამშრომლობის აუცილებელი პირობაა ურთიერთნდობაზე დაფუძნებული გუნდური თანამშრომლობა. წინააღმდეგ შემთხვევაში თანამშრომლობა სრულიად ფორმალურ ხასიათს იღებს და ნაყოფს ვერ იძლევა.
- მოსწავლისა და მასწავლებლის შინაგანი მოტივაციის გაძლიერება;
- მოსწავლისა და მასწავლებლის მოქცევა სწავლა-სწავლების გაუმჯობესების უწყვეტ „ნაკადში“.
მაშასადამე, სრული დაფარვა/ინკლუზია, თანამშრომლობა, მოტივაციის ზრდა და უწყვეტი განათლება – ის ფაქტორებია, რომლებიც სასწავლო პროცესის ეფექტურობასაც განაპირობებს და განათლების ხარისხს რეალურად წინ სწევს. არ არსებობს არანაირი საფუძველი, რომ აღნიშნულ მოსაზრებას არ დავეთანხმოთ და არც არავისთან დავას უნდა იწვევდეს ის ფაქტი, რომ „ყველა მოზარდს უნდა ჰქონდეს ხარისხიან განათლებაზე თანაბარი ხელმისაწვდომობა, მეორე მხრივ კი, უნდა გვახსოვდეს შემდეგი: ცალკეული წარმატებული პიროვნება ვერ შექმნის საზოგადოებრივ კეთილდღეობას, ამისათვის აუცილებელია მთლიანი საზოგადოების მოქალაქეობრივი და სახალმწიფოებრივი შეგნების ამაღლება, ანუ მთლიანი თაობის ფორმირება“.
სასწავლო პროცესში მოსწავლეების თანაბარ ჩართულობაზე/ინკლუზიაზე არაერთგზის გვითქვამს და დაგვიწერია. სახელმწიფოს მხრიდან ნელი, მაგრამ, რეფორმების მიუხედავად, სამწუხაროდ, ჩართულობის განათლების ბევრი საკითხი ჩვენში ჯერ კიდევ მიანც მოუგვარებელია. შესაბამისად, ვერ ხერხდება სასწავლო პროცესში მოსწავლეთა 100%-ით ჩართულობა. ამას ხელს უწყობს ჩვენში არსებული პოლიტიკა (ენობრივი თუ არაენობრივი), სტერეოტიპული აზროვნება, გარჩევის/დისკრიმინაციისა და გარიყვისადმი/სტიგმატიზაციისადმი მიდრეკილებები და არასათანადო შეფასებითი დამოკიდებულებები.
შეფასების იმ სისტემის ხარვეზებზე, რაც დღესდღეობით საქართველოშია, ასევე არაერთგზის თქმულა. ვგულისხმობთ როგორც ყოველდღიურ სასკოლო პრაქტიკაში ყალბი ნიშნებით შეფასების მანკიერ და კორუმპირებულ სისტემას, ისე ჩვენს საგანმანათლებლო სისტემაში გარე შეფასების ინსტრუმენტებს, კერძოდ, უნიფიცირებულ და სტანდარტიზებულ საგამოცდო სისტემას, რომელიც სწავლების მოძველებულ, ბიჰევიორისტულ კონცეფციას ეფუძნება. ამას ემატება „მასწავლებელთა საქმიანობის დაწყების, პროფესიული განვითარებისა და კარიერული ზრდის“, შეფასების სქემა, როგორც განათლების ხარისხის უზრუნველყოფის ერთ-ერთი „სისტემური“ ბერკეტთაგანი, რომელიც ეფუძნება კონცეფციას, რომ დასჯა-წახალისება/დაჯილდოების მექანიზმით შესაძლებელია სასკოლო საზოგადოების ქცევის მართვა და განათლების ხარისხის ამაღლება.
აღნიშნულ სქემას თუ ინკლუზიის, ანუ მოსწავლეთა 100%-ით დაფარვის/ჩართულობის კუთხის შევხედავთ, არცთუ სახარბიელო სურათი გამოიკვეთება. კერძოდ: საგნის მასწავლებლის პროფესიული განვითარების საქაღალდეში კრდიტქულების დაგროვების სისტემა მოიცავს მრავალფეროვან არჩევით აქტივობებს, მათ შორისაა სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების მქონე მოსწავლეებთან მუშაობა სასწავლო წლის განმავლობაში. როგორც ითქვა, აღნიშნული აქტივობა არჩევითია და თუკი მასწავლებლის კეთილი ნება არ იქნება, შეიძლება საჭიროების შემთხვევაშიც კი თავიდან აიცილოს „ზედმეტი“ შრომა, რადგან კრედიტები სხვა სავალდებულო აქტივობებითაც საკმარისად დაუგროვდა და სპეციალური საჭიროებების ბავშვებისთვის საჭიროდ აღარ მიიჩნიოს ინდივიდუალური სასწავლო თუ თემატური გეგმების შედგენა, ისგ ჯგუფის სხდომებში მონაწილეობა, რესურების მომზადება და სხვა ამ ტიპის, მართლაც რომ, სავალდებულო და საშური საქმიანობა.
როცა სიახლე ინერგება, ალბათ, ძნელია ყველაფრის გათვლა და უფრო იოლი –კეთილსინდისიერების ღირებულებასთან პედაგოგის საქმიანობის დაკავშირება, მაგრამ ფაქტია, ამ უკანასკნელმა ჩვენში უნებურად უფრო ფასადური და ზედაპირული დამოკიდებულებების ჩამოყალიბებას შეუწყო ხელი და, რაც ყველაზე მთავარია, კლასში ძალადობის ისეთი ჩუმი ფორმის წარმოქმნა, როგორიცაა უგულებელყოფა, არაერთი სპეცსაჭიროების მქონე მოსწავლის, პირობითად და მსუბუქად რომ ვთქვათ, უკანა რიგებში გადასმა, არათუ სწავლება გახადა თანამშრომლობაზე, ჩართულობაზე, 100%-იან დაფარვაზე ორიენტირებული და ყველასთვის ბევრად უკეთესი შედეგის მომტანი, როგორც, ალბათ, ეს სქემის მესვეურთა მხრიდან ივარაუდებოდა. თუკი ასე გაგრძელდა, იმ მწყერის მდგომარეობაში დავრჩებით, რომელიც წინასწარგანსაზღვრულად ხეზე ვერასდროს უნდა შემოჯდეს!
ეს რაც შეეხებოდა ჩართულობას და მასწავლებელთა „განვითარების“ სქემას.
სხვა გადაულახავ წინააღმდეგობად რჩება იმ ბავშვების რეალური მდგომარეობა, ვისაც არ გააჩნია ე. წ. სპეცსაჭიროების მქონეს სტატუსი, თუმცა აქვთ ყურადღების, აღქმის, დასწავლის ან სხვა, ემოციური ტიპის სირთულეები. ამგვარ შემთხვევებში გასათვალისწინებელია შემდეგი საკითხები: 1. მშობელთა ნაწილს არ სურს, ბავშვს სკოლაში რაიმე სახის სტატუსი მიენიჭოს; 2. ზოგ შემთხვევებში დირექციას, მასწავლებელსა და მშობელს შორის გარიგების საფუძველზე ყალბი ნიშნებით ბავშვი კლასიდან კლასში გადადის; პრობლემას ვერც სულზე მოსწრებული მინისტრის ბრძანება შველის და სასიკეთო ცვლილებებს სავალალო სქემის მონაწილენი სკეპტიკურად უყურებენ; 2. მშობლებს ან მასწავლებლებს გულწრფელად ჰგონიათ, რომ ბავშვი ზარმაცობს. უფროსების მხრიდან ამგვარი ტიპის უკმაყოფილება იწვევს ბავშვის ნეგატიურ თვითაღქმას, რაც, იმთავითვე, შფოთვის, ემოციური ინტელექტის დაქვეითების, ქცევის დეზორგანიზაციის და სხვა არაერთი დარღვევის წინაპირობაა. შედეგად ვიღებთ სწავლაში ჩამორჩენილ და დემოტივირებულ, ნეგატიურად მარკირებულ („სუსტ“, „უნიჭო“, „უზრდელ“, „უპატრონო“, „თავხედ“, „აცვენილ“, „თავგასულ“…) მოზარდთა არმიას, რომელთა ადგილი, ძალიან სამწუხაროდ, რეიტინგული რანჯირების მარათონის წყალობით მშობლიურ სკოლებში ნაკლებად რჩება. ხოლო იმათ, ვინც სიამოვნებით ხელს აწერს ამ ტიპის ბავშვების არა ჩართულობას, არა ამოქაჩვას, არამედ – სკოლიდან გარიცხვას, ანუ გარიყვასა და გაწირვას, ნამდვილად ევალებათ, ისწავლონ ფიქრი ექსპერტის მიერ დასმულ კითხვაზე: „სად არის აქ პედაგოგიკა?!“[3]; ან გააცნობიერონ ამგვარი მიდგომების სავალალო პროგნოზები: „ყოველწლიურად ათიათასობით მოზარდის დასახიჩრებული პოტენციალი ისევ ქვეყანას დააწვება პრობლემად და შემაფერხებლად იმოქმედებს მის განვითარებაზე. მოკლევადიან პერსპექტივაში ეს განაპირობებს განათლების დონის დადაბლებას, გრძელვადიან პერსპექტივაში კი – ქვეყნის ეკონომიკის განვითარების სერიოზულ შეფერხებას“.
როცა ტრადიციული სასწავლო მეთოდები ვეღარ პასუხობს თანამედროვე მოთხოვნებს, მათი ეფექტიანობის გასაზრდელად სასწავლო კურიკულუმებში არატრადიციული, არაფორმალური სასწავლო სტრატეგიების შეტანა – კლასში მერხების წყობის მენეჯმენტი, ჯგუფური სწავლება და სხვა – საქმეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში უშველის, თუკი სწავლება მართლაც მოსწავლეზე ორიენტირებული გახდება, თუკი სკოლაში სასწავლო ჩართულობასთან დაკავშირებულ მინისტრისეულ გონივრულ ბრძანებაზე არავინ იტყვის, სისულელაო, თუკი სკოლა დემოკრატიული ღირებულებების და 12 ფუნდამენტური პრინციპის პირდაპირი გამტარი იქნება და არა ავგიას თავლა.
ეს მთავარია, დანარჩენზე კი შემდგომ მოგახსენებთ.
ევროპის საბჭოს ქარტია დემოკრატიული მოქალაქეობისათვის განათლებისა და ადამიანის უფლებათა სწავლების შესახებ; სტრასბურგი 2010, გვ.45[1]
[3] https://liberali.ge/articles/view/3241/standartizebuli-testireba-khariskhiani-ganatlebis-tsinaaghmdeg
